1-dars Kirish. Fors tili fanining maqsad va vazifalari. Fors tili haqida ma’lumot. Arab alifbosi bilan tanishish. Yozuv tarixi to’g’risida ma’lumot. Fors tili alifbosining xos jihatlari

Fors tilining yangi davr taraqqiyot bocqichi
(IX asrdan hozirgacha bo’lgan davr) 
2
L.Xalilov «Fors -tili» . Toshkent, O’qituvchi, 1992. 

---

Yangi fors tili fors-tojik xalqlarining o’z mustaqil davlatlarini barpo qilish va 
o’z ona tillarida adabiyot yaratish uchun arab xalifalariga qarshi olib borgan 
kurashlari natijasida somoniylar davrida (IX-X asr) vujudga keldi.
Fors-tojik tili grammatik qurilishining barqarorligi tufayli arablar hukmronligi 
davrida assimilyatsiyaga uchramadi, o’zining grammatik qurilishini to’la-to’kis 
saqlab qolib, arab tilining leksik elementlari hisobiga lug’at tarkibini yanada boyitdi.
Fors tilining yangi davr taraqqiyot bosqichida juda ko’p boy yozma asarlar 
yaratildi. Bular, asosan, fors-tojik adabiyotining yirik vakillari tomonidan yaratilgan 
adabiy-badiiy asarlar va mashhur tarixshunoslar tomonidan yozilgan tarixiy-ilmiy 
yodgorliklardan iborat.
Bu davrda turli markazlarda bu tilda yozilgan badiiy va ilmiy asarlarni til nuqtai 
nazaridan bir-biriga qiyos qilsak, ba’zi bir leksik xususiyatlarini nazarga olmaganda, 
bu manbalar tilining umumiy bo’lganligini ko’ramiz.
Fors-tojik adabiyoti mumtozlari Rudakiy (X asr), Daqiqiy (X asr), Mustamliy 
Buxoriy (XII asr) Buxoroda, Firdavsiy (X-XI asr) Tusda, Umar Xayyom (XI-XII 
asr) Nishopurda, Sa’diy (XIII asr) va Hofiz (XIV asr) Sherozda, Jomiy (XV asr) 
Hirotda, Bedil (XVII asr) Hindistonda yashagan bo’lsalar ham, ular bir tilda ijod 
qilganlar. Shuningdek, o’rta asrning mashhur tarixshunoslari Bayhaqiy, Gardiziy, 
Rashiddin ham shu tilda yozganlar.
Bu davr fors-tojik tilida yaratilgan adabiyot O’rta dengizdan tortib Hindistonga 
qadar bo’lgan keng hududlarni o’z ichiga oladi va bu adabiyot eron, afg’on, tojik, 
ozarbayjon, hind va o’zbek xalqlari tomonidan yaratilgandir.
Fors tili tarixini bunday davrlarga – taraqqiyot bosqichlariga bo’lish birmuncha 
shartlidir. Til juda sekinlik bilan o’zgarib boradi. U to’satdan jiddiy o’zgarishlarga 
uchramaydi, aks holda omma uchun tushunarli bo’lmay qoladi, o’zining aloqa quroli 
bo’lishdek ulkan rolini yo’qotib qo’yadi. Shuning uchun tilning taraqqiyot davrlarini 
bir-biridan qat’iy chegaralar bilan ajratib qo’yib bo’lmaydi.
IX asrda adabiy til sifatida rasmiylashgan fors-tili o’zining hozirga qadar 
bo’lgan ming yillik taraqqiyoti davrida ancha o’zgarishlarga uchradi. Bu 
o’zgarishlar, asosan, uning lug’at tarkibida paydo bo’ldi. Ya’ni, qadimgi adabiy 

---

yodgorliklar tilida uchragan juda ko’p so’zlar hozirgi zamon-fors tilida uchramaydi 
va aksincha, fors tili, arab, turk-mo’g’ul hamda G’arbiy Evropa tillaridan kelib 
kirgan juda ko’p so’zlar hisobiga lug’at tarkibini boyitdi.