1. Chig’atoy ulusining tashkil etilishi. Chig’atoy ulusining davlat boshqaruvi

Mavzuning oʻrganilish darajasi. Mazkur bitiruv ishini yozish uchun koʻplab adabiyotlardan foydalanildi. Tadqiqotning nazariy asosini birinchi rezidentimiz I.A.Karimovning asarlari va mavzuga doir bildirgan fikr hamda nutqlari tashkil etadi³.Qangʻ va Davon davlatiga tarixiga oid moddiy manbalarni Oʻzbekistonning janubiy xududlari tarixini yoritishda tadqiqotchi olimlardan: A.Asqarov⁴ E.Rtveladze⁵, B.Abdullayev⁶, A.Sagdullayev T.Shirinov, U.Raxmonovlarning ishlari oʻrganildi. Toʻplangan ilmiy maʼlumotlar,fanga joriy etilgan dalillar Oʻrta Osiyo shaharlari tarixini yangi asoslarda tadqiq etish, ilmiy yondashuvlar va konsepsiyalarni umumlashtirishni dolzarb vazifalardan biriga aylantirdi. .Mashhur arxeolog olim B.A.Ribakovning fikricha, arxeologiyaning tarixiyligi nafaqat tarixning turli davrlaridagi voqealarni bogʻlanishi va izchilligiga qarab tasvirlabgina qolmasdan, balki qator muhim tarixiy muammolar: xoʻjalik tarixi, ijtimoiy rivojlanish tarixi, din va sanʼat, etnogenez va qadimgi qabilalar migratsiyasi tarixi, davlatchilikning paydo boʻlishi masalalari, antic yoki oʻrta asrlar shaharlari masalalari, savdo-sotiq tarixi, madaniyatlarning oʻzaro almashinuvi kabi masalalarni oʻrganish bilan izohlanadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tadqiqotdan koʻzlangan asosiy maqsad va vazifalar quyidagilardan iborat:
Chig’atoy ulusi davlat boshqaruvi va tizimi o’zbek davlatchiligida kata ahhamiyatga ega. Bunga misol qilib Markaziy Osiyoda qudratli davlat tuzfan Amir Temur hukmronliginng dastlabki yillarida mo’g’ullarning “Yasoq” kitobiga amal qilganligidan, boshqaruv va davlat asoslarini tuzishda shu kitobdan foydalanganligi bir necha manbalardan ko’rishimiz mumkin. Va Chig’atoy ulusi davrdagi boshqaruvning o’zga xos jihatlarini o’rganish asosiy maqsadlardan biri.

Chig’atoy ulusining tashkil etilishi
Mo'g'ul bosqinchilari qonxo'r Chingizxonning buyrug'i bilan millionlagan musulmonlarni qilichdan o'tkazdilar. Jahonning eng ko'rkam va eng ko'p aholi istiqomat qiladigan shaharlaridan biri bo'lgan (taxminiy hisoblarga ko'ra, o'sha davrda 1219 yilda Gurganjda ⁷1mln. ga yaqin aholi yashagan). Gurganj bosqinchilar tomonidan suvga bostirildi. Aholisi ayovsiz qirildi. Sharqning go'zal shaharlaridan biri bo'lgan Samarqand ham to'la vayron etilib, shaharda istiqomat qilgan 400 ming kishidan mo'g'ullar uni egallagach 100 ming kishidan ozroq aholi qoldi, xolos. Zolim bosqinchilar o'z yo'lida duch kelgan, keksayu yosh, erkaku ayol, hatto yosh bolalarni ham ayamadilar. Musulmonlarning qoni daryo bo'lib oqdi. Ko'chmanchi bosqinchilarning mudhish zarbasi shu darajada kuchli bo'lgan ediki, natijada Xorazm o'zining buyukligini abadiy barham berdi. Insoniyatning o'sha davrdagi eng ilg'or, eng rivojlangan, eng madaniy o'lkalaridan bo'lgan Markaziy Osiyo, jumladan Xorazm endilikda tanazzulga yuz tutdi. U iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda G'arbdan ancha orqada qolib ketdi. Jahonga mashhur olim va shoirlarni bera olgan bu o'lka mo'g'ullar istilosi natijasida savodsiz, qoloq, jaholat o'lkasiga aylandi.
Mo'g'ul bosqinchilarining bu hudud madaniyati, shahar hayoti va qishloq xo'jaligiga bergan zarbasi shu darajada kuchli ediki, bu zarbadan so'ng mazkur o'lka o'zini hatto XIX asr o'rtlarigacha o'nglab ola bilmadi. Mashxur tarixchi, Xiva xoni Abulg'oziy Bahodirxon, o'zining «Shajarayi turk» nomli asarida ko'rsatganidek, bir vaqtlar ilg'or madaniyat o'chog'i bo'lgan Xorazm endilikda yoppasiga savodsiz, jaholat maskaniga aylangan edi. Bir so'z bilan aytganda mo'g'ullar istilosidan keyingi Movarounnahr va Xorazmdagi hayotni so'z bilan ifodalash g'oyatda og'ir. O'lkaning gullab turgan shahar va qishloqlari bamisoli kultepaga aylandi, hayot izdan chiqadi, bir vaqtlar aholisi gavjum bo'lgan vohalar bo'm - bo'sh bo'lib qoldi. Hali Chingizxon hayotligi chog'idayoq o'zi bosib olgan xududlarni farzandlari o'rtasida taqsimlab bergan edi. To'ng'ich o'g'li Jo'jiga Janubiy Sibir, Dashti Qipchoq, Itil (Volga) bo'yi, SHimoliy Xorazm va Darbandgacha bo'lgan yerlar tegadi.
Jo'ji vafotidan so'ng bu yerlar uning o'g'li Botuxonga o'tadi. Ikkinchi o'g'il Chig'atoyga Sharqiy Turkiston, Yettisuv Movarounnahr Xorazmning Janubiy (Markazi Qiyot shahri) hududlari, shuningdek Balx Badaxshon, Qobul, G'azna, Sind daryosigacha bo'lgan yerlar beriladi. Uchinchi o'g'il O'g'idoyga Chingizxon o'zining qoni to'kilgan vatani Mo'g'ulistonni va Xitoyni hadya qiladi. Kenja o'g'il Tuluga esa Xuroson bilan Eronni beradi. Chingizxon o'z harbiy kuchlarini ham o'z o'g'illari o'rtasida taqsimlaydi. Shunday qilib mo'g'ullar zabt etilgan bepoyon hududlarni uluslarga bo'lib, udel asosida boshqara boshlaydilar. Uluslar markaziy davlatga - xonlar xoniga yoki «Hoqonga» bo'ysunar edilar. Uluslar hokimi esa xon deb atalgan. Chingizxon vafotidan (1227 yil) so'ng xoqon O'g'idoy bo'lgan. Ulug' xoqonning poytaxti Qoraqurum shahri edi.⁸
Movarounnahr va Xorazmning janubiy hududlari Chig'atoy ulusiga qarashli bo'lib bu ulus XIV asrning 40 yillariga qadar mavjud edi. Ulus poytaxti Beshbaliq shahri bo'lgan. Mo'g'ullar madaniy taraqqiyotda o'lkamizning yerli xalqlariga nisbatan juda qoloq edilar. Shu bois mo'g'ullar mahalliy xalqlarning zodagon vakillari xizmatidan foydalanishga majbur edilar. Ana shunday zodagonlardan biri bo'lgan xorazmlik savdogar Mahmud Yalavochga Movarounnahrni bevosita bosh qarish topshirilgach u o'ziga poytaxt qilib Xo'jand shahrini tanlagan. Umuman olganda mo'g'ullarning Chig'atoy ulusiga kirgan Movarounnahrni Chig'atoy xonlari qariyb 130 yildan oshiq boshqarganlar. Chig'atoy xonlar haqidagi ma'lumotlar Amir Temur ajdodolari kitobidan olindi.Mo'g'ullarning hukmronligi Buyuk sohibqiron Amir Temurning davlat tepasiga kelguniga qadar davom etadi. Ulug' bobokalonimizning katta tarixiy xizmati shundan iboratki, uning hukmronlik davri boshlanishi bilan yurtimizda mo'g'ul istibdodiga barham berildi.
Xorazmshoh Muhammadning johil, uzoqni ko'ra olmaydigan siyosati tufayli o'z davrining yuksak madaniyati, rivojlangan o'lkalaridan M ovarounnahr va Xorazm o'lkalari ko'chmanchi mo'g'ullar zulmi ostida qoldi. Ular mahalliy zodagonlar yordamida bu yerlarni idora qila boshladilar. Ilgari ko'rsatganimizdek Chingizxon o'ziga sadoqatli kishilarni qadrlar edi. Shuning uchun ham Chingizxon bosib olingan hududlarni boshqarishda o'z Vataniga xiyonat qilib mo'g'ullar tomoniga o'tgan Vatan xoinlarining xizmatlaridan unumli oqilona foydalandi.
Bunday shaxslardan biri asli xorazmlik savdogar Mahmud Yalovoch edi. Mahmud Yalovoch hali Xorazmshohlar davlati mavjud bir sharoitda Chingizxon xizmatini afzal ko'rib bir necha musulmon savdogarlari qatori mo'g'ullar tomoniga o'tgan edi. U o'z xo'jasi bo'lmish Temuchinga sidqidillik bilan xizmat qilib, bosh elchisi sifatida Xorazmshohlar davlatiga safar qilgan edi. Xorazmshoh bilan bo'lgan tungi uchrashuvda, unga mo'g'ullar, shuningdek Chingizxonning harbiy kuchlari haqida g'oyat soxta ma'lumotlar berib, o'zining xiyonatkorona munofiqligi bilan mo'g'ullarga g'oyat katta xizmat ko'rsatgan edi. Vatan xoinining bu faoliyati Chingizxon tomonidan yetarli taqdirlangan edi. Xoqon uni butun Movarounnahrga hokim qilib tayinladi. Maxmud Yalovoch o'z poytaxti Xo'jand shahridan turib, butun Movarounnahrni idora qiladi. Mahalliy xalqlarni mo'g'ullar izmida tutib turishda ularga yordam beradi.⁹
Mo'g'ullar mahalliy hokimlar yordamida xalqdan turli xil soliqlar undirar edilar. Dahshatli urush, mo'g'ul bosqinchilarining qattiq xuruji xalq xo'jaligini tubdan izdan chiqargan edi. Mahalliy aholi nihoyatda kambag'allashib ketgan edi. Istilochilarning yovuzligi natijasida, ko'pgina shaharlar vayronaga aylangan bo'lib, ulardagi savdo-sotiq inqirozga uchragan edi. Sug'orish inshootlari izdan chiqqanligi tufayli ko'pgina ekin maydonlari qarovsiz qolib yaylovlarga aylangan edilar. Shahar aholisi va dehqonlar nihoyatda kambag'allashib, soliq to'lash qobiliyatini yo'qotgan edilar. Garchi Chig'atoy o'z ulusini boshqarishda rasman uluq xoqon Chingizxonning vorisi O'g'idoyga bo'ysunsada amalda u o'ziga tegishli bo'lgan hududni mustaqil bosh qarar edi. Hukmdorlardagi kabi uning ham bir necha amirlari bor edi. Ular ulusni boshqarishda Chig'atoyga har tomonlama yordam berar edilar. Chig'atoyning ko'pgina amirlari u bilan bosqinchilik yurishlarida ishtirok etgan mo'g'ul qabilalaridan bo'lsa, ba'zilari mo'g'ul istilochilari davrida dushman tomoniga o'tgan mahalliy oqsuyaklar vakillari edilar¹⁰. Ularning bittasini Chig'atoy o'ziga olgan bo'lsa, ikkinchisini Xabash Amidga tortiq qilgan edi. Mashhur tarixchi Juzjoniy va boshqalar o'ta suronli yillarga bag'ishlangan o'z asarlarida, Chig'atoyning musulmonlarga nisbatan o'ta dushmanona munosabati haqida yozganlar. Biroq aynan musulmon diniga taluqli Xabash Amidning Chig'atoy saroyida katta obro'ga ega bo'lganligi, bu shaxsning mo'g'ullar oldidagi o'tmishda katta katta xizmatlari mavjudligidan darak beradi. Hatto Chig'atoy hukmronligi davrida katta mavqega va obro'ga ega bo'lgan Qutbaddin Kermoniy ham Xabash Amidga yaqinlashish maqsadida unga o'zining yaqin qarindoshini xotinlikka bergan. Chig'atoy saroyida katta obro'ga ega bo'lgan Xabash Amid, xuddi shunday mavqega Chingizxon va uning vorisi O'g'idoy saroyida ega bo'lgan. Xoqonning Movarounnahrdagi vakili Xorazmlik Mahmud Yalovochga nisbatan o'ta munofiqona siyosat olib bordi. Faqatgina hoqon O'g'idoy va uning vorislarining Mahmud Yalovochga nisbatan g'amxo'rona siyosati uni bir necha bor Chig'atoy g'azabidan saqlab qoldi.
Albatta, bunga sabab birinchidan Chig'atoyning musulmonlarga nisbatan dushmanona siyosati bo'lsa, ikkinchidan Xabash Amidning o'z «Raqibi» Mahmud Yalovoch to'g'risida Chig'atoy huzuridagi yolg'on Yashiq uydirmalari edi. Chig'atoydan to'la farq qilib hoqon O'g'idoy musul monlarga nisbatan ancha tinch siyosat olib bordi.
Uning hukmronligi yillari otasi Chingizxon hukmronligi davridan farq qilib, bu davrda mo'g'ullar hukmronlik qilgan yerlarda, yoki istilo qilayotgan mamlakatlarda ommaviy qirg'inlar, butun-butun shaharlarni yo'q qilishlar sodir bo'lmadi. Bir so'z bilan aytganda O'g'idoy o'z otasiga nisbatan ancha yumshoq siyosat olib bordi.
Mo 'g'ullarning jamiyatdagi siyosat, iqtisodiyot yoki din kabi turli sohalarida faol ishtirok etishi imperiyaning barcha hududlarida XII asrning oxiridan tortib XIV asrga qadar kuzatish mumkin. Ushbu hududlarning aksariyatida xonlarning taxt uchun kurashi davlatchilikning turli sohalarida yondashuvlar asosida namoyon bo 'lgan. qilmaganligini ta'kidlaydi. XIV asrning boshlarida yana bir musulmon xon Baligu (tax. 1308-1309) Chig'atoy taxtini qo'lga kiritadi. U o'zining lashkarboshilari e'tiqodini o'zgartirishga ko'p urinadi. Bu siyosat bilan u, o'zining Duva xonadoni vakili bo'lmagani tufayli tezda taxtdan ag'darilishiga sabab bo'ladi.

Shuningdek, islomlashuv siyosati XIV asr boshlarida taxtga da'vogar bo'lgan Chig'atoy shahzodasi Yasavur nomi bilan ham bog'liq. Umuman, muallifi noma'lum hisoblangan "Mu'iz al-ansab" va Rashid ad-Dinning "Shuab-i panjgona" asarida Chig'atoylar shajarasida ko'plab shahzodalar muslim sifatida zikr etilgan. Bunda ayniqsa, Tarmashirin avlodlari va undan oldingi ajdodlar orasida Chig'atoylarning bir nechta shahzodalari allaqachon musulmon bo'lganligi haqida aniq zikr etilgan.

Bu jarayon mo'g'ul qo'mondonlariga ham tegishli edi. Al-Umariy so'zlariga ko'ra, Tarmashirin qo'mondonlari ichida unga qadar ham islomni qabul qilganlari bo'lgan.Mu'iz al-ansab asarida shuningdek, Kesh hududidan o'rin olgan Barlos qabilasidan bo'lgan musulmon Chig'atoy qo'mondonlarining to'liq ro'yxati ham keltiriladi.

Sharq manbalari ayniqsa, Tarmashirinning o'z e'tiqodini o'zgartirishi Movaraunnahrda Chig'atoy xonligining umumiy islomlashuviga yo'l ochdi deb ta'kidlaydi. Shunga qaramay, manbalar o'rtasida Tarmashirin hukmronlik qilgan sana va u boshqargan saltanatining hududiy chegarasi haqida ma'lumotlar aniq emas, bori ham baxsli. qilmaganligini ta'kidlaydi. XIV asrning boshlarida yana bir musulmon xon Baligu(tax. 1308-1309) Chig'atoy taxtini qo'lga kiritadi. U o'zining lashkarboshilari e'tiqodini o'zgartirishga ko'p urinadi. Bu siyosat bilan u, o'zining Duva xonadoni vakili bo'lmagani tufayli tezda taxtdan ag'darilishiga sabab bo'ladi.

Shuningdek, islomlashuv siyosati XIV asr boshlarida taxtga da'vogar bo'lgan Chig'atoy shahzodasi Yasavur nomi bilan ham bog'liq. Umuman, muallifi noma'lum hisoblangan "Mu'iz al-ansab" va Rashid ad-Dinning "Shuab-i panjgona" asarida Chig'atoylar shajarasida ko'plab shahzodalar muslim sifatida zikr etilgan. Bunda ayniqsa, Tarmashirin avlodlari va undan oldingi ajdodlar orasida Chig'atoylarning bir nechta shahzodalari allaqachon musulmon bo'lganligi haqida aniq zikr etilgan.
Bu jarayon mo'g'ul qo'mondonlariga ham tegishli edi. Al-Umariy so'zlariga ko'ra, Tarmashirin qo'mondonlari ichida unga qadar ham islomni qabul qilganlari bo'lgan.Mu'iz al-ansab asarida shuningdek, Kesh hududidan o'rin olgan Barlos qabilasidan bo'lgan musulmon Chig'atoy qo'mondonlarining to'liq ro'yxati ham keltiriladi.
Sharq manbalari ayniqsa, Tarmashirinning o'z e'tiqodini o'zgartirishi Movaraunnahrda Chig'atoy xonligining umumiy islomlashuviga yo'l ochdi deb ta'kidlaydi. Shunga qaramay, manbalar o'rtasida Tarmashirin hukmronlik qilgan sana va u boshqargan saltanatining hududiy chegarasi haqida ma'lumotlar aniq emas, bori ham baxsli. qilmaganligini ta'kidlaydi. XIV asrning boshlarida yana bir musulmon xon Baligu (tax. 1308-1309) Chig'atoy taxtini qo'lga kiritadi. U o'zining lashkarboshilari e'tiqodini o'zgartirishga ko'p urinadi. Bu siyosat bilan u, o'zining Duva xonadoni vakili bo'lmagani tufayli tezda taxtdan ag'darilishiga sabab bo'ladi.

Shuningdek, islomlashuv siyosati XIV asr boshlarida taxtga da'vogar bo'lgan Chig'atoy shahzodasi Yasavur nomi bilan ham bog'liq. Umuman, muallifi noma'lum hisoblangan "Mu'iz al-ansab" va Rashid ad-Dinning "Shuab-i panjgona" asarida Chig'atoylar shajarasida ko'plab shahzodalar muslim sifatida zikr etilgan. Bunda ayniqsa, Tarmashirin avlodlari va undan oldingi ajdodlar orasida Chig'atoylarning bir nechta shahzodalari allaqachon musulmon bo'lganligi haqida aniq zikr etilgan.

Bu jarayon mo'g'ul qo'mondonlariga ham tegishli edi. Al-Umariy so'zlariga ko'ra, Tarmashirin qo'mondonlari ichida unga qadar ham islomni qabul qilganlari bo'lgan. Mu'iz al-ansab asarida shuningdek, Kesh hududidan o'rin olgan Barlos qabilasidan bo'lgan musulmon Chig'atoy qo'mondonlarining to'liq ro'yxati ham keltiriladi.
Sharq manbalari ayniqsa, Tarmashirinning o'z e'tiqodini o'zgartirishi Movaraunnahrda Chig'atoy xonligining umumiy islomlashuviga yo'l ochdi deb ta'kidlaydi. Shunga qaramay, manbalar o'rtasida Tarmashirin hukmronlik qilgan sana va u boshqargan saltanatining hududiy chegarasi haqida ma'lumotlar aniq emas, bori ham baxsli. qilmaganligini ta'kidlaydi. XIV asrning boshlarida yana bir musulmon xon Baligu (tax. 1308-1309) Chig'atoy taxtini qo'lga kiritadi. U o'zining lashkarboshilari e'tiqodini o'zgartirishga ko'p urinadi. Bu siyosat bilan u, o'zining Duva xonadoni vakili bo'lmagani tufayli tezda taxtdan ag'darilishiga sabab bo'ladi.
Shuningdek, islomlashuv siyosati XIV asr boshlarida taxtga da'vogar bo'lgan Chig'atoy shahzodasi Yasavur nomi bilan ham bog'liq. Umuman, muallifi noma'lum hisoblangan "Mu'iz al-ansab" va Rashid ad-Dinning "Shuab-i panjgona"asarida Chig'atoylar shajarasida ko'plab shahzodalar muslim sifatida zikr etilgan. Bunda ayniqsa, Tarmashirin avlodlari va undan oldingi ajdodlar orasida Chig'atoylarning bir nechta shazodalari allaqachon musulmon bo'lganligi haqida aniq zikr etilgan.
Bu jarayon mo'g'ul qo'mondonlariga ham tegishli edi. Al-Umariy so'zlariga ko'ra, Tarmashirin qo'mondonlari ichida unga qadar ham islomni qabul qilganlari bo'lgan. Mu'iz al-ansab asarida shuningdek, Kesh hududidan o'rin olgan Barlos qabilasidan bo'lgan musulmon Chig'atoy qo'mondonlarining to'liq ro'yxati ham keltiriladi.

Sharq manbalari ayniqsa, Tarmashirinning o'z e'tiqodini o'zgartirishi Movaraunnahrda Chig'atoy xonligining umumiy islomlashuviga yo'l ochdi deb ta'kidlaydi. Shunga qaramay, manbalar o'rtasida Tarmashirin hukmronlik qilgan sana va u boshqargan saltanatining hududiy chegarasi haqida ma'lumotlar aniq emas, bori ham baxsli.

Xuddi shunday, Mo'g'ullar hukmronligi va uning kengayishi cho'qqisida Chig'atoy ulusi xonlari tomonidan ham taxt turli siyosiy usullar hamda yondashuvlar asosida boshqarilgan. Shu sababdan, XIII-XIV asrlarda xonlarning hokimiyatga ko'tarilishdagi yoki boshqaruvda legitimlikni saqlab qolishdagi siyosiy qarashlari va "o 'yin "lari xususan, diniy qarashlar hususidagi tahlillar ushbu maqolaning asosiy maqsadi bo'lib, bu jarayonlar hususida ma'lumot beruvchi yozma manbalar, nashrlar va tadqiqotlar asosidagi qarashlar bilan xulosalar qilinadi. "Kitob-al-mavaiz va-l-i'tibar fi zikr al-xitat va al-asar", Ibn Battutaning "Sayoxatnoma" asarlari hamda fors manbalaridan Rashid ad-Dinning "Jome' at-tavorix" solnomasi va "Shuab-i panjgona" va "Nasabnoma-i muluk" asarlari, Yaqub al-Haraviyning "Tarixnoma-i Hirot", Abdulloh Vassofning "Tarixi Vassof', Abu al-Qosim al-Qashoniyning "Tarixi O'ljaytu", Mirxondning "Ravzat us-safo", Hafizi Abruning "Majmu at-tavorix", Mirzo Ulug'bekning "Ulusi arba'-yi Chingiziy" va "Mu'iz al-ansab" asarlari hamda turkiy (chig'atoy) tildagi "Tavarix-i guzida-i nusratnoma" asarlari. Shuningdek, mavzuga doir xorijiy va mahalliy tadqiqotlardan foydalaniladi, tahlil etiladi. armashirin mashhur Chig'atoy xoni Duvaning farzandi (1282-1307) va uning o'limidan so'ng qariyb 30 yil davomida Chig'atoy xonligini boshqargan xonadon vorislardan so'ngisi edi.Tarmashirin 726/1326 yilda Chig'atoy hukmdori, ukasi Kebek (1318-26/27) tomonidan Afg'onistonning G'azna shahriga noib etib tayinlanadi. Kebek vafotidan so'ng, uning ikki akasi - Eljigidey va Dura Temur Tarmashirindan oldin taxtga o'tirishdi. Manbalarda u ikkisining taxtni qisqa vaqt davomida boshqargani hususida aytiladi. Mu'izz al-ansabda bu hususida quyidagicha ma'lumot beriladi: "Tarma-Shirin ibn Duva akasi Dura-Timurning o 'limidan so 'ng 721/1321-1322 yilning oylaridan birida taxtga o 'tirdi. U 727/1326-1327 vafot etdi.Iordaniya xotiralari sanalmish "Sharq mo'jizalari"da (1328-1330 yillarda yozilgan), hindistonlik rohib chig'atoy xonlaridan Eljigideyning hukmronlik davri haqida eslatib o'tiladi. Xotirada Eljigidey hukmronligi davrida Tarmashirin xonlikning g'arbiy qismini boshqargani hamda uning qarorgohi taxminan Termizda bo'lgani kabi ma'lumotlar mavjud.Bu davrda Tarmashirin akasi Eljigideyning 1328-1329 yillarda Yuanda jang olib borayotganidan foydalanib taxtni egallamoqchi bo'lgan. Biroq, Eldjigidey o'rnini Tarmashirin emas, balki boshqa akasi Dura Temur (1330-1331) egallaydi.
Shu bois, 1330 yildagi Yuan xaritasida Chig'atoy ulusining Sharqiy Turkistondan to Amudaryogacha bo'lgan hududlar "Dura Temur yerlari" deb tasvirlangan.
Numizmatik materiallarga ko'ra, Tarmashirin 731/1330-1331 yillarda o'z nomidan otasining tamg'asini davom ettiruvchisi sifatida tangalar zarb ettira boshlaydi. Ammo bu uzoq davom etmagan. Dehli sultoni Muhammad ibn Tug'luqning Movaraunnahrning din ulamolari, hunarmandlar, askarlar va "shariat dushmanlarining qatag'onlik xatti-harakati qurbonlari"ni Hindistonga ko'chib o'tishga taklifi haqidagi manshurga ko'ra bu yil oxirida (1334 yil yoz) Tarmashiringa qarshi qo'zg'olon boshlangan. Qo'zg'olonni Tarmashirinning jiyani, Dura Temurning o'g'li Buzan boshqargan hamda bunda uni Chig'atoy xonligining sharqiy qismi qo'mondonlari qo'llab-quvvatlagan. Tarmashirin G'aznaga qochishga uringan, ammo 735 yil boshida (1334 yil yoz-kuz)20 Kesh yaqinida (yoki Naxshabda) utib o'ldirilgan. Manbalarga ko'ra, Tarmashirin Naxshabda (yoki Samarqand) atrofidagi joylardan birida dafn qilingan.
Xo'sh, Tarmashirinning diniy e'tiqodi va islohotining ulus boshqaruvidagi ahamiyati qanday bo'lgan va u nimalarni ko'zlagan?
Ismiga ahamiyat bersak, unga ko'ra, Tarmashirin buddist sifatida tug'ilgan. O'z dinini o'zgartirgandan so'ng, u ismini Ala ad-Din Muhammadga o'zgartirib, Sulton al-A 'zam (eng yuksak sulton) unvonini qabul qilgan.Tarmashirin Islomni chamasi, 30 yoshlarda qabul qilgan.Biroq, voqea 725/1325 yillarda, ya'ni siyosiy sahnada paydo bo'lishidan oldin-mi yoki 729 / 1328-29 yillarda Hindistonga tashrifidan so'ng bo'lib o'tganligi aniqlash mushkul. Al -Umariy o'zining 1340 yil boshlarida bitgan asarida keltirishicha, 725/1325 yildan keyin Chig'atoy hukmdorlari Islomni qabul qilishni boshlaganlar va Tarmashirin ularning ichida birinchisi bo'lgan. Ibn Xaldun ham al-Umariyning ma'lumotlarini sarhisob qilar ekan, mazkur jarayon aynan shu yilda bo'lib o'tganligini ta'kidlaydi. Ushbu nuqtai nazar ba'zan zamonaviy tadqiqotchilarning ishlarida ham aks etgan. Biroq Dehli sultonining 729/1328-29 yilda Elhoniy Abu Said nomiga yozgan xatini inobatga olsak, bu sana bir oz shubhali. Bois maktubda Muhammad ibn Tug'luq Abu Saidni Xorosondagi g'ayridin Chig'atoy hukmdorlariga qarshi islom nomi bilan kuchlarni birlashtirish kerakligi haqidagi harakatlar zikr etiladi. Maktubda Tarmashirinning nomi uchramaydi, ammo Siddiqiy aytganidek, ehtimol bu uning 729/1328-29 yilda Hindistonga bo'lgan istilosiga nisbatan munosabati bilan bog'liq. Shu asosda Siddiqiy Tarmashirin haqiqatan 729/1328-29 yilda dinni qabul qilgan degan xulosaga keladi. Madomiki shunday ekan, Ibn Battuta ta'kidlab o'tganidek, Tarmashirin uchun Dehli Sultoni bilan do'stona munosabatlarni o'rnatishga va unga qarshi rejalashtirilgan urushning oldini olishda bu ayni muddao edi. Shuni ta'kidlash kerakki, M.N.Fedorov topgan va tadqiqot olib borgan O'trorga tegishli 729 yilgi noma'lum tangadagi "al-Sulton al-az'am, xallada Allah mulkahU' (Eng buyuk Sulton, Parvardigor uning hukmronligini abadiy qilsin) sharqoniy formulasini Tarmashirin nomi bilan bog'liq deb ta'riflaydi. Bu esa shuni ko'rsatadiki, ushbu kungacha Tarmashirin allaqachon musulmon bo'lgan. Bizningcha, agar Tarmashirin islomni haqiqatan ham 729 yil oxirida qabul qilgan bo'lsa, Dehli bilan munosabatlarini yaxshilashdan tashqari, u Chig'atoy ulusi taxtini olish uchun kurashda o'z imkoniyatlarini oshirishga qaratilgan harakatlar bilan ham bog'liq bo'lgan. Afsuski, bizda bu haqida tasdiqlovchi dalillar yo'q.
Albatta, Tarmashirin qachon e'tiqodini o'zgartirganini hamda uni kim o'zgartirganini haqida ma'lumot beruvchi manba yo'q. Biroq bir nomzod bor-ki, u ham bo'lsa mashhur Kubraviya tariqati so'fiysi shayx Yahyo Abu al-Mafaxir Boxarziy (v.e. 1336) nomi bilan bog'liq. Boxarziy nihoyatda badavlat va Chig'atoy xonadoni sultonlari hamda hukmdorlari tomonidan katta hurmatga sazovor shaxs bo'lgan. U XIII asrning o'rtalarida Oltin O'rda xoni Berkani (1257-1267) islomni qabul qilishda yordam bergan shayx Sayf ad-Din Boxarziyning nabirasi edi. Binobarin, Berkaxon Islomni qabul qilgan birinchi mo'g'ul shahzodasi hisoblanadi. Ammo, biz Tarmashiringa ta'sir ko'rsatgan diniy shaxslar doirasini aniqlashda Ibn Battutaning ma'lumotlaridan foydalanishimiz mumkin. "Shayx" nomi odatda so'fiylarga ustozlik qilgan shaxslarga tegishli bo'lib, Xusam ad-Din ham "Xudoning muqaddas xizmatchilaridan biri" sifatida ta'riflangan. U zohidlikni qabul qiladi. Ibn Battuta Tarmashirinning zikr haqida so'z yuritishi so'fiylarning xonga ta'sirini ko'rsatadi deb yozadi. Ammo Al-Umariyning Movaraunnahrni islomni qabul qilishida imomlar, din ulamolari, shayxlar va sodiq odamlar (atqiya) yoki huquqshunoslar (fuqaho) va darveshlar fuqaro) yordamida amalga oshirilganligi haqidagi umumiy da'volar so'fiylarning kata hamkorlik qilganligini anglatishi mumkin.
Umumiy qilib aytganda, Tarmashirinni aynan kim e'tiqodini o'zgartirgani va bu qachon sodir bo'lgani aniq bo'lmasada, ayon bo'ladiki, u 1331 yilda Chig'atoy ulusi taxtiga musulmon hukmdor sifatida ko'tarilgan.
Shu o'rinda savol tug'iladi. Tarmashirin musulmon hukmdori sifatida ulusni qanday boshqardi? Natija nimalarga olib keldi?
Birinchi navbatda shuni aytish mumkin-ki, Tarmashirin hukmronligi xonlikning tashqi va ichki siyosatiga jiddiy ta'sir ko'rsatgan. Tarmashirinning yangi e'tiqodi uning Dehli sultonligi bilan munosabatlarini yaxshilashi mumkin edi. Bu, shubhasiz, uning Misr Mamluklari bilan iqtisodiy aloqalarini ham yaxshilagan. U islomni qabul qilganidan so'ng, Movaraunnahr Misr va Suriya savdogarlari uchun ochiq edi va xon ularga katta hurmat bilan munosabatda bo'lgan.Shubhasiz, Tarmashirinning shariyat tomonidan ruxsat etilmagan tijorat majburiyatlarini bekor qilishi ushbu savdogarlar (va boshqalar) uchun qo'shimcha rag'batlantiruvchi omil bo'lgan. Uning bu siyosati qo'shni Muhammad bin Tug'luq va Ilxon Abu Sa'id tomonidan olib borilgan siyosatga to'g'ri kelishi mumkin edi. Tarmashirin unchalik yaqin bo'lishmasa-da, Mamluk sultonligi bilan diplomatik aloqalarni saqlab turdi.38 Ehtimol, Tarmashirinning murojaati uning boshqa musulmon davlatlari, Elhoniylar va Oltin O'rda bilan aloqalariga ta'sir qilgan bo'lishi mumkin, biroq bizda bu haqida ma'lumot beruvchi manbalar yoki hujjatlar yo'q.
O'zining ichki siyosatida Tarmashirin o'z saltanatining islomiy xususiyatini kuchaytirish uchun ko'p harakatlarni amalga oshirdi. U ulus bo'ylab yangi dinni faol
Яратганнинг зикрига халал берувчи барча нарсаларни тарк этиш ва бунда унга ширк келтирищдан сакланиш ва ибодатда риёдан холи булиш хамда барча гунохлардан ва харом нарсалардан сакланиш ва нихоят ортикча дунёвий ашёларга мехр куймасликка касамиёд этган шахс. ravishda isloh qildi. O'z qo'mondonlari va askarlarini dinga chaqirdi hamda musulmon jangchilarni g'ayridin jangchilari oldida ko'p ma'qulladi. Shuningdek, u besh vaqt namozni jamoat bo'lib o'qishni buyurdi.4 Ibn Battutaning ta'kidlashicha, Tarmashirinning vorisi xristianlarga ibodatxonalarini qayta qurishga ruxsat bergan. Ammo Tarmashirin misolida cherkovlar va ibodatgohlarning vayron bo'lishi yoki boshqa monarxlarning manzillarining muhim qismini tashkil etuvchi buddaviylik, ruhoniylarining o'ldirilishi to'g'risida biron bir dramatik tasvir biz bilgan manbalarda keltirilmagan.Zero, buddist va xristian jamoalari, hatto ba'zi yahudiylar uning hukmronligi davrida ulusda mavjud bo'lgan.
Tarmashirinning diniy sohadagi islohotlari uni mahalliy musulmon fuqarolariga yaqinlashtirdi. U o'z armiyasiga aholiga zarar yetkazmaslik haqida buyruq berdi va o'z fuqarolariga nisbatan adolatli munosabatda bo'lishini va'da qildi. As-Safadiyning qayd etishicha, Tarmashirin akasi boshqaruvi ostidagi biron bir shahar aholisi uning xatti-harakati ustidan shikoyat qilishganda, Tarmashirin ularga moliyaviy badal taklif qilgan. Biroq, ular yanada qattiqroq jazo talab qilishganda, u ularning talabini bajarib, akasini qatl etgan. As-Safadiyning bu yozganlari tarixiy haqiqat bo'lsa, unda Tarmashirin o'z fuqarolarining iltimosiga binoan xolislik holatlaridan tashqari o'z raqiblarini yo'q qilish uchun bahona sifatida foydalanishi mumkin bo'lgan.
Yana bir jihat shuki, manbalar ayniqsa Tarmashirinning hukmronligi davrida shariat bilan ish ko'ragani haqida aytiladi.Biroq, bu siyosat mo'g'ullarning Yasa qonunlariga nisbatan to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshilik edi. Ayniqsa, Chig'atoylar xonadoni uning ashaddiy qo'riqchilaridan biri bo'lganligi hisobga olsak, 4Tarmashirin, Ibn Battutaning so'zlariga ko'ra, Yasaning ma'lum o'ziga xos qonun-qoidalarini bekor qildi. Ammo as-Safadiyning so'zlariga ko'ra, u yasani butunlay bekor qilgan va hatto uni "eng jirkanch siyosiy tizim" deb atagan. Ehtimol, uning bu harakatlari sabab keyinchalik uni taxtdan ag'dardilar.
As-Safadiyning so'zlariga ko'ra, Tarmashirin ag'darilmadi, aksincha o'z ixtiyori bilan undan voz kechgan. Hukmronligi oxirida o'ta dindor bo'lib, u o'z hukmronligidan voz kechishni va baland tog'larda yashirinishni afzal ko'rgan. Biroq, o'sha joyga yetib borishdan oldin, uni ma'lum bir qo'mondon qo'lga olindi va yangi xonning buyrug'i bilan qatl qilindi. Biroq, bu ma'lumotni boshqa manbalar ta'kidlamaydi. Masalan, Ibn Battuta uni o'z fuqarolari va qo'shinlariga nisbatan ma'muriy hamda huquqiy majburiyatlarini vijdonan bajaradigan hukmdor sifatida tasvirlaydi. U ko'proq ovga qiziqqanini aytadi.
Yazdiy, Tarmashirinni taxtdan ag'dargan Buzan islomni qabul qilmagan chig'atoylardan bo'lganiligi, shu sababdan uni to'ntarish uchun diniy islohotlari hamda yasaga qarshi chiqqanlikdagi ayblovlardan unumli foydalanganligini ta'kidlaydi. Buzanni "buzuq va yovuz musulmon" deb ta'riflagan Ibn Battuta Buzan va Tarmashirin o'rtasidagi qarama-qarshilikning sabablarini aniqroq keltirib o'tadi. Tarmashirin Chingizxon asos solgan yasani bekor qildi, har yili o'tkaziladigan, ya'ni xonni qoldirish yoki ag'darish huquqiga ega bo'lgan shahzodalar va zodagonlar yig'ini hisoblangan qurultoyni amalda yig'madi. U o'zining sharqiy hududlarini va ayniqsa Ili daryosidagi Chig'atoylarning sobiq poytaxti Olmaliqni to'rt yil davomida ya'ni, uning butun hukmronligi davrida biror martta ham yo'qlamagan. Shu tufayli qo'zg'olon muqarrar edi.

Biroq, Tarmashirin taqdirini oydinlashtiradigan boshqa omillar ham bor. Birinchidan, Tarmashirin hukmronligining boshidanoq omadsiz holatda edi. U Duva xonadonining oxirgi vakili edi. Bu barcha sobiq xonlarning to'g'ridan-to'g'ri avlodlari taxtga bu xonadon vakillarini tugatib yangilari uchun ayni imkoniyat mavjudligini anglatardi. Darhaqiqat, uni ag'dargan ham Dura Temurning o'g'li Buzan edi va uning qatorida Tarmashirinning boshqa jiyanlari bor edi, masalan, Kebekning o'g'li Yangi, Ebug'onning o'g'illari Jankeshi va Yesu Temur.

Tarmashirinni hokimiyatdan chetlatilishi, as-Safadiyning biz yuqorida aytib o'tgan zikri bo'lsa, ikkinchisiga ko'ra, Tarmashirin mo'g'ullarni dehqonchilik bilan shug'ullanishga majbur etganida edi. Ya'ni, u ko'chmanchilikdan ko'ra ko'proq o'troq hayot tizimini ma'qulladi. Bu ham yasaning navbatdagi zid qonunlaridan biri edi. Darhaqiqat, Ibn Battutaning Samarqand, Balx, G'azna va Marvda tasvirlangan vayronagarchiliklari, shuningdek, 1326 yil Buxoroda bo'lib vayronagarchiliklarga tez-tez murojaat qilinishi Chig'atoy ulusida qishloq xo'jaligini rivojlantirish zarurligini anglatar edi. 1326 yilga kelib, Chig'atoylarning bir qancha amirlari Buxoro yaqinidagi yerlarga yoki bog'larga egalik qilishgan, ammo bu ularning qishloq xo'jaligi bilan shug'ullanganligini anglatmaydi, albatta.Umuman olganda, Chingizxondan keyin yuz yil o'tgach, mo'g'ullarning qishloq xo'jaligiga munosabati avvalgidan ancha murakkablashdi. Ammo, agar as-Safadiy haq bo'lsa va Tarmashirin Chig'atoylarni tuproqni o'stirishga majbur qilgan bo'lsa, uning bu siyosati o'z joniga qasd qilish bilan barobar edi.
Shunday qilib, Tarmashirinni taxtdan ag'darish uchun bir nechta sabablar bor edi. Va bularning barchasi uning dini yoki hatto diniy siyosati bilan bog'liq emas. Uning yasa bilan munosabati, oilaviy holati va qishloq xo'jaligi siyosati uyg'unligi yetarlicha kuchli bo'lar edi hamda ko'pchilik raqiblarining xonlikning sharqiy qismida alohida geografik bazaga ega ekanligi, shubhasiz, unga yordam bermadi. Shuning uchun Tarmashirin ag'darilgani ajablanarli emas.
Buzanning qisqa hukmronligidan so'ng taxtga Jenkeshi o'tirdi. U aksincha Olmaliqdagi xristianlarga xayrixoh bo'ldi. Natanzi uni dindor buddist sifatida tasvirlaydi. Biroq uning davrida zarb etilgan tangalarda u islomiy nomi bilan uchraydi. Buddist ruhoniylarining tavsiyalariga binoan Jenkeshi ko'plab budda ibodatxonalarini qurdi va har bir masjidga butlar o'rnatdi. Buning ajablanarli tomoni shundaki, qisqa vaqt hukmronlik qilganiga qaramay, unga qarshi to'ntarish uning saltanatidagi islomlashuvni o'zgartira olmadi.
Boharziy tashkil etgan shifoxonada31 bo'lgan Ibn Battuta Tarmashiringa yaqin bo'lgan ikki (noma'lum) din arboblarini eslatib o'tadi: xon bilan oilaviy rishtalar orqali bog'langan shayx Xasan hamda O'trorlik fakih va shayx Husam ad -Din Yog'iy.Shubhasiz, ikkinchisi xonga aniq ta'sir ko'rsatgan bo'lib, Ibn Battuta, u Tarmashirini ko'z yoshiga qadar qanday tanbeh berganini tasvirlaydi. Lekin na uni, na boshqa biron bir kishini xonning dinini o'zgartirgan deb hisoblamaydi.
Maqolada Chig'atoy ulusi xonlari, xususan Tarmashirin hukmronligini yoritish orqali xonlik boshqaruvida diniy aspektlarning ahamiyati hususida turli qarashlar, xulosalar taqdim etiladi. Jumladan, yasa qonunlari mo'g'ul xonadoni vakillarining g'ayridinlikni qoralasa-da, nima sababdan xonlarning, xususan Tarmashirinning islomni qabul qilgani haqida turli ya'ni, "uning ulusni islomlashtirish islohotlari tashqi va ichki siyosatga qanday ta'sir qilgan?", "uning bu qarashlari qanday natijalarga olib kelgan?" kabi savollarga holislik, yetarli tahlilga qaratilgan tarixiy faktlar va voqealarni baholash hamda tanqidiy taxlil qilish, qiyoslash, biografik, xronologik, retrospektiv metodlar asosida xulosalar chiqariladi.
Chig'atoy vafotidan so'ng ulusning tarixi qirollik oilasining turli a'zolari o'rtasidagi tartibsizliklar va qarama-qarshiliklar bilan tavsiflangan. Taxt uchun bo'lgan kurashlar avvalidan ulus taqdiriga ta'sir eta boshlagan. Shunday tig'iz bir vaziyatda ulusning amaldagi yoki bo'lg'usi hukmdorlari siyosiy boshqaruvni qo'lga kiritish maqsadida shakllanib qolgan turli xonadonlarning qarashlariga bo'lgan yondashuvi orqali yoki mustaqil siyosati paydo bo'lgan. Manbalarning guvohlik berishicha, XIII asrda allaqachon ulus ichida turli qarashlarga ega guruhlar mavjud bo 'lgan. Ularning har biri bo 'lg 'usi xonlarni homiysi sifatida qo 'llab-quvvatlaganlar.
Garchi manbalarda Ulusning dastlabki yillardagi boshqaruvi to'g'risida ma 'lumotlar yetarli bo 'lmasa-da, ulus tarixida sodir bo 'layotgan siyosiy holatlar XIII asrning 70-yillaridan manbalarda zikr etila boshlandi.
Misol uchun, boshqaruvda diniy qarashlar tadqiqotchilarning e'tiborini o 'ziga ko'proq qaratdi. Bir gurux olimlar islomni ahamiyati Ulus xonlarini hokimiyat boshqaruvidagi o'rni haqida alohida ahamiyat kasb etgani haqida ko'p e'tirof etishadi. Lekin Ulusning Movaraunnahrdagi hukmronligi davrida biror diniy tanglik va qarama-qarshiliklar qayd etilmagan.
Bu yillarda Ulusda Chig'atoy avlodlariga doir kishilar hukmronlik qilganlar. O'tmishda mashhur tarixchi Sharofuddin Ali Yazdiy o'zining «Zafarnoma» asarida Chingizxon naslidan Turon mamlakatlarida hukmronlik qilgan xonlar haqida so'z yurtib, Chig'atoy ulusida xonlik taxtiga o'tirgan Chingizxon avlodlaridan bo'lmish podshohlar o'ttiz ikkita bo'lganini ta'kidlaydi. Chingizxon o'z podshohlik yerlaridan Turon zaminini va Janubiy Xorazmni o'zining ikkinchi o'g'li Chig'atoyga meros qilib bergan edi. Unga ma'lum darajada harbiy kuchlar bilan birgalikda, bu yerlarni boshqarishda unga ko'mak berish mas'uliyatini o'z amakivachchasi Qorachor No'yonga yuklaydi. Chig'atoy ota vasiyatiga muvofiq Qorachor No'yon kengashisiz varoziligisiz hech bir ishga qo'l urmas edi. Mo'g'ullarning barcha uluslaridagi kabi Chig'atoy ulusida ham barcha fuqaro va amaldorlardan Yarg'u va Yosoq udumlariga amal qilishni qattiq talab qilinar edi. Ulusxoni Chig'atoy xursandchilik va ovga juda ishqiboz kishi bo'lib, u aksari vaqt shu ish bilan band edi. Amir Qorachor No'yon esa saltanatning muhim ishlarini olib borar va jahondorlik qilardi. Jakoat va lashkar uchun nimaiki lozim bo'lsa, to'la to'kis amalga oshirar edi. Chig'atoy 1241 yil may oyida dunyodan ko'z yumgach, bir necha yildan so'ng Qorachor No'yonning tavsiyasi bilan ulus taxtiga Chig'atoyning o'g'li Qora Xulaguxon ibn Mutugen ibn Chig'atoyxon o'tiradi. U 1246 yil yanvargacha ulusni bosh qaradi. Kuyukxonning ko'rsatmasi bilan Qorachor No'yon Qora Xulaguxonni taxtdan tushurib, uning o'rniga Chig'atoyning yana bir o'g'li Yesun M unke ibn Chig'atoyni taxtga o'tqazadi. Biroq Yesun Munke uzoq umr ko'rmadi. U vafot etgach taxtga qaytadan Qora Xulaguxon o'tiradi. 1254 yilda 89 yoshida Qorachor No'yon vafot etadi. Undan sal keyin Qora Xulaguxon ham vafot etadi.
Mogullar istilosidan song Movaraunnahr, Xorazm, Xurosonning gullab-yashnagan dehqonchilik vohalari tamomila halokatga uchradi. Sharqda dongi ketgan qadimiy va obod shaharlar, jumladan Samarqand, Buxoro, Urganch, Xojand, Marv, Termiz, Balx, Nishopur va boshqa shaharlar xarobazorga aylantirildi. Marvdagi mashhur suv bilan shaharni ta’minlovchi-Sultonband, Balxob daryosidagi Bandi amir, Samarqand shahrini suv bilan ta’minlaydigan yagona togonlarning hammasi Chingizxon buyrugiga kora buzib tashlandi. Jumladan Balx va uning atroflari 6 oy mobaynida suv ofatini boshdan kechiradi. Samarqandning asosiy aholisi, buxoroliklarning kopchiligi, Urganch va Marv kabi ulkan shaharlar ahlining barchasi ona shaharlarini yo tark etdilar yoki qirib tashlandilar. Istilochilar ilk bora yuqori madaniyatli aholining ilm-fan, me’morchilik sohalaridagi yutuqlarini, yuksak darajadagi hunarmandchilik, tijorat, sugorma dehqonchilikni shu olkaga kelib kordilar.
Bosqindan song sharqqa dongi ketgan zargarlik, qurol-aslaha yasash, nafis matolar toqish, naqshinkor nimchalar ishlab chiqarish barham topdi. Vohalarda suvsizlikdan yerlar qaqrab dehqonchilikka qiron keldi. Bir necha asrlik tarixga ega bolgan mashhur ipak savdo yollari izdan chiqdi. Ilm-fan, madaniyat namoyondalari xor-zor etildi. Tirik qolgan aholi vayronalarga, zulm va zoravonlikka, ochlik va qashshoqlikka mahkum etildi.
Chingizxon tiriklik vaqtidayoq oz ogillariga mulklarini ulus qilib bolib berishni boshlagan edi. 1207-yildayoq katta ogil ilkiga Selenga daryosidan Irtishgacha bolgan yerlar mulk etib berilgan edi. Chingizxon olimi arafasida (1227-yil avgust) esa boshqa ogillariga ham turli zabt etilgan yerlarni ulus etib bo`lib berdi.
Janubiy Sibirdan Xorazm va Darbandgacha bolgan yerlar Jochiga, Oltoy toglarining janubiy sarhadlaridan to Amudaryo va Sindgacha bolgan yerlar ikkinchi ogil Chigatoyga, Xitoy va Moguliston voris bolmish uchinchi ogil Ogedeyga, Eron va Xuroson Tuliga ulus tarzida bolib berildi.
Rashididdinning ma’lumotiga kora, Chingizxon vafotidan song Chigatoyga 4000 ta askar tekkan ekan. Ularning boshliqlari oz navbatida barlos, jaloyir, qovchin va orlot qabilalaridan bolgan. Ibn Arabshohning yozishicha qovchinlar Amudaryo shimoli Buxoroning sharqiy tomonlarida, barloslar Qashqadaryo vohasida, orlotlar Afgoniston shimolida joylashgan ekanlar. Keyinchalik Mahmud Yalavoch ham oz siyosati borasida shu qabilalarga suyanib ish korar edi. Mogullar kochmanchi xalq bolgani uchun boshqaruv tizimini tushunmas edilar. Chingizxon tiriklik vaqtidayoq xorazmlik taniqli savdogar, mogullar xizmatida anchadan beri faoliyat korsatayotgan Mahmud Yalavochni Movarounnahr noibi etib tayinlashini bildirgan edi va u tez orada Movarounnahr noibi etib tayinlanadi. Uning qarorgohi esa Xojand shahrida joylashadi. Shubhasiz, Mahmud Yalavoch yirik va boy savdogar bolib, manbalarning xabariga kora uning boyligi shunchalik kop bolganki, hatto u butun Movarounnahrdan olinadigan soliqni oldindan tolashi ham mumkin edi. Uning ixtiyorida mogullarning tayanchi bolgan soliq yiguvchi mogul bosqoqlari, mahalliy hokimlar, dorugalar-harbiy ma’murlar hamda bir muncha mogul harbiy otryadlari bor edi.
Mahmud Yalavochga soliqlar tushumini muntazam nazorat etish olkada mogullarga qarshi galayon bolishini oldini olish ma’suliyati yuklatilgan edi. Kopchilik aslzoda zodagonlar, savdogarlar, qisman ulamolar ham oz jonlari va qolgan mol-mulklarini saqlab qolish borasida xiyonatkorona tarzda bosqinchilar xizmatiga ota boshladilar.
Oz navbatida olkada ozlarining tayanch vositasi bolishlariga harakat qilgan mogullar ham bu toifadagi kishilarni qollab-quvvatlay boshladilar. Mogul xonlari (viloyat hokimlari xon, oliy hukmdor esa qoon yoki xoqon deb yuritilingan) va mahalliy zodagon, yer egalarining zulmi natijasida mehnatkash xalq endilikda ikki tomonlama ezila boshlandi. Olponu soliqlarning miqdori tobora oshib bordi, undan tashqari esa aholidan yigib olinadigan turli tolovu yigimlar, jarimalarning soni haddan tashqari oshib keta boshladi.
Yangi yer soligining nomi kalon deyilib, u hosilning ondan bir miqdorida olingan. 1235-yilgi qurultoydan song esa chorva mol boshidan olinadigan yalpi soliq-qopchur ta’sis etilgan. Unga kora 100 tadan bir miqdorda chorva soliqqa tolanar edi. (Bu soliq asosan mogullar turmush tarzi xususiyatini hisobga olgan holda joriy etilgan edi). Yasoqqa kora, davlat xazinasi uchun shulen deb nom olgan oziq-ovqat soligi joriy qilingan.<sup>11</sup>
Bu soliqqa kora har bir podadan ikki yashar qoy, qimiz uchun har mingta otdan bir biya hisobidan olingan. Soliqlar asosan xonlar tomonidan barot (ijara) tarzida oldindan xazina uchun undirilib, songra aholidan zoravonlik bilan oshirilgan miqdorda undirilar edi. Ayniqsa, hunarmandlarning ahvoli ogir bolgan ularning oz yurtlarida tirik qolganlari mahalliy xonlarning mulki sifatida ishlatilinar edi. Masalan, 1262-yil Buxoroda bolgan Xubilay qoonning vakili bu yerda 5000 ta hunarmand Botuxonga, 3000 tasi malika Siyurkokteniga (Xubilay va Munqalarning onasi) tegishli bolganligini qayd etadi. 1246-yil Mogulistonda bolgan sayyoh Plano Karpini eng yaxshi hunarmandlar xoqon xizmatida ekanligini va ularga qullarcha munosabatda bolishlarini qayd etib otadi. Bu guruh shaharlik hunarmandlarga esa kundalik ovqat berilib, ularga darhaqiqat qullarcha munosabatda bolingan bolsa, ikkinchi guruh shaharlik hunarmandlarga esa katta soliqlar solingan.
Mogullarga qarashli bolgan harbiy qurol-aslaha va anjomlar ishlab chiqaradigan ustaxonalar-korxona nomini olgan bolib, u yerdagi hunarmandlar esa qul darajasidagi kishilar hisoblanar edi. Hunarmandlar tolaydigan maxsus soliqning nomi tamg`a deb atalgan.
Mogullar, shuningdek, batamom huquqsiz qullar mehnatidan ham foydalanishar edi. Mogullar hukmronligi davrida yer egaligi holati ham ozgarib, yangi in’om etilgan yerlar mogulcha suyurgol nomini olgan. Suyurgol hajmi jihatidan (unig tarkibiga juda katta yer maydonlari, suv havzalari, dasht-yaylovlar ham kirib ketar edi) iqtadan farq qilar edi. Bu davrda davlat, mulk (xususiy yerlar), vaqf (diniy idoralar ixtiyoridagi yerlar) yerlarda kop holda ijaraga chorakor dehqonlar mehnat qilishgan. Bir qism ijarador-ortahol dehqonlar esa muzoriylar deb yuritilgan.
Buyuk hoqon hisoblangan Ogedey (1229-1241 yy.) davridayoq mogullar ozlariga xizmat korsatayotgan ayrim kishilar, katta yer egalari, savdogarlarga turli yorliq va payzalar bera boshladilar. Payza qimmatbaho metall (oltin, kumush) yoki jez, yogoch taxtalardan ishlangan bolib, unga noyonning muhri qoyilar edi. Bunday payzaga ega bolgan kishilar, shu jumladan, elchilar, soliq yiguvchilar va boshqa shaxslar aholidan turli yigim, tolovlarni talab qilib olish huquqiga ega edilar. Koplab beriladigan payza egalari aholidan tekinga ot-ulov, yem-xashak, yotar-joy, oziq-ovqat talab qilishga haqli ham edi. Savdo yollarida joylashgan bekatlar yom (jom) deyilib, ularning xizmati va harajati mahalliy aholi boynida edi. Bu bekatlar boylab davlat ishlari boyicha koplab elchi, chopar, vakil va boshqalar otib, ularga xalq tekinga xizmat qilib, ularni ta’minlab turishi ham lozim edi. 1235-yildan boshlab hoqon farmoniga kora, har bir yomning aloqa xizmati va harakati 2 ta tuman aholisiga yuklatildi. Yomlar boyidagi aholida toqat va majol ham qolmagan edi, -deb yozgan edi Rashididdin. Chigatoy xonlari markaziy hokimiyat xazinasi uchun aholiga turli soliqlar solib, zoravonlik bilan undirib olishar edi. Ziroatchi dehqonlardan olinadigan yer soligi bu davrda "kalon" deb yuritilgan.Chorvadorlarga esa "qopchur" soligi solingan. Davlat xazinasi uchun "shulen" nomi bilan yuritilgan oziq-ovqat soligi ham undirilgan. "Shulen" har bir podadan ikki yashar qoy, qimiz uchun har ming otdan bir biya hisobida olingan. Hunarmandlar va savdogarlardan "targu"(1/30) soligi undirilgan. Targu ishlab chiqarilgan mahsulot yokpsotilgan molning ottizdan bir qismi hajmida undirilgan. Bulardan tashqari aholiga tuz soligi, jun va kumush soligi solingan.
Soliqlar mahalliy amaldorlar tomonidan barot (ijara) tartibida avvaldan bir yola tolab yuborilardi, songra ular aholidan yigib olinardi. Aholidan yigib olish paytlarida soliqlar, shubhasiz, rasmiylashtirilgan miqdordan oshirib undirilardi.
Mo‘g‘ullarning jamiyatdagi siyosat, iqtisodiyot yoki din kabi turli sohalarida faol ishtirok etishi imperiyaning barcha hududlarida XII asrning oxiridan tortib XIV asrga qadar kuzatish mumkin. Ushbu hududlarning aksariyatida xonlarning taxt uchun kurashi davlatchilikning turli sohalarida yondashuvlar asosida namoyon bo‘lgan. Xuddi shunday, Mo‘g‘ullar hukmronligi va uning kengayishi cho‘qqisida Chig‘atoy ulusi xonlari tomonidan ham taxt turli siyosiy usullar hamda yondashuvlar asosida boshqarilgan. Shu sababdan, XIII-XIV asrlarda xonlarning hokimiyatga ko‘tarilishdagi yoki boshqaruvda legitimlikni saqlab qolishdagi siyosiy qarashlari va “o‘yin”lari xususan, diniy qarashlar hususidagi tahlillar ushbu maqolaning asosiy maqsadi bo‘lib, bu jarayonlar hususida ma’lumot beruvchi yozma manbalar, nashrlar va tadqiqotlar asosidagi qarashlar bilan xulosalar qilinadi. Chig‘atoy vafotidan so‘ng ulusning tarixi qirollik oilasining turli a’zolari o‘rtasidagi tartibsizliklar va qarama-qarshiliklar bilan tavsiflangan. Taxt uchun bo‘lgan kurashlar avvalidan ulus taqdiriga ta’sir eta boshlagan. Shunday tig‘iz bir vaziyatda ulusning amaldagi yoki bo‘lg‘usi hukmdorlari siyosiy boshqaruvni qo‘lga kiritish maqsadida shakllanib qolgan turli xonadonlarning qarashlariga bo‘lgan yondashuvi orqali yoki mustaqil siyosati paydo bo‘lgan. Manbalarning guvohlik berishicha, XIII asrda allaqachon ulus ichida turli qarashlarga ega guruhlar mavjud bo‘lgan. Ularning har biri bo‘lg‘usi xonlarni homiysi sifatida qo‘llab-quvvatlaganlar. Garchi manbalarda Ulusning dastlabki yillardagi boshqaruvi to‘g‘risida ma’lumotlar yetarli bo‘lmasa-da, ulus tarixida sodir bo‘layotgan siyosiy holatlar XIII asrning 70-yillaridan manbalarda zikr etila boshlandi. Misol uchun, boshqaruvda diniy qarashlar tadqiqotchilarning e’tiborini o‘ziga ko‘proq qaratdi. Bir gurux olimlar islomni ahamiyati Ulus xonlarini hokimiyat boshqaruvidagi o‘rni haqida alohida ahamiyat kasb etgani haqida ko‘p e’tirof etishadi. Lekin Ulusning Movaraunnahrdagi hukmronligi davrida biror diniy tanglik va qarama-qarshiliklar qayd etilmagan.

Mogullar hukmronligining dastlabki yillaridayoq mogul xoqonlari ozlariga xizmat korsatgan kishilarga, ayrim katta yer egalari va savdogarlarga turli yorliq va payzalar berardilar. Payza oltin, kumush, jez va yogochdan yasalgan taxtachalardan iborat bolardi. Bunday payza yoki yorliqqa ega bolgan kishilar, shu jumladan elchi, soliq yiguvchilar va boshqa ma'murlar aholidan turli xil yigim va tolovlarni talab qilib olish huquqiga ega edilar. Bunday payza va yorliqlar koplab berilardi.

Bundan tashqari, mamlakatning, savdo yollarida joylashgan bekat - yomlarning xizmati va xarajati ham aholining boyniga yuklangan edi. Davlat topshirigi bilan qatnaydigan son-sanoqsiz elchilar, choparlar va xabarchilarga bekatlarda mahalliy aholi xizmat qilishga, ularga otulov, oziq-ovqat, yem-xashak va boshqa kerakli buyumlarni topib berishga majbur edi.¹²
Zorlik, jabr-zulmning nihoyatda 'kuchayishi, xilma-xil majburiy tolov va yigimlaming haddan tashqari kopligi mehnatkash ommaning tinkasini quritgan edi. Bunday ahvol, shubhasiz, mogullarga nisbatan norozilikni oshirib, istilochilar istibdodiga qarshi xalqning bosh kotarishiga olib keldi. Shunday qo'zg'olonlardan biri Buxoro vohasidagi Torob qishlogida kotarilgan xalq qozgoloni boldi.
Mahalliy aholi-hunarmand, dehqon, chorvador, kim bolishidan qat’iy nazar umum hashar ishlarida qatnashishi va tekinga ishlab berishi shart edi. Mogullarning ichki xojalik hayotni savdo-sotiq sohasini bir oz jonlantirish borasidagi chiqargan past qiymatli tangalari aholi ichida oz ornini topmadi. Aksincha, zorlik popisaga qaramay, 1232-yildan boshlab Samarqandda pul muomalasi tugatildi, savdo-sotiq ayriboshlov darajasiga tushib qoldi. Fargona, Shosh, Termiz va boshqa viloyatlarda mogul istilosidan song pul zarb etish oz-ozidan tugagan edi. Natijada tez orada Movaraunnahrda pul muomalasi butkul izdan chiqdi.
. MAHMUD TAROBIY QOZGALONI VA UNING TARIXIY AHAMIYATI.
Mogullar hukmronligining dastlabki yillaridayoq mogul xoqonlari ozlariga xizmat korsatgan kishilarga, ayrim katta yer egalari va savdogarlarga turli yorliq va payzalar berardilar. Payza oltin, kumush, jez va yogochdan yasalgan taxtachalardan iborat bolardi. Bunday payza yoki yorliqqa ega bolgan kishilar, shu jumladan elchi, soliq yiguvchilar va boshqa ma'murlar aholidan turli xil yigim va tolovlarni talab qilib olish huquqiga ega edilar. Bunday payza va yorliqlar koplab berilardi.
Bundan tashqari, mamlakatning, savdo yollarida joylashgan bekat - yomlarning xizmati va xarajati ham aholining boyniga yuklangan edi. Davlat topshirigi bilan qatnaydigan son-sanoqsiz elchilar, choparlar va xabarchilarga bekatlarda mahalliy aholi xizmat qilishga, ularga otulov, oziq-ovqat, yem-xashak va boshqa kerakli buyumlarni topib berishga majbur edi.
Zorlik, jabr-zulmning nihoyatda 'kuchayishi, xilma-xil majburiy tolov va yigimlaming haddan tashqari kopligi mehnatkash ommaning tinkasini quritgan edi. Bunday ahvol, shubhasiz, mogullarga nisbatan norozilikni oshirib, istilochilar istibdodiga qarshi xalqning bosh kotarishiga olib keldi. Shunday qo'zg'olonlardan biri Buxoro vohasidagi Torob qishlogida kotarilgan xalq qozgoloni boldi.
Kopgina xalq harakatlari kabi Maxmud Torobiy qo'zg'oloni ham diniy bayroq ostidagi harakat edi. Movarounnahrda va Turkistonda o'sha davrda ruhlar bilan aloqa qilib, har xil o'yinlar va harakatlar qilib ruhlarni yordamga chaqirib ular yordamida kasal kishilarni davolovchi erkaklar va ayollar ko'plab topilar edi. Bunday kishilardan biri Mahmud Torobiyning katta opasi edi. Opasidan bu hunarni yaxshilab o'rgangan Mahmud yuqorida ko'rsatilgan usul bilan bir necha og'ir bemorlarni davolab sog'aytirishga erishadi. SHundan so'ng uning obro'-e'tibori juda oshib ketadi va ko'pchilik aholi uning sehrgarlik kuchiga ishonadi va unga ergashadi. Juvaynining so'zlariga ko'ra, ushbu qishloqda va uning atroflarida, fermerlar va hunarmandlar maxsus "bid'atchi" yig'ilishlarga yig'ilishgan va o'sha erda yig'ilishlarda tetiklik va raqslar qilishgan, ular mo'g'ullar va ular bilan bog'liq mahalliy feodallarning bo'yinturug'i ostidagi og'ir hayotlarini muhokama qilishgan. O'rta asrlarda feodal jamiyat sharoitida buyruqlardan norozi bo'lgan odamlar hukmron dinni buzib, o'zlarini ba'zi bid'at ta'limotlariga bag'ishlaganliklari sababli Juvayniyning ushbu yig'ilishlarning mohiyati to'g'risida hech qanday ishonib bo'lmaydigan hech narsa yo'q edi.¹³
Ushbu uchrashuvlarda Mahmud Tarobiy alohida ajralib turdi, ular o'z vatandoshlari orasida shu qadar obro' qozongan edilarki, ular uning har bir so'ziga itoat qildilar. Mahmud Tarabiyning va'zi Buxoroda mashhur bo'lib, u erda asl kelib chiqishi ilohiyotshunosi Shemsuddin Maxbubiy ham bo'lgan. Bir necha sabablarga ko'ra u atrof-muhitdan keskin ravishda ajralib chiqdi, oliy ruhoniylar safiga qo'shildi va Mahmud Tarobiyning va'zini faol qo'llab-quvvatladi. Har kuni Mahmud Tarobiy tarafdorlari soni ortib bordi. Taraba va Buxoroning boshqa qishloqlarida uning va'zi shu qadar mashhur ediki, odamlar mo'g'ullarga va mahalliy feodal zodagonlariga - dunyoviy va ma'naviylarga qarshi gapirish uchun signal kutishgan. Mo‘g‘ul rasmiylari Tarabiy g‘oyalari haqida ham bilishgan.
"Buxoroda bo'lgan amirlar va basklar g'alayon boshlanishini tinchlantirish choralari to'g'risida yig'ilish o'tkazdilar va Xojent bilan nima bo'lganligi to'g'risida hukmdor Yalavachga xabarchi yubordi", deb yozadi Juvaney. Mahmud Tarobiyga va uning tarafdorlariga qarshi ochiq gapirishga qodir emasliklarini bilgan holda, baskaklar va amirlar xalq yo'lboshchisini hiyla va yo'lda o'ldirib Buxoroga olib ketishga qaror qilishdi.
Shu maqsadda Tarshada Mahmudga Tamsha boshchiligidagi bir qancha mo'g'ul qo'mondonlar yuborildi. Biroq, Mahmud ularning rejasini tushundi. Shunga qaramay, u Buxoroga jo'nadi va u erda odamlar uni xursandchilik bilan kutib olishdi va qo'llab-quvvatlashni va'da qilishdi. Maxsus xususiyat, Buxoroga kelgan Mahmud Tarobiy darhol Melik Sanjarning saroyiga bordi. U go'yo ikkinchisi harakati bilan siyosiy aloqaning uzluksizligini ta'kidlab o'tirganday tuyuldi. "Kvartira va bozor, - deydi Juvaini, - u joylashgan Mahmud odamlar ko'p bo'lganligi sababli, mushukning oldidan o'tishning iloji yo'q edi." Amirlar va Basklar qaqshatqich zarbaga berilmadilar va qatag'onga tayyorlandilar. Kimdir bu haqda Mahmud Tarabiga xabar bergan va u Buxoroda qolish xavfini tushungan. Bundan tashqari, Mahmud Yalavachning kuchlari Xojentga yordam bergunga qadar nutq uchun qulay daqiqalarni o'tkazib yubormaslik mumkin emas edi. Shuning uchun Mahmud Tarobiy shahardan chiqib, yaqin atrofga, Abuhafs tepaligiga chiqdi (hozir shahar devori shimolida). Bu erda uning eng yaqin tarafdorlari ham shaharning o'zidan, ham qo'shni qishloq va qishloqlardan to'plana boshladilar. Juvainining so'zlariga ko'ra, Mahmud Tarabiy ularga quyidagi so'zlar bilan murojaat qildi: "Ey haqiqat himoyachilari, ikkilanib yana nima kutish kerak, kofirlarning dunyosini tozalash kerak. Har kim o'z qurol-yarog 'va qurol-yarog'iga ega bo'lgan narsalarini tayyorlab, ishga kirishsin. klub ». Ushbu murojaat hal qiluvchi rol o'ynadi. Mahmud Tarabiyning yonida juda kam qurollangan bo'lsa ham, o'z ona shahri va ona qishlog'ini mo'g'ullardan ozod qilish uchun jonini berishga tayyor mahalliy guruhlar va mahalliy feodallarning navkarlari yig'ilgan katta guruh bor edi. Qurollangan tarafdorlari bilan Mahmud Tarobiy yana Buxoroga kirib, Rabi'a saroyida to'xtadi. Bu safar baskaklar va amirlarning qo'zg'olonchilarga taslim bo'lishdan va yashirin tarzda kelajakka qarshi kurashni tayyorlashdan boshqa choralari qolmadi. Bu orada Mahmud Tarobiy Sadrni, zodagonlarni va Buxoroning taniqli odamlarini Rabi'a saroyiga taklif qildi. "Sadrning boshlig'i Burhonuddin, kuchli oilaning avlodi", deb yozadi Juvaney, "Mahmud o'z xalifasini erini, ko'chmas mulkini va ba'zi ijtimoiy imtiyozlarini saqlab qolish uchun uning aql-idroki yoki siyosiy imtiyozlari nuqtai nazaridan qabul qilib bo'lmaydiganligi sababli bergan. Ayniqsa mo'g'ullar mo'g'ul xonlariga kamtarlik mafkurasini singdirishda ularga katta xizmat ko'rsatishi mumkinligiga ishongan holda yuqori musulmon ruhoniylarini qo'llab-quvvatladilar. Mo'g'ul xonlari va musulmon savdogarlari tomonidan homiylik qilingan. Mo'g'ul hukumati va bosib olingan Movarounnahrning hukmron tabaqalari o'rtasidagi asta-sekin aloqalar oddiy xalqqa juda qimmatga tushdi. Ikkala zulm yil sayin dehqonlarning ahvolini yomonlashtirdi. Mo'g'ullar tomonidan "dengiz otterlari" deb ataladigan odatdagi er solig'i - Xarajadan tashqari, dehqonlar har xil vazifalarni va xizmatlarni bajarishlari kerak edi.¹⁴ Yuqoridan pastga suiste'mol qilish asosida sotib olish tizimi soliq solinadigan aholi uchun soliq va yig'imlarni mutlaqo chidab bo'lmas holga keltirdi. Qo'shni Eronda bu tizim mamlakatni shunday ahvolga keltirdiki, dehqonlar uylarini, barcha mol-mulklarini tashlab, "qaerga qaramasinlar". Og'ir sharoitda shahar hunarmandlari mo'g'ullar ostida yashagan. Ularning shaharlarda soni kamaydi.
Kundan-kunga Mahmudning e'tiqodchilari ko'payib boradi. Hatto fors tarixchisi Juvayniy Buxoroda ishonchli kishilardan Mahmudning beqiyos sehrgarlik qobiliyati haqida eshitganini yozadi. Uning ko'rsatishicha Mahmud bir guruh kishilar guvohligida o'zining sehrgarlik mahoratini ishga solib ikkita ko'r kishining ko'zini ochadi. Xalq ommasining barcha og'ir ahvolining shohidi bo'lgan va bu qiyinchiliklarni o'z gardanida sinab ko'rgan Mahmud, o'zining omma o'rtasidagi obro'si, e'tiborini chet el bosqinchilari va ularning mahalliy gumashtalariga qarshi kurashda foydlanishga qaror qildi.
Mahmud Torobiy qoʻzgʻoloni— Buxoroda moʻgʻullar zulmiga qarshi koʻtarilgan xalq harakati (1238). Harbiy rahbari —Mahmud Torobiy, gʻoyaviy mafkurachisi— Shamsuddin Mahbubiy. Chigʻatoy ulusida moʻgʻullar istibdodi ostida ezilgan va zulmidan toʻygan mahalliy aholiqoʻzgʻolon koʻtarishga bir necha marta harakat qilgan. Buxorodan 20 km gʻarbdagi Torob qishlogʻi(hozirda Buxoro viloyati Jondor tumanihududi) da boshlangan qoʻzgʻolon bu kurashning choʻqqisi hisoblanadi. Torob qishlogʻi va uning atrofidagi dehqonlar va hunarmandlar majlislarida oʻzaro kengashib, moʻgʻullar zulmiga qarshi ochiq kurash boshlashga qaror qilganlar . Qoʻzgʻolonchilar Mahmud Torobiy boshchiligida Buxoroga yurishdi va shahardagi Malik Sanjar qasri (1206 yilda Buxoroda koʻtarilgan qoʻzgʻolon rahbari qurdirgan) ni egallab, uni oʻzlariga qarorgoh qilib olishdi. Ular safiga koʻplab tarafdorlar va maslakdoshlar kelibqoʻshilgan. Torobiyning opasi ham qoʻzgʻolonning faol ishtirokchilaridan biri boʻlib, bu tabib va duoxon ayol oʻz mardligi, kuch-gʻayrati, jasorati va dushmanga nafrati bilan qoʻzgʻolonchilar orasida alohida ajralib turgan.Juvayniyning yozishicha, yirik tasavvuf shayxi va aqoid ulamosi Shamsuddin Mahbubiy qoʻzgʻolonchilarning gʻoyaviy rahnamosi sifatida qoʻshin va xalq oʻrtasida katta tashviqot ishlarini olib borgan. Ular moʻgʻul bosqinchilari va ular xizmatiga oʻtgan mahalliy maʼmurlarni oʻldirib, mol-mulkini beva-bechoralarga taqsimlab berishgan. Buxoro butunlay qoʻzgʻolonchilar qoʻliga oʻtgan. Mahmud Torobiy Robiya saroyiga joylashib, sulton qilib koʻtarilgan, bosh sadr Burhoniddin uning talabi bilan Shamsuddin Mahbubiyni shahar sadri etib tayinlagan. U tarixda Mahmud Torobiy qo'zg'oloni deb nom olgan qo'zg'olongga boshchilik qiladi. Unga diniy ulamo va imomlardan shaxsan norozi bo'lgan buxorolik buyuk donishmand SHamsiddin Mahbubiy yordamchilik qildi. SHamsiddin Mahbubiy tarafdorlari qo'zg'olonda faol ishtirok etdilar.
G'oyat qisqa vaqt ichida qo'zg'olon juda keng hududga yoyildi. Xalq ommasining istilochi zolimlar va mahalliy ezuvchilardan tortgan jabri zulmi o'z ifodasini bermoqda edi. Qo'zg'olonning qisqa vaqt ichida bunday ommaviy tus olishi mo'g'ul amirlari va bosqinchilarini qattiq xavotirga solib qo'yadi.11
Ular bu haqda xoqonning Movarounnahrdagi noibi Mahmud Yalovochga xabar qiladilar. Uning yaqinlarini Buxoroga aldab chaqirish va o'ldirish to'g'risida ko'rsatma beradi. Shu maqsadda mo'g'ullarning vakillari Mahmud Torobiy oldiga keladilar. Biroq undagi sehrgarlik qobiliyatini ko'rib qo'rqib qoladilar va o'z niyatidan qaytadilar. SHuni ko'rsatish lozimki, mo'g'ullarning ushbu qo'zg'olonni bostirish sohasida sustkashligining sababi ularning sehrgarlik ilmiga g'oyat ishonganliklarida edi. Qo'zg'olonchilar Mahmud Torobiy boshchiligida Buxoro tomon yuradilar.
Yo'l yo'lakay ularga har xil qurol aslaxalar bilan qurollangan dehqonlar ommasi qo'shilib qo'zg'olonchilarning kuch qudrati tobora osha boradi. Mahmud Buxoro shahriga haqiqiy hukmdor sifatida kirib keladi va Sanjar Malik saroyida to'xtaydi. Saroy oldi odamlarga to'la edi. Dushmanlarning uning o'ldirishlari niyatidan ogoh bo'lgan Maxmud saroydan yashirin yo'l bilan chiqib, o'z hamrohlari bilan oldindan tayyorlanib qo'yilgan otlarga minib Abu Xofsa qo'rg'oniga o'z tarafdorlari oldiga yetib keladi.
Uni ko'rgan haloyiq, Mahmud ularning oldiga qanotlar yordamida uchib kelgan deb hisoblaydi va zo'r shod xurramlik bilan uni kelgindi, g'ayridin zolimlar zulmidan qutqaruvchi olloh tomonidan yuborilgan farishta deb olqishlaydi.Maxmud Rabiy Malik saroyda to'xtaydi va ertasi kuni Buxoro machitlarida Xutba Maxmud nomidan o'qiladi.Mahmud Buxoro oqsuyaklarini o'z oldiga to'plab, ularga umumiy dushman mo'g'ullarga qarshi birgalikda kurash olib borishni taklif etadi. Buxoro sadrlarning boshlig'ini hatto xalifa deb e'lon qiladi. Sadrning o'rniga sadrlik vazifasiga Maxmud Maxbubiyni tayinlaydi.
Biroq bu hamkorlik uzoq davom etmaydi. Nazarimizcha Mahmud ma'lum darajada uslubiy xatoga yo'l qo'yadi. U qora xalq va «qaroqchilar»ning (J uvayniy) yordamiga tayanib, shahardagi oqsuyak va badavlat kishilarni ta'qib qila boshlaydi. Ularning mol mulklari talanadi. Bu ishi bilan u shahardagi ko'pchilik e'tiborli kishilarni va ruhoniylarni o'ziga qarshi qilib qo'ydi. Uning bu ishiga sehrgar opasi ham qarshi chiqadi, SHahar boylari va Sadr-Buxoro ruxoniylarining rahbari ko'pgina ruhoniylar dushman tomoniga o'tadilar. Buxoroda o'z imkoniyatlarini qo'zg'olonchilarga berib qo'ygan tarafdorlari Karmana shahriga chekingan va u yerda kuch to'plamoqda edilar. Buxoro boylari va ruhoniylar tomonidan qo'llab quvvatlangan dushman Karmanadan Buxoro tomon, qo'zg'olonni bostirish uchun yuradi. Dushmanning bu harakatlaridan xabardor bo'lgan Mahmud o'z tarafdorlarini jangga hozirlaydi. SHeroz tomondan yetib kelgan qurol aslaha bilan ular qurollandilar. Raqib tomonlar Buxoro ostonalarida uchrashadilar. Mahmud va Mahbubiy o'z qo'shinining oldingi saflarida hech qanaqa qurol aslaha va qalqonsiz turadilar. Bundan maqsad ular o'zlarining ilohiy kuchga ega bo'lgan shu davr payg'ambari ekanligini isbotlashdan iborat edi.
Haqiqatan ham qo'zg'olon rahbarlarining bunday holatda turishlari mo'g'ullar va ularning taraf dorlariga qattiq ta'sir qildi. Kimki payg'ambarga qo'l ko'tarsa qo'li shol bo'lib qoladi degan xulosaga kelgan dushman jang qilmasdan orqaga chekina boshlaydi. Bundan ruhlangan qo'zg'olonchilar qarshi hujumga o'tib dushmanni tor-mor qiladilar. Bu jangda mo'g'ullardan o'n mingdan ortiq kishi o'ldiriladi. Ammo qo'zg'olon rahbarlari yo'qolib qoladilar. Ularning jasadlarini o'liklar tagidan topib oladilar. Chekinayotgan mo'g'ullar qo'zg'olonchilar tomon yoydan o'q yog'dirgan edilar. Mana shu o'qlardan bir nechasi ilohiylik kuchiga ishongan va hech qanaqa himoyasiz turgan qo'zg'olonchilarning rahbarlariga yetib borib, ularni halok qilgan edi. Qo'zg'olon rahbarlarining halokati va qo'zg'olon istiqboli uchun katta yo'qotish edi. Endilikda qo'zg'olonga Mahmudning ukalari Muhammad va Alilar yo'lboshchilik qildilar. Biroq ular yosh va tajribasiz edilar. Muvaffaqiyatdan ruhlanib uni davom ettirish, tashabbusni o'z qo'llarida ushlab turish uchun hujumni davom ettirish o'rniga, qo'zg'olonchilar sust himoyaga o'tadilar. Qo'zg'olonning mag'lubiyatiga asosiy sabablardan biri shu edi. Birinchi zarbadan o'zini o'nglab olgan mo'g'ullar bir haftadan so'ng Ildiz noyon va Jikyen xorchi boshchiligidagi katta qo'shin bilan Buxoroga yetib keldilar.
Qo'zg'olon rahbarlari Muhammad va Alilar xuddi akalariga o'xshab dushman oldiga qurol yarog'siz peshvoz bo'lib chiqdilar. Bu vaqtga kelib «katta sehrgar» Mahmudning qo'zg'olonchilar orasida yo'qligi haqidagi xabar mo'g'ullarga yetib kelgan edi. Ular hech narsadan taptortmay qo'zg'olonchilar ustiga bostirib bordilar va ularni tormor qildilar. Qo'zg'olonchilardan 20 mingdan ortiq kishi o'ldirildi. Faqatgina Mahmud Yalovochning o'z vaqtida Buxoroga yetib kelishi, shaharni butunlay yakson qilinishidan saqlab qoldi. Mahmud Yalovoch xoqon O'g'idoy oldiga o'z elchilarini yuborib, Buxoro shahri aholisi uchun shafqat so'raydi va xoqon noyibining iltimosini qondiradi. Buxoro aholisi avf qilinadi.
Buxoroda bo'lib o'tgan Mahmud Torobiy qo'zg'oloni mahalliy xalq ommasining mo'g'ul bosqinchilariga, mahalliy ruhoniy va boylarga qarshi qaratilgan xalq harakati bo'lib, bu harakat xalq ommasi birlashgan taqdirda bosqinchi mo'g'ullar zulmiga barham berish mumkin ekanligini amalda isbotladi.
Musulmonlar ularning Markaziy hokimiyatdagi vakili Mahmud Yalovochga yomon ko'z bilan qarovchi Chig'atoy Mahmud Torobiy qo'zg'olonidagi butun aybni Xoqonning Movarounnahrdagi noyibi zimmasiga yukladi va uni bu vazifadan chetlash tirish uchun barcha imkoniyatiniishga soldi. Mahmud Torobiy qo'zg'oloni bahonasi bilan, bu qo'zg'olonni bostirishda sustkashlik qilgani uchun Movarounnahr noyibi Maxmud Yalovoch o'z vazifasidan chetlashtiriladi. Mahmud Yalovoch o'rniga uning o'g'li Ma'sudbek 1289 yilgacha Movarounnahrga hukmronlik qildi.Mahmud Yalovoch ulug' xoqon O'g'idoy huzuriga yetib borgach Dasin (Pekin) shahriga hokim qilib tayinlanadi va 1230 yilgacha, ya'ni vafotigacha qadar shu lavozimda turadi. 1241 yil 2 dekabrda ulug' xoqon O'g'idoy vafot etadi.Uning vafotidan olti oylar o'tgach akasi Chig'atoy ham vafot etadi.

XULOSA
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin, ona Vatan tarixini bilishga, o‘zlikni anglashga qiziqish ortdi. Zero, O‘zbekiston Respublikasi muhtaram birinchi prezidenti Islom Karimov ta'kidlaganidek, “O‘z tarixini bilmaydigan, kunini unutgan millatning kelajagi yo‘q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko‘p bora o‘z isbotini topgan ”. Tarix saboqlari inson uchun namuna bo‘ladi, ta'lim tarbiya beradi. Tarix saboqlari xalqni hushyorlikka, o‘z ozodligimiz, istiqlolimizni ko‘z qorachig‘idek asrashga undaydi. I. Karimov ta'kidlaganidek, “Modomiki o‘z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo‘lmas ekan, biz haqiqiy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirishimiz, yana bir bor qurollantirishimiz zarur”. Bugungi kunda tarixshunosligimizda o‘rganilishi dolzarb bo‘lgan masalalardan biri Chig’atoy davlatiga tarixiga oid moddiy manbalar mavzusidir. Istiqlol sharofati bilan yurtimizda keng miqyosda tadqiqotlar olib borilmoqda. Buning natijasida, vatanimiz xududida vujudga kelgan Chig’atoy davlat boshqaruvi tarixini o‘rganishga e'tibor kuchaydi. Ushbu mavzu bo‘yicha mustaqillik nuqtai nazaridan yozilgan ilmiy adabiyotlar vujudga keldi.Haqiqatanham, moddiymadaniyat-tarixning eng qadimgi bosqichlarini o‘rganishda muhim manba hisoblanib, jamiyatning olg‘a qarab rivojlanish xususiyatlarini va qonuniyatlarini ko‘p miqyosli turli-tuman materiallar orqali ochib berishga imkoniyat yaratadi. Aynipaytda, haqiqiy tarixni ochib berish maqsadida yozma manbalarni tarjima va tahlil qilish kata ahamiyatga ega.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.

1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T. 7. -T.: O’zbekiston, 1998, 132-155 - betlar.

2.Mirzo Ulug’bek. To'rt ulus tarixi. «Cho'lpon», 1994
3.Mirkarim Osim. «Ajdodlarimiz fojiasi» tarixiy qissalar. T., Gafur Gulom nashriyoti, 1983.
4.Xidoyatov G. Mening jonajon tarixim. Toshkent, 1992.
5.Usmonov Q. va boshqalar O’zbekiston tarixi. Darslik.. –T.: Iqtisod-moliya, 2006, 6-22-betlar.
6.3Murtazaeva R.X. Ozbekiston tarixi. Darslik. -T.: 2003.
7.Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. -T.: Sharq, 2000, 91-50-betlar.
8.Buniyatov Z. Anushtegin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). -T.: G’afur G’ulom, 1998, 112-133 betlar
9.Usmonov Q., Sodiqov M.,Oblomurodov N. O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma. -T.: Meros, 2002, 107-132 betlar.
10.Murtazaeva R.X. Ozbekiston tarixi. Darslik. -T.: 2003.
11.Ma’naviyat yulduzlari.–T.: Meros, 2001. 5-11, 38-51, 71-81, 96-110 betlar.
12.Ziyoev X. Tarix – o‘tmish va kelajak ko‘zgusi. – Toshkent: Adabiyot va san'at, 2000. – 288b.

1^ Karimov I.A.Yuksak maʼnaviyat-yengilmas kuch.-Toshkent: Maʼnaviyat, 2008.-B.4.

2^ Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yoʻq. -Toshkent: Oʻzbekiston, 1998.- B.25

3^ Karimov I.A. Oʻzbekistonning oʻz istiqlol va taraqqiyot yoʻli. -T., “Oʻzbekiston”, 1992; Oʻsha muallif.
Oʻzbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yoʻlida. -T., “Oʻzbekiston”, 1995; Oʻsha muallif.
Oʻzbekiston XXI asr boʻsagʻasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.- T.,
“Oʻzbekiston”, 1997; Oʻsha muallif. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. -T., “Oʻzbekiston”, 1998; Oʻsha
muallif. Tarixiy xotirasiz kelajak yoʻq. -T., “Sharq”, 1998; Oʻsha muallif. Oʻzbekiston buyuk kelajak
sari.-T., Oʻzbekiston, 1998; Oʻsha muallif. Oʻzbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. -T: Oʻzbekiston,
2011.

4^ A.Asqarov Sapallitepa T.1973

5^ Rtveladze.E.V. Novыye drevnebaktrinskiye pamyatniki na yuge Uzbekistana// Baktriyskiye drevnosti – T.
1976.

6^ Sagdullayev A.S va boshq. Oʻzbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T. 2000

7^ Mirzo Ulug’bek. To’rt ulus tarixi.”Cho’lpon”, 1994

8^ Murtazayeva R.X. O’zbekiston tarixi.Darslik._T.:2003

9^Xidoyatov G. Mening jonajon tarixim. Toshkent,1992

10^ Azamat ZIyo. O’zbek davlatchilik tarixi,_T.:SHarq.:200,50-91-betlar

11^ Mirzo Ulug’bek. To’rt ulus tarixi.”Cho’lpon”, 1994

12^Buniyatov Z. Anushtegin Xorazmshohlar davlati(1097-1231).-T.:G’afur G’ulom,1998,11-113-betlar

13^ Buniyatov Z. Anushtegin Xorazmshohlar davlati(1097-1231).-T.:G’afur G’ulom,1998,11-113-betlar

14^ Mirzo Ulug’bek. To’rt ulus tarixi.”Cho’lpon”, 1994