1. Butun olam tortishish qonuni. Gravitatsion doimiy Og’irlik kuchi va vazn, vaznsizlik

Birinchi kosmik tezlik 7,9 km/s Ikkinchi kosmik tezlik

Uchinchi kosmik tezlik
Sayyoralar xarakati va osmon mexanikasi elementlari.
Osmonda yulduzlar orasida Kuyosh va Oy kabi asta-sekin siljib yuruvchi 5 ta yoritgich kadim zamonlardayok deb nom olgan. Ularga kadimgi Rimliklar uz xudolarini nomlarini kuyganlar: Merkuriy, Venera, Mars, YUpiter va Saturn.

Keyinchalik, XVIII-XX asrlarda yana uchta sayyora: Uran ( 1871 y), Neptun( 1846y), Pluton ( 1930 y) ochilgan.

Sayyoralarning YUlduzlar osmonida siljishi va miltillamay kщrinishlari ularni yulduzlardan ajratib turadi. Teleskopda ular yulduzlar sin-gari yoru nukta emas, balki yoru doiralar bщlib kurinadi. Sayyoralar щzlaridan nur sochmaydi. Kuyosh nurlarini ыaytarishlari natijasida yorug bulib kurinadi. Osmon sferasida sayyoralar ku-pincha garbdan sharkka tomon xarakatlanadi. Agar olamning shimoliy kutbidan karalsa, barcha say-yoralar kuyosh atrofida soat mili xarakati yunalishiga teskari tomonga xarakatlanadi. Say-yoralarning yulduzlarga nisbatan kurinma xarakatlarida ba’zan tezrok, ba’zan sekinrok, ba’zan garbdan sharkka tomon ba’zan karama- kar-shi tomonga siljishlar, tuxtab kolganday bulib kurinishlar kuzatiladi. Ba’zan yulduzlar osmoni fonida sayyora sirtmok singari yulda xarakat-langanday bulib kurinadi. Bu sayyoralarning xa-rakati Zodiak yulduz turkumlari zonasida ekliptika yakinida sodir buladi.

Sayyoralarning sirtmoksimon kurinma xara-katlarini Kopernik kuyidagi ikki sabab ta’si-rida vujudga keladi deb tushuntirgan :

1. Sayyoralar Kuyosh atrofida xar xil tezlik bilan, shu bilan birga Kuyoshdan kancha uzokda bulsa, ushancha sekinrok aylanadilar.

2. Kuzatuvchi sayyoralarni ularning xakikiy urnida emas, balki osmon sferasiga proeksiyalab kuzatadi.

Masalan kuyidagi 1-rasmda T Er tezligidan kichikrok tezlikka ega bulgan R sayyoraning xarakati va uning osmon osmon sferasidagi urin-lari R' lar tasvirlangan. T₁, T₂, ......, T₅ teng vakt oraliklarida Erning egallagan urinlari R₁, R₂, ......, R₅ usha vakt oraliklarida R sayyoraning egal-lagan urinlari R'₁, R'₂,......R'₅ sayyoraning osmon sferasiga proeksiyalanganligidagi vaziyatlari kursatilgan. Er va sayyora Kuyosh atrofida bir yunalishda aylansalarda, Erda turgan kuzatuvchiga yulduzlar osmonida sayyora avval tugri yunalishda P'₁ dan R'₂ ga tomon keyin teskari yunalishda R'₂ dan R'₃ tomon va yana tugri yunalishda R'₄ dan R'₅ tomon va x.k. xarakat kilganday bulib kurinadi. SHunday kilib sirtmoksimon xarakat vujudga keladi. Sirtmokning takrorlanish davri esa Er va sayyoraning Kuyosh atrofida aylanish davriga boglik buladi. (1-rasm)
Agar barcha sayyoralarning orbita tekislik-lari ekliptika tekisligi ustiga tushganida edi, ularning urinma xarakatida sirtmoklar emas, balki tebranma xarakatlar kuzatilgan bulur edi.

Sayyoralarning kuyoshga nisbatan egallagan ma’lum vaziftlariga ularning konfiguratsiyala-ri deyiladi. Venera va Merkuriy Kuyosh joy-lashgan yulduz turkumiga yoki unga kushni turkum-larning birida, Kuyoshdan garb yoki shark tomonda kuzatilishlari mumkin. Ammo Merkuriyning Kuyoshdan burchak uzokli (18⁰-28⁰ ), Veneraniki (43⁰ - 48^{0) dan} katta bulmaydi. Ularning Kuyoshdan sharkka maksimal uzoklashgani sharkiy elongatsiya, garbda maksimal burchakka uzoklashgani garbiy elongatsiya deyiladi.

Sayyoraning ketma-ket kelgan ikkita bir nomli konfiguratsiyalari orasida utgan vakt sayyoraning sinodik aylanish davri (T) deyiladi. Erning siderik aylanish davri yulduz yili (T+) deyiladi. Ukuv 365,26 urtacha Kuyosh sutkasiga teng.

Bu uchta davr (T, T+, S) orasida sodda mat-ematik munosabatni topish mumkin. Sayyoraning orbitadagi sutkalik burchak tezligi 360⁰/T, Erni-ki 360⁰/T₊. Sayyora va Erning sutkalik siljish-larining ayirmasi Erdan kuzatiladigan bir sutkadagi siljish 360/S ga teng. Bundan Er orbitasi ichidagi sayyoralar uchun va boshka sayyoralar uchun

Agar barcha sayyoralarning orbita tekisliklari ekliptika tekisligi ustiga tushga-nida edi, ularning urinma xarakatida sirtmoklar emas, balki tebranma xarakatlar kuzatilgan bulur edi.

Sayyoralarning kuyoshga nisbatan egallagan ma’lum vaiyatlariga ularning konfiguratsiyalari deyiladi. Venera va Merkuriy Kuyosh joylashagn yulduz turkumiga yoki unga kushni turkumlarning birida, Kuyoshdan garb yoki shark tomonda kuzati-lishlari mumkin. Ammo Merkuriyning Kuyoshdan burchak uzokligi (18⁰-28⁰ ) , Veneraniki ( 43⁰-48⁰) dan katta bulmaydi. Ularning Kuyoshdan sharkka maksimal uzok-lashgani sharkiy elongatsiya, garbga maksimal burchakka uzoklashgani garbiy elongatsiya deyiladi.

Sayyoraning ketma-ket kelgan ikkita bir nomli konfiguratsiyalari orasida utgan vakt sayyoraning sinodik aylanish davri ( S), uning uz orbitasi buylab Kuyosh atrofida tula bir marta aylanib chikish uchun ketgan vakt siderik aylanish davri ( T ) deyiladi. Erning siderik aylanish davri yulduz yili (T₊ ) deyiladi. U 365,26 urtacha Kuyosh sutkasiga teng.

Bu uchta davr ( T, T₊ ,S ) orasida sodda matematik munosabatni topish mumkin. Sayyoraning orbitadagi sutkalik burchak tezligi 360⁰/ T, Erniki 360⁰/ T₊. Sayyora va Erning sutkalik siljishlarining ayirmasi Erdan kuzatiladigan bir sutkadagi siljishi 360/S ga teng. Bundan Er orbitasi ichidagi sayyoralar uchun va boshka sayyoralar uchun

1/S = 1/T - 1/E

deb yozish mumkin. Bu tenglamalarni sinodik xarakat tenglamalari deyiladi. T₊ ni kuzatishdan aniklanadi. T₊ esa 365,26 ga teng, S ni xisoblab topiladi.

Ingliz olimi I.Nyuton Erdagi ogirlik ku-chi olamdagi barcha jismlar orasida uzaro ta’sir etuvchi tortishish kuchining bir kurinishi degan xulosaga keldi. Kupincha u bu xodisani umumiy-lashtirib. Butun olam tortishish konunini kashf etdi. Uning ta’rificha, " xar kanday ikki modda zarra uzlarining massalariga tugri, oralaridagi masofaning kvadratiga esa teskari bulgan propor-sional kuch bilan uzaro tortishadi". Bu konunning matematik ifodasi

buladi, bunda m₁ va m₂ - zarralarning massasi, r - ular orasidagi masofa, - tortishish doimiysi yoki nravitatsiya doimiysi deb ataluvchi proporsional-lik koeffitsenti. Astrnomiyada Kuyoshdan sayyora-gacha bulgan masofani astranomik birlik ( a. b.) da, kosmik jism massasini Kuyosh massasi birli-gida va vaktni urtacha Kuyosh sutkasining sekund birligida ifodalash kabul kilingan. Bunday birliklar sistemasida = k² = 0,0002959 bulib k= 0,0172021  1/ 58 Gauss doimiysi deb ataladi.

Uzaro tortishish kuchining boshka kuchlardan ajratib turadigan bir kancha ajoyib xususiyatlari bor:

1. Kosmik jismlar bir-biridan kancha uzok-da bulmasin, ular bir-biriga ta’sir kursatadi.

2. Tortishish kuchi jismlarning ximiyaviy xususiyatlariga, tabiatiga va boshka xususiyatla-riga boglik bulmay, fakat ularning massalariga boglikdir.

3. Uzaro tortishish kuchini xech kanday tusik bilan tusib bulmaydi.

Eynshteynning umumiy nisbiylik nazariya-siga kura tortishish olamning vakt va fazoviy xu-susiyatlaridan biri bulib, u aslida inersiya bilan aynan bir xildir.