Tarbiyalanganlik darajasini diagnostika qilish - bu yo‘nalish shaxslarning
tarbiyalanganligini, ularning xulq-atvorini, odob-axloqini, tarbiyalanganligini (tarbiyaviy
ta’sirlarga berilishi)ni o‘rganishdan iboratdir.
Tashkiliy-metodik diagnostika - pedagoglarning kvalifikatsiyasini, o‘quv jarayonining
uslubiy ta’minlanganlik darajasini baholashdir.
17
Didaktik diagnostika - pedagogik jarayonni takomillashtirish uchun xizmat qilishdir
(o‘quv jarayonining tashkiliy metodik tomonlaridan tashqari). Shaxslarning og‘zaki va yozma
javoblarini, javoblardagi tipik xatolarni, ularning sabablarini, o‘quv faoliyatidagi salbiy
o‘zgarishlarni, shaxslarda o‘quv mehnat malaka va ko‘nikmalarning rivojlanganlik darajasini,
ta’lim olishga nisbatan moyilliklari diagnostika qilinadi.
Ijtimoiy-pedagogik diagnostika - shaxslarning pedagogik qarovsizligi, moslashganlik
darajasi, tarbiyasi og‘ir bolalarni diagnostika qilishda ijtimoiy omillarni hisobga oluvchi
yo‘nalishdir. Diagnostika pedagoglar tomonidan maktabdan, o‘quv yurtidan tashqarida olib
boriladi. Shu sababli diagnostika jarayonida oila sotsiologiyasi va iqtisodi, xuquq sotsiologiyasi,
dam olish sotsiologiyasi, iqtisodiy sotsiologiya kabi sohalarda qo‘llaniladigan metodikalar va
ko‘rsatkichlardan foydalanishni taqozo etadi.
Ijtimoiy psixologik-pedagogik diagnostika - bu yo‘nalish sotsiologiya, ijtimoiy
psixologiya, pedagogikani o‘z ichiga qamrab olgan bo‘lib, shaxslar, pedagoglar, ota-onalar
guruhlarini, shaxslarga ommaviy kommunikatsiya vositalarining (radio, televizor, gazetalar va
h.k.) ta’sirini, shaxslarning burch va xuquqlari, ular orasidagi munosabatlarni o‘rganishga
yo‘naltirilgandir.
«Psixodiagnostika» so‘zining mohiyati «psixologik tashhis qo‘yish» yoki kishining
mavjud psixologik holati va xususiyati haqida qaror qabul qilishni anglatadi. Psixodiagnostika –
amaliy jihatdan psixologning deyarli barcha faoliyat doiralarida, ya’ni psixologik-pedagogik
tadqiqotlarda muallif yoki ishtirokchi sifatida qatnashayotganda, psixologik maslahat hamda
psixologik korreksion (to‘g‘rilash va rivojlantiruvchi) ishlarni amalga oshirayotgan jarayonda
qo‘llaniladi. Ammo ko‘pincha amaliy psixologning ishlarida psixodiagnostika – faoliyatning
alohida mustaqil turi sifatida namoyon bo‘ladi. Uning maqsadi – psixologik tashhis qo‘yish,
ya’ni kishini mavjud psixologik holatini baholash orqali ifodalanadi. Psixodiagnostik faoliyat
jarayonini metodikalar aprobatsiyasi, talablar yo‘riqnomasini ishlab chiqish, tadqiqotlarni
o‘tkazishdagi qonun-qoidalarni yaratish, natijalar tahlilining usullarini shakllantirish hamda
ma’lum metodlarning imkoniyat va cheklanishlarini muhokama qilish tashkil etadi.
O‘qituvchi talim va tarbiyadagi qiyinchiliklar nima uchun va qanday qilib paydo
bo‘lishini tushunish uchun, u avvalo bola psixik taraqqiyotining asosiy qonuniyatlarini bilishi va
turli psixik holatlarni, psixologik-diagnostika metodlarini egallashi zarur. O‘qituvchining
psixodiagnostik tadqiqot yoki doimiy kuzatish jarayonida olingan natijalarni bolalar bilan
ishlashda qanchalik to‘g‘ri foydalana olishi ham zarur hisoblanadi. Psixodiagnostika psixologik
diagnoz qo‘yish haqidagi fandir. Bunda diagnoz ko‘rsatkich va tavsifnomalarni birgalikda tahlil
qilish asosida sinaluvchining holati va xususiyalari haqidagi xulosalaridan iboratdir. Psixologik
18
diagnoz (diagnosis - grekcha, aniqlash, bilish degan ma’noni anglatadi) - shaxs individual-
psixologik xususiyatlarining hozirgi holatiga baho berish, rivojlanishini oldindan aytib berish
(prognoz qilish) va psixodiagnostik tekshiruv vazifalaridan kelib chiqib, tavsiyalar ishlab
chiqishga qaratilgan psixolog faoliyatining so‘nggi natijasidir.
Psixodiagnostik tadqiqotlar amaliyotida psixologik diagnoz qo‘yishning 3 bosqichi
farqlanadi:
1. Simptomatik diagnozda dasturi mavjud har qanday EHM bajarishi mumkin bo‘lgan
tadqiqotda olingan natijalar qayta ishlanadi.
2. Etnologik dagnozda (kelib chiqish sabablari) biror xususiyatning mavjudligini emas,
balki uning vujudga kelish sabablari ham hisobga olinadi.
3. Tipologik diagnozda sinaluvchi shaxs tuzilishida olingan natijalarning ahamiyati va
o‘rni aniqlanadi.
Psixodiagnostika psixologiyaning ilmiy va amaliy jabhalaridan tashqari uning boshqa
sohalarida keng qamrovda qo‘llaniladi. Masalan, tibbiy psixologiya, patopsixologiya, injenerlik
psixologiyasi, mehnat psixologiyasi kabi insonning psixologik xususiyatlarini bilish talab
qilinadigan barcha sohalarda foydalaniladi.
Ilmiy va amaliy psixodiagnostika qayd etilgan barcha holatlarda ham o‘ziga xos muhim
vazifalarni hal etadi. Ularga quyidagilar kiradi:
1. Insondagi mavjud biror psixologik xususiyat yoki xulq-atvori holatini aniqlash;
2. Mazkur xususiyatning shakllanganligi, ya’ni uning miqdoriy va sifatiy ko‘rsatkichlarda
namoyon bo‘lishi darajasini o‘rganish;
3. Zarur bo‘lgan holdagina shaxsning tashhis qilinayotgan xulq-atvoridagi psixologik
xususiyatlarini ochib berish;
4. O‘rganilayotgan xususiyatlarning shakllanganlik darajasini taqqosiy ishlanmasini
yaratish.
Amaliy psixodiagnostikada sanab o‘tilgan vazifalarning har biri alohida yoki kompleks
tarzda olib borilayotgan tadqiqot maqsadiga muvofiq amalga oshiriladi.
Demak, psixodiagnostika psixologdan professional faoliyati jarayonida maxsus
tayyorgarlik talab qiluvchi murakkab sohadir. Psixolog (tashhischi) egallashi kerak bo‘lgan
bilim, ko‘nikma va malakalar shunchalik keng va murakkabki, uning o‘zlashtirilishi bilan
psixodiagnostikani professional psixolog faoliyatining negizi sifatida e’tirof etilishiga sabab
bo‘ladi. Haqiqatan ham amaliy psixologlarni malakali mutaxassis etib tayyorlash ahamiyatga
molik omildir.
O‘quvchilar jamoasida shaxslararo diagnostika doimiy va maqsadga yo‘naltirilgan
19
bo‘lishi kerak. Buning uchun turlicha nomlanishga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan o‘quvchi va
bolalar jamoasini o‘rganishning maxsus dasturlari ishlab chiqilmoqda, masalan, o‘rganish
sxemasi, kuzatish dasturi, pedagogik yoki psixologik-pedagogik konsilium dasturi, o‘quvchilarni
o‘rganish kartasi va boshqalar.
Dasturlarning umumiy belgilari – bu yiriklashtirilgan ko‘rsatkichlar va kuzatuvlarni
aniqlovchi, so‘rov, ekspert, test metodikasini qo‘llashni talab etuvchi dasturlarning o‘zi kichik
diagnostikadir. Hozirgi davrda shaxslararo munosabatlarni o‘rganish va ularni o‘lchashni
shaxslararo munosabatlarni ijtimoiy ustanovkalar natijasi sifatida o‘rganish zarur bo‘lgan bir
qator gumanitar fanlar diagnostik apparatning asosi deb qabul qilgan. Ijtimoiy yo‘riqnoma
deganda individning o‘z hayotiy tajribasi asosida yuzaga kelgan vaziyatlar yoki ob’ektni ijobiy
yoxud salbiy baholashga oldindan moyilligining barqaror yashirin holati tushunilib, u
pretseptual, emotsional va fikrlash jarayonlariga regulyativ, dinamik, uyushtiruvchi ta’sir
ko‘rsatadi.
Hamda mazkur ob’ektning ushbu vaziyatdagi xatti-harakatlari (ham verbal, ham
noverbal) namoyon bo‘ladi. E.Bogardusning “ijtimoiy masofa” metodikasi asosida ishlab
chiqilgan muallifning “shaxslararo muvofiqlik” shkalasi keltirilgan bo‘lib, u sinfda
kommunikativ munosabatlarni integral baholashni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan. U muloqot
masofasini miqdoriy aks ettiradi. Biz yaratgan shkalaning E.Bogardus shkalasidan farqi ishning
ikkinchi bobida, tadqiqot metodikasi bayonida yozilgan.
Ma’lumki, tashhissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun
optimal natijalarga erishish mumkin emas. Ta’lim tashhisida oqibatlar, erishilgan natijalar va
ta’lim olganlik farqlanadi. Shuningdek, ta’lim olganlikni tashhislash vaqtida belgilangan
maqsadni amalga oshirishda erishilgan daraja sifatida ham qaraladi.
Didaktik tashhisning maqsadi o‘quv jarayonini uning samaradorligi bilan bog‘liq holda
aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat. Diagnostik faoliyatning maqsadi o‘qituvchiga
pedagogik vaziyatlarni tahlil qilish va baholash mezonlarini belgilashga, muammolarni oson hal
qilish yo‘llarini aniqlashga, o‘quvchilarning faoliyatini boshqarishga va o‘zining kasbiy
faoliyatini tuzatishga, pedagogik o‘zaro ta’sir samaradorligini baholashga imkon beruvchi yaxlit
axborotni aniqlashdan iborat. Ta’lim tizimini demokratlashtirish bilim, ko‘nikma va malakalarni
nazorat va baholashdan emas, balki baho yordamida o‘qishga undashning murakkab shakllaridan
voz kechishni talab qiladi. O‘quvchilarning o‘quv mehnatini rag‘batlantirishning yangi usullarini
izlash, ta’lim va tarbiya sohasida kuch to‘plab borayotgan shaxsiy foyda tamoyili yangicha
yondashuvlarni belgilab beradi.
Tashhislash tizimida baho rag‘batlantirish vositasi sifatida bir qator afzalliklarga ega.
Birinchi navbatda, baholovchi fikrlar (ballar) qo‘llanishi mumkin bo‘lgan tashhislash natijalari
shaxsning yetuklik darajasini belgilashga ko‘maklashadi, bu esa raqobatli ta’lim sharoitlarini
yaratishda muhim omil sanaladi. Demak, ta’limni tashxis etishning o‘ziga hos ahamiyati
jamiyatimiz uchun zarur bo‘lgan ulkan ishlarni amalga oshirioshdan kelib chiqadi va
mamlakatimizda kasb-hunar ta’limi xodimlarini malakasini oshirish, kasbiy tayyorgarliklarini
yangi pog‘onaga ko‘tarish negizlariga Uzbekiston konstitutsiyasi, «Ta’lim to‘g‘risidagi» qonun,
pedagogik ta’lim konsepsiyasi hamda Oliy va o‘rta, maxsus ta’lim xujjatlariga e’tiborni
kuchatirish muhimligi ravshan bo‘ldi.
O‘quvchilar jamoasida tashxisning doimiy va maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Buning uchun turlicha nomlanishga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan o‘quvchi va bolalar jamoasini
o‘rganishning maxsus dasturlari ishlab chiqilmoqda, masalan, o‘rganish sxemasi, kuzatish
dasturi, pedagogik yoki psixologik-pedagogik konsilium dasturi, o‘quvchilarni o‘rganish kartasi
va boshqalar. Dasturlarning umumiy belgilari – bu yiriklashtirilgan ko‘rsatkichlar va
kuzatuvlarni aniqlovchi, so‘rov, ekspert, test metodikasini qo‘llashni talab etuvchi dasturlarning
o‘zi kichik diagnostikadir.
Bu muqaddas zaminda yashayotgan har qaysi inson o'z farzandining bahtu saodati, fazlu
kamolini ko'rish uchun butun hayoti davomida kurashadi, mehnat qiladi, 'zini ayamaydi. Bola
tug'ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an'analar, qadriyatlar, urf - odatlar
bola zuvalasini shakllantiradi. Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat
talablarini anglaydi, xis etadi.
O'zbek oilasi mustabidlik zamonida ham o'zining tarixan shakllangan qiyofasini
yo'qotmadi. Ulug' adibimiz Abdulla Qodiruy qahramonlaridan birining: "Bu xonadondan hech
kim norizo bo'lib ketgan emas", deya aytgan gaplarida elimizga xos katta hayotiy falsafa
mujassam.
Bu yo'q joydan paydo bo'lgan gap emas. Ota - onaning farzand oldidagi burchlari,
o'zlarining oxiratini obod etuvchi qarzlari bor. Dinu diyonatli xonadon oqsoqollaridan
so'rasangiz, ularni lo'nda qilib sanab beradi: yaxshi nom qo'yish, yaxshi muallim qo'liga
topshirib, savodini chiqarish, ilmli, kasbli - hunarli qilish, boshini ikki, uyli - joyli qilish.
Mana shuning uchun ham bugungi kunda biz bu masalaga jiddiy e'tibor bermoqdamiz.
Shuning uchun ham bu maqsadga qaratilgan loyihalar jamoatchiligimiz diqqat - e'tibori
markazita o'tmoqda, tarbiya sohasi isloxoti bugungi eng dolzarb, ertangi taqdirimizni hal
qiluvchi muammoga aylanmoqda.
Lo'nda qilib aytganda, bugungi kunda oldimizga qo'ygan buyuk maqsadlarimizga, ezgu
niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli
amalga oshirilayotgan islohotlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri - bularning barchasi,
avvalambor, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar
tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog'liqligini barchamiz anglab yetmoqdamiz. Shu
bilan birga, hammamiz yana bir haqiqatni anglab yetmoqdamiz.
Faqatgina chinakam ma'rifatli odam inson qadrini, millat qadriyatlarini, bir so'z bilan
aytganda, o'zligini anglash, erkin va ozod jamiyatda yashash, mustaqil davlatimizning jahon
hamjamiyatida o'ziga munosib obro'li o'rin egallash uchun fidoyilik bilan kurashishi mumkin. Sir
emaski, har qaysi davlat, har qaysi millat nafaqat yer osti va yer usti tabiiy boyliklari bilan,
harbiy qudrati va ishlab chiqarish salohiyati bilan, balki birinchi navbatda o'zining yuksak
madaniyati va ma'naviyati bilan kuchlidir.
Bunday boylikning ahamiyatini anglash uchun chor Rossiyasining Turkiston o'lkasidagi
general - gubernatori M. Skobelev:
6 Pedagog tomonidan o’qitish texnologiyasi ishlab chiqilayotgan vaqtda pedagogik
diagnostika muhim o’rin egallaydi. Birinchidan, innovatsion texnologiyani ishlab chiqishda yoki qo’llashda pedagogik tizimning boshlang’ich holatini aniqlashdan boshlash zarur. Bu hol texnologiya maqsadlarining diagnostikligini ta’minlaydi, u esa o’z o’rnida pedagogik tizimning bitta rivojlanish bosqichidan yangisiga, yuqoriroq bosqichiga o’tishini nazarda tutadi. Ikkinchidan, diagnostika pedagogik vazifani yechish bo’yicha texnologik zanjirning yakuniy bosqichi bo’lib hisoblanadi. Diagnostika pedagogik ta’sirning ma’lum bir tizimga va qo’llanilgan vositalarning samaradorligini baholashga ko’rsatgan ta’sirini aniqlashga yo’naltirilgan.
Pedagogik diagnostika pedagog kasbiy faoliyatining boshlang’ich va yakuniy bosqichi bo’lib hisoblanadi. Chunki pedagogik diagnostika davriy tavsifga ega bo’lib, u bitta pedagogik masalani yechish bilan chegaralanmaydi. Shuni e’tiborga olish kerakki, ma’lum bir pedagogik masalani yechishda asos qilib olingan pedagogik tizimning muvofiqligi pedagogik tizimga shu paytgacha ko’rsatilgan ta’sirning natijasi bo’lib hisoblanadi. Bu hol pedagogik diagnostikaning innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy qilishda pedagog faoliyati tizimini tashkil etuvchi komponenta bo’lib xizmat qilishini ta’kidlashga imkon beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |