1. Bozor muvozanatiga soliqlar va dotatsiyalarning ta’siri Mikroiqtisodiyotda ishlab chiqarish funktsiyasi

Dotatsiya maʼlum harajatlarni qoplash uchun iqtisodiyotning bir subʼyekta tomonidan ikkinchisiga qaytarib bermaslik sharti bilan pul mablagʻi berilishi. Dotatsiya odatda, davlat byudjetidan ajratiladi. Ammo firmalar, korporatsiyalar va uyushmalar oʻz tarkibiga kiruvchi turli bulinma va shoxobchalarga ham moliyaviy koʻmak tariqasida Dotatsiya beradi. Dotatsiyadan maqsad moliyaviy koʻmakka muxtojlarning qoʻshimcha harajatlarini qoplab, ularning daromad va harajatlarini muvofiqlashtirishdir. Byudjetdan beriladigan Dotatsiya. aholini ijtimoiy himoyalashni ham moʻljallaydi. Bunda korxona va tashkilotlarning ijtimoiy ahamiyatga ega boʻlgan tovar va xizmatlarni arzon narxda sotishidan kuradigan zarari qoplanadi. Oʻzbekistonda bozor islohotlaripchnt dastlabki kezlarida barcha aholini qimmatchilikdan himoya etish uchun isteʼmol tovarlari xalqqa arzon narxda sotilib, bundan koʻrilgan zarar davlat byudjeti D.si hisobidan qoplandi.

Soliq siyosatining asosiy vazifasi oxir-oqibat iqtisodiy o’sishni ta’minlashga qaratilishi lozim. Aynan iqtisodiy o’sishga erishilgandagina ishlab chiqarishrivojlanishiga va uning samaradorligini ta’minlashga, aholining yashash darajasini oshishiga xizmat qiladi. Shu boisdan ham bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq tizimi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda doimo takomillashib borilishi lozim. Soliqlarning joriy qilinishi va mavjud soliq tizimiga o‘zgarishlar kiritilishi bevosita yoki bilvosita yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir etadi. Tovar narxi qancha yuqori bo‘lsa, uni sotib olishga tayyor xaridorlar shuncha kam va uni ishlab chiqaruvchidar esa ko‘proq taklif qiladilar.Bozor muvozanati talab va taklif kesishgan nuqtada toʻxtaydi.

2. 
   Ishlab chiqarish funksiyasi qay darajada ishchi boshiga kapital miqdori k ni ishchi boshiga ishlab chiqarish miqdori y=f (k) ni ifodalaydi. Ishlab chiqarish funksiyasi qiyaligi kapital ishlsb chiqarishning marjinal mahsulotidir: agar k bir birlik tomonidan ortsa mpk taga y ortadi. Ishlab chiqarish funksiyasi kapitali marjinal mahsulotni ozayib koʻrsatib k oshgani sayin tekis boʻladi.
   Korxona hech narsadan mahsulot ishlab chiqa olmaydi. Ishlab chiqarish jarayoni turli resurslami iste'mol qilish bilan bog'liq. Resurslar ishlab chiqarish faoliyati uchun zamr bo'lgan barcha narsalami - xom-ashyo, energiya, mehnat, uskunalar va makonni o'z ichiga oladi.Kompaniyaning xatti-harakatlarini tasvirlash uchun ma'lum miqdordagi resurslardan foydalangan holda qancha mahsulot ishlab chiqarishi mumkinligini bilish kerak. Kompaniyaning ishlab chiqarishi mumkin bo'lgan mahsulot miqdori resurslar hajmiga bog'liqligi ishlab chiqarish funktsiyasi deb ataladi. Ya'ni, ishlab chiqarish funktsiyasi-resurs xarajatlari va mahsulot ishlab chiqarish o'rtasidagi texnologik bog'liqlik.U texnik jihatdan samarali ishlab chiqarish usullarini tasvirlaydi. Ishlab chiqarishning har bir usuli (yoki ishlab chiqarish jarayoni) ma'lum bir texnologiya darajasida ishlab chiqarish birligini olish uchun zarur bo'lgan muayyan resurslar to'plami bilan tavsiflanadi.Har qanday ishlab chiqarish funktsiyasi ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan resurslaming har biri tayyor mahsulotni ishlab chiqarishga qanday hissa qo'shayotganini ko'rsatib, o'ziga xos texnologiyani aks ettiradi. Ishlab chiqarish funktsiyasi yordamida mahsulotning maksimal ishlab chiqarilishi belgilangan resurs xarajatlarida aniqlanishi mumkin. Boshqa tomondan, ma'lum bir ishlab chiqarish hajmini ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan minimal resurslar miqdorini aniqlash imkonini beradi. Ishlab chiqarish funktsiyasi bir xil natijaga erishish imkoniyatini beruvchi qo'llaniladigan resurslaming turli kombinatsiyalarini aniqlashga yordam beradi.Mikroiqtisodiyotda ko'plab turli xil ishlab chiqarish funktsiyalari qo'llaniladi, lekin ko'pincha-ishlab chiqarish hajmi (Q) va ishlab chiqarish omillari (mehnat L, kapital K) o'rtasidagi bog'liqlik sifatida ifodalanadigan ikki omil funktsiyasi):(Q) o'zgarishiga yo'l qo'ymaslik uchun mehnat iste'molini (L) oshirishni talab qiladi.Izokvantning konkav shakli texnologik o'zgarishning marginal me'yori bilan belgilanadi:Ishlab chiqarish usuli, agar u kamida bitta resursni kichikroq hajmda ishlatishni nazarda tutsa va boshqa barcha usullar boshqa usullardan ko'ra ko'proq bo'lsa, yanada samarali hisoblanadi. Agar bitta usul bir xil resurslardan ko'proq foydalanishni o'z ichiga olsa, boshqalari esa boshqa usuldan kamroq bo'lsa, unda bu usullar texnik samaradorlik bilan tengsizdir. Bunday holda, har ikkala usul ham texnik jihatdan samarali hisoblanadi va ulami taqqoslash uchun iqtisodiy samaradorlik qo'llaniladi. Ushbu mahsulotni ishlab chiqarishning eng iqtisodiy jihatdan samarali usuli resurslardan foydalanish xarajatlari minimaldir.Ishlab chiqarish funktsiyasining ayrim xususiyatlarini ajratib ko'rsatish mumkin:Har bir ishlab chiqarish funktsiyasi ma'lum miqdorda ishlatiladigan resurslar uchun minimal ishlab chiqarish omillari bilan maksimal ishlab chiqarish miqdorini yoki belgilangan ishlab chiqarish hajmini ishlab chiqarish imkonini beradigan samarali (yoki optimal) texnologiyani tavsiflaydi. Texnologiya o'zgarishi ishlab chiqarish funktsiyasini o'zgartirishni o'z ichiga oladi.Agar ishlab chiqarish omillaridan kamida bittasi bo'lmasa, mahsulot ishlab chiqarish mumkin emas.Agar firma bir xil resursdan doimiy ravishda boshqa resurslar bilan foydalanishni ko'paytirsa yoki barcha resurslarni katta hajmda ishlatsa, u ishlab chiqarishni kengaytiradi va ushbu texnologiyadan foydalanadi.Ishlab chiqarish funktsiyasi texnologiyani doimiy o'zgaruvchan omillar bilan tavsiflaydi, hech bo'lmaganda ulaming ayrim o'zgarishlarida.Ishlab chiqarish funktsiyasini tahlil qilish qisqa va uzoq muddatli davrlami ajratish zarurligini nazarda tutadi.Samaradorligi iqtisodiy resurslardan foydalanishSo'nggi o'n yil ichida firma yoki korxonada resurslarni tejash muammosi ayniqsa keskinlashdi. Mavjud korxonalami texnik qayta jihozlash yoki rekonstruksiya qilish - ulami resurslarni tejaydigan texnologiyalarga o'tkazish zarur. Korxonada resurslaming doimiy aylanishi va o'zgarishi bilan ulami tejash va samarali ishlatish juda muhimdir.Resurslarni tejash-ishlab chiqarish omillaridan iqtisodiy va samarali foydalanish bilan bog'liq chora-tadbirlar majmui. Barcha resurslar bir xil tezlikda aylanmaydi - ba'zilari ishlab chiqarish jarayonida to'liq iste'mol qilinadi, boshqalari, masalan, uskunalar-qisman va ko'p hollarda bir xil emas va ulaming iste'mol darajasi asosan ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish xodimlarining ta'sirining etarliligi bilan belgilanadi.Resurslarni tejash-iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish muammolarini hal qilish uchun barcha turdagi resurslardan (moddiy, mehnat, tabiiy, moliyaviy va boshqalar) foydalanishni anglatadi. Odamlar va jamiyatning ehtiyojlari tez o'sib borayotganligi va resurslar cheklangan va kamdan-kam hollarda bo'lgani uchun, muammoni hal qilishda resurslarni tejashning o'mi: nima, qanday qilib, kimga ishlab chiqarish kerak?Resurslarni tejash milliy iqtisodiyotning ulaming o'sishiga bo'lgan ehtiyojini asosan iqtisodiyot orqali qondirishni ta'minlaydi. Bu chiqindi gazlar va suv chiqindilaridan qimmatli mahsulotlami qo'lga kiritish, chiqindilami utilizatsiya qilish orqali resurslarni kompleks ishlatish, qazib olish, tashish va saqlash vaqtida yo'qotishlami bartaraf etish, qayta ishlash vaqtida chiqindilami kamaytirish, ikkilamchi resurslar va boshqa mahsulotlami xo'jalik aylanmasiga kengroq jalb qilish orqali erishiladi.Resursni tejashga rioya qilish texnologiya va texnologiya sifatining muhim xususiyati hisoblanadi. Agar ishlab chiqarish va ishlatish uchun kamroq mablag ' sarflashni talab qilsa, texnika resurslarni tejash hisoblanadi. Resurs tejovchi texnologiya kam yoki chiqindilarsiz texnologiya deb ataladi. Resursni tejash zarurati ko'plab turdagi resurslaming etishmasligi, tabiatdagi zaxiralaming kamayishi, ishlab chiqarish xarajatlarining sezilarli darajada oshishi va boshqa omillar bilan bog'liq.Ishlab chiqarish korxonasida resurslarni tejash uskunalami ishlatishda moddiy va mehnat resurslarini sarflash tezligini oshirish omillarini o'z vaqtida aniqlash va maqsadli ta'sir ko'rsatishdan iborat. Ushbu jarayonlami asbob-uskunalaming texnik holatini monitoring qilish va resurslarni tejash bo'yicha xodimlaming samaradorligi bilan ta'minlash mumkin.Monitoring pastdan yuqoriga, sabablardan oqibatgacha qurilishi tavsiya etiladi - bu axborotning xolisligi va o'z vaqtida bajarilishi va xodimlaming reaktsiyasining yuqori tezligini va natijada resurslarni tejaydigan tadbirlaming samaradorligini ta'minlaydi. Monitoring xatosi qanchalik kichik bo'lsa, resurs tejash samaradorligi qanchalik yuqori.
   

3. Ishlab chiqarish -mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etishga qaratilgan oʻzaro uzviy bogʻliq ilmiy-texnikaviy, tashkiliy-iqtisodiy va ishlab chiqarish chora-tadbirlari majmui. Ishlab chiqarish dasturi.ni tuzishda ishlab chiqarshi gra-figi, texnologik yoʻnalish, mahsulotning konstruktiv tarkibi (yaʼni unga kiruvchi detallar, uzellar, agregatlar soni) boshlangʻich axborot boʻlib xizmat qiladi. Uni tuzishda ilmiy asoslanganlik, davlat, korxona, ishchilar manfaatlarini hisobga olish, dasturni optimallashtirish, uzluksizlikni taʼminlash, mahsulot ishlab chiqarish.ning komp-leksligini hisobga olish kabi tamoy-illarga amal qilinadi. Bozor iqtiso-diyoti sharoitida bunday chora-tadbirlar korxonaning biznes rejasiaa. aks etadi. Shunga muvofiq, korxonaning Ishlab chiqarish.d. ham biznes rejadan boshlanadi. I.ch.d.da yalpi mahsulot hajmi, sotish uchun tayyorlangan mahsulot hajmi, mahsulot assortimenti (turlari), mahsulot sifati, navi, meʼyoriga yetmagan mahsulotlar miqdori, xom ashyo balan-si, i.ch. quvvati, i.ch. vositalaridan va xom ashyodan foydalanish, shuningdek, mahsulotni qachon, qayerga, qanday tartibda yetkazib berishi yoki tashish va b. aks etadi. I.ch.d.ni tuzishda tizimli tahlil, grafiklar nazariyasi, operatsiyalarni tadqiq qilish, iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlikni hisoblash, mantiqiy-tarkibiy taxlil, iqtisodiy matematik modellash, iqtisodiy taxlil va b. usullar qoʻllanadi. I.ch.d. muayyan i.ch.ning natural (dona, tonna, metr, litr va h. k.), qiymat (meʼyoriy toza mahsulot, tovar, sotilgan mahsulot hajmi, tugallanmagan mahsulot qiymati va b.) va sifat (meʼyoriy toza mahsulot, brak va b.) koʻrsatkichlarini qamraydi.

Raqobat — mustaqil tovar ishlab chiqaruvchi (korxona)lar oʻrtasida tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda oʻz mavqeini mustahkamlash uchun kurash. P. koʻp qirrali iqtisodiy hodisa boʻlib, u bozorning barcha subʼyektlari oʻrtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Resurslarnn yetkazib beruvchilar oʻrtasidagi R. oʻzlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer, ishchi kuchi) yuqori nd/shshrda sotish uchun amalga oshiriladi. Ishlab chiqaruvchilar va resurelarni yetkazib beruvchilar oʻrtasidagi R. bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot toʻliq erkinlashgan sharoitda yaqqol namoyon boʻladi.

Monopol raqobat isteʼmolchilar oʻrtasida ham yuz berib, tovarlarni qulay va arzon baholarda sotib olishga qaratiladi, yaʼni haridor har bir sarflangan pul birligi evaziga koʻproq naflilikka ega boʻlishga harakat qiladi, arzon va sifatli tovarni tezroq sotib olish uchun kurashadi.bunda ishlab chiqaruvchilar oʻrtasida sarflangan harajatlarga koʻproq foyda olish, shu foyda orqasidan quvish natijasida tovarlarni sotish doiralari, yaʼni qulay bozorlar, arzon xom ashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari uchun kurash boradi. Monopol raqobat. asosida ishlab chiqaruvchilarning mulk egasi sifatida alohidalashuvi va mustaqil boʻlishi, manfaatlar toʻqnashuvi yotadi. Chunki har bir mulk egasining oʻz manfaati boʻlib, ular shu manfaatga erishish uchun intiladi. Mulk egasining tovar ishlab chiqarish va boshqa barcha sohalardagi faoliyati shu manfaatga boʻysundirilgan boʻladi. R. mavjud boʻlishining yana bir sharti — bu tovarpul munosabatlarining , maʼlum darajada rivojlangan bozor tizimining boʻlishidir. Shu sababli Raqobat.ning asosiy sohasi bozor hisoblanadi.Narx shakllanishi - tovarlar va xizmatlarga belgilangan narxning bir qator omillar taʼsirida yuzaga kelishi jarayoni. Umumiy maʼnoda — Narx shakllanishiga davlat organlari (soliq, kredit va iqtisodiy siyosatning boshqa koʻrinishlari orqali) hamda iqtisodiy fa-oliyat subʼyektlarining oʻzlari taʼsir koʻrsatadi. Tor maʼnoda — firmalarning oʻz narx strategiyasini ishlab chiqishi. Narx shakllanishining 3 asosiy — erkin, maʼmuriy va aralash tiplari mavjud. Erkin Narx shakllanishi talab va taklif asosida yuzaga keladi. Barcha tovarlar va xizmatlar narxlarining bevosita maʼmuriy belgilanishi maʼmuriy, erkin va maʼmuriy Narx shakllanishining turli nisbatlarda qoʻllanilishi aralash Narx shakllanishideb yuritiladi. Narx shakllanishi jarayoni tovar ishlab chiqaruvchi firmadan boshlanib, bozor narxi oʻrnatilgach, tugallanadi.Narx shakllanishining bozor real sharoitiga asoslangan 5 asosiy qoidasi mavjud; harajatlarni qoplash qoidasi — narx darajasi tovarlar sotilganda firmaning tovarlarni ishlab chiqarish va sotish harajatlari toʻla qoplanib, tadbirkorga minimal foydani taʼminlashi kerak. Agar bu qoida amal qilmasa, firma zarar koʻradi yoki tadbirkor xech bir daromad olmay oʻz ishini toʻxtatadi. Harajatlarni qoplash zarurati narxning eng quyi chegarasini belgilaydi va narxning bundan past boʻlishi iqtisodiyot uchun maqbul emas; foydani maksimallashtirish qoidasi — narx oʻrtacha harajatlardan yuqori qilib belgilanishi, tovar shu narx bilan sotilganda iqtisodiy foyda olinishi kerak. Firma oʻz tovariga narx qoʻyganda foydani maksimallashtirishni moʻljallaydi. Foydani maksimallashtiruvchi narx, odatda, monopollashgan bozorda amal qiladi; ra-qobatda yengish qoidasi —belgilangan narx darajasi haridorlarni oʻziga ogʻdirib, raqibni bozordan si-qib chiqarish imkonini berishi zarur. Buning uchun oddiy tovarlar narxi vak,-tincha past belgilanadi, foyda kamayadi, lekin yoʻqotilgan foyda raqobatda yengish uchun xizmat qiladi. Mazkur qoida nufuzli tovarlar narxini yuqoriroq belgilanishini bildiradi, chunki ularning haridorlari puldor tabaqa hisoblanadi; peshqadamlik qoidasi — turdosh (oʻrinbosar), yaʼni bir xil ehtiyojni qondiruvchi tovarlar narxi peshqadam firma belgilagan narxga binoan shakllanadi. Boshqa firmalar narxni peshqadam narxini moʻljalga olib unga yaqin qilib belgilaydi. Bu qoida odatda oligopoliya bozorida amal qiladi. Bunday bozorda firmalar ozchilik boʻlib narxlarni bir-biriga yaqin belgilagan holda, asosan, sifat va servis bilan raqobatlashadi.