1. Bozor muvozanati haqida tushuncha va uning turlari

---

1
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MOLIYA INSTITUTI MAKROIQTISODIYOT VA MIKROIQTISODIYOT FANIDAN
MUSTAQIL ISH
Mavzu: Bozor muvozanati va uning iqtisodiy ahamiyati
Guruh: SBIA-91/21
Bajardi: Suyunov Diyorbek
Qabul qildi: Qulmetov M
Toshkent – 2022

---

2
Reja:
Kirish.
1. Bozor muvozanati haqida tushuncha va uning turlari.
2.Bozor muvozanatiga ta`sir ko`rsatuvchi omillar tahlili.
3. Talab va taklifdagi o`zgarishlarning bozor muvozanatiga ta′siri. Muvozanatli
narx.
4. Iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solishni takomillashtirish
istiqbollari.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.

---

3
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Biz va bizni o’rab turgan jamiyat,atrof muhit o’zaro
muvozanatda va harakatda.Albatta hamma sohada munosabat va
harakatlarda tabiat qonunlarida muvozanat bo’lgani kabi makroiqtisodiy
qonuniyatlarda ham muvozanat mavjud.
Rivojlanayotgan iqtisodiyot,
rivojlanayotgan jamiyat va bozor iqtisodiyoti-bu hozirgi kecha kunduzimizda
mamlakatimizda yuz berayotgan hodisalar. Pandemiya oqibatida biroz
suslashgan iqtisodiyotimiz asta sekin yana oldingi holatini tiklamoqda.
Bozorlar muvozanati o’z holiga-asliga qaytmoqda. Talab va taklif raqobat kabi
bozorni muvozanatga keltiruvchi omillar yana sog’lom ishlashda davom
etmoqda. Davlarning bozorga qisman aralashishi oqibatida bozor muvozanati
ta’minlanmoqda.
Bozor muvozanati tovarlarga, xizmatlarga va resurslarga talab va taklif
o'rtasidagi miqdoriy muvofiqlikda namoyon bo'ladi va resurslarni yetkazib
beruvchilar va tovarlar va xizmatlarning iste'molchilari sifatida uy
xo'jaliklarining, korxonalar esa resurslarni iste'molchilari va tovarlari va
xizmatlarini ishlab chiqaruvchilarning manfaatlariga ta'sir qiladi. Boshqacha
qilib aytganda, bu jamiyatdagi umumiy iqtisodiy manfaatlarni maqbul ravishda
amalga oshirishdir. Bu yerda biz sog'lom "iqtisodiy qon aylanishi" bilan
taqqoslashimiz mumkin, unda iqtisodiyotning "kasalliklari" - inflyatsiya,
ishsizlik va hokazo tufayli parchalanish hodisalari bo'lmaydi. Bunday
muvozanat g'oyasi butun jamiyat tomonidan talab qilinadi, chunki bu keraksiz
sarflangan resurslar va realizatsiya qilinmagan mahsulotlarsiz ehtiyojlarni
to'liq qondirishini anglatadi. Mana shu maqsadga erishish yo’lida bizning
davlatimizda ham bir qator islohotlar amalga oshirilmoqda, strategiyalar
amalga taqdim qilinmoqda. Bu haqda prezidentimiz SHavkat Mirziyoyev oliy

---

4
majlisga murojatnomasida “Makroiqtisodiy barqarorlik iqtisodiy islohotlarning
mustahkam asosidir”
1
deb takidlab o’tdilararke buning asosida bozor
muvozanatini taminlash yotadi desak mubolag’a bo’lmaydi.
Mavzuga kirishdan avval bozor, talab, taklif terminlarini kengroq
tushuntirib o’tamiz. "Bozor" tushunchasi ko'p qirrali bo'lib, jamiyat va moddiy
ishlab chiqarish rivojlanishi bilan u bir necha bor o'zgargan. Dastlab bozor
makon, ya'ni bozor savdosi uchun joy, bozor maydoni sifatida qaraldi. Bu
bozor ibtidoiy jamiyatning parchalanish davrida ham, jamoalar o'rtasidagi
almashinuv ozmi-ko'pmi muntazam bo'lib, ma'lum bir joyda va ma'lum bir
vaqtda sodir bo'lganda paydo bo'lganligi bilan izohlanadi. Ammo Bozor – eng
avvalo iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchi, xaridor bilan sotuvchi o’rtasidagi
ayriboshlash, oldi-sotdi munosabati sufatida maydonga chiqadi. Xaridorning
bozordagi xarakati talab, sotuvchiniki esa taklif shaklida namoyon bo’ladi.
Bozor iqtisodiyotida “talab” va “taklif” fundamental, asosiy tushunchadir.
Talab – bu pul mablag’lari bilan ta’minlangan extiyojning bozorda namoyon
bo’lishidir. Boshqacha aytganda talab to’lov qobiliyatiga ega bo’lgan ehtiyojdir.
Talab so’zini yanada kengroq ma’lumot bersak, talab – xaridor,
iste’molchining bozorda muayyan to’lovlarini, ne’atlarni sotib olish istagi;
bozorga chiqqan va pul imkoniyatlari bilan ta’minlangan ehtiyoj. Ehtiyoj pul va
narx vositasida talabga aylanadi. Rasman olganda, talab iste’mol kattaligi
miqdoridir. Misol tariqasida shuni keltirish mumkinki, agar sizni kompyuter
olgingiz keldi, ammo mablag’ingiz yo’q, bu vaziyatda ehtiyojimgiz talab emas,
balki xohish sifatida namoyon bo’ladi. Pulingiz bo’lgandagina bu istak talabga
aylanadi. Taklif bozor
iqtisodiyotining muhim kategoriyasi bo’lib, talab
chambarchas bog’liq. Taklif talab bilan qarama-qarshi sotuvchi o’z taklifi bilan
turadi. Taklif – bu bozorda mavjud yoki bozorga olib kelinishi mumkin bo’lgan
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2020-yil 29-dekabr kuni Oliy Majlisga yo‘llagan
Murojaatnomasi

---

5
tovarlar va xizmatlar yig’indisidir. Taklif ishlab chiqarish bilan aniqlansada,
aynan uning o’zi emas. Tovarlar taklifi yaratilgan mahsulotlar miqdoriga teng
bo’lmasligi mumkin, ya’ni tavorlarni taklif qilish va ne’matlar ishlab chiqarish
hajimlari bir xil bo’lmasligi mumkin.
Maqsad:Yuqorida bir necha marotaba “Bozor iqtisodiyoti" degan so’zni bir
necha bor ishlatdik. Shu o’rinda aytib o’tish joizki, bozor iqtisodiyoti o‘zining
obyektiv qonunlari hamda o‘zini-o‘zi tartiblash dastaklari, vositalari orqali amal
qilinadi.
Ammo bozor iqtisodiyotining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda salbiy
jihatlari ham mavjud. Ularning eng asosiysi iqtisodiyotdagi obyektiv qonunlar
va munosabatlar, regulyatorlar asosida shakllanadigan bozor muvozanati
hamda
mutanosibliklaning
buzilishi
oqibatida
vujudga
keladigan
nomutanosibliklaning kuchayishi, avval aytib o’tilganidek, iqtisodiy tanglik va
inqirozlardir. Inqirozlar natijasida iqtisodiy pasayish, ishsizlik, inflatsiyaning
kuchayishi, xalq turmush darajasining yomonlashuvi sodir bo‘ladi. Shu
boisdan ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va uni ustuvor ravishda
iqtisodiy dastak va vositalar yordamida tartiblashi zarur bo‘ladi.Bu esa
zamonaviy bozor iqtisodiyotining o‘zini - o‘zi tartiblashning bozor mexanizmi
bilan uni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini uyg‘unlashtirishni
taqozo etadi. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar, shu jumladan,
institutsional
islohotlar
natijasida
iqtisodiyotni
davlat
tomonidan
tartiblash mexanizmi shaklantirilib, rivojlanish tendensiyalariga ega bo‘lib
borilmoqda. O‘zbekistonda shakllantirilgan iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartiblash mexanizmi hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida uning
salbiy ta’sirini yumshatish imkonini berdi.
Muvozanat modellari iqtisodiy agentlar o'rtasidagi munosabatlarni
o'rganish uchun ishlatiladi. Ushbu modellar iqtisodiy sub'ektlarning o'zaro
ta'sir modellarining yanada umumiy sinfining alohida hodisasidir. Iqtisodiy
tizimning muvozanat va muvozanatsiz holatlari muvozanat modellari

---

6
yordamida
o'rganiladi.
Ma’lumki,
yurtimizda
olib
borilayotgan
modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash bo`yicha olib borilayotgan chora-
tadbirlar samaradorligi o`z natijasini bermoqda. Xozirgi kunga kelib,
O`zbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot xajmi sezilarli darajada oshib
bormoqda, o`z navbatida, davlat byudjetining daromad qismi ham oshmoqda.
Bu kabi iqtisodiy o`zgarishlar mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikka
erishish, pul-valyuta va to`lov nizomini mustahkamlanib borishiga asos
bo`lmoqda.
Muxtasar qilib aytganda , ushbu kurs ishida muvozanat va bozor
muvozanatini mazmun mohiyati va o’ziga xos xususiyatlari, muvozanat
barqarorligi shartlari, defitsit va profitsit va bozor narxiga ta'siri, bozor
muvozanati turlari va bozor muvozanatiga ta’sir qiluvchi omillar,
iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solishni kabi tushunchalar bayoni
taklif etiladi.
1.Bozor muvozanati haqida tushuncha va uning turlari.
Bozor muvozanati — bozordagi tapab va taklifntg miqdoran va tarkib
jihatidan bir-biriga muvofiq kelishi. Bozor muvozanati bir lahzalik (oʻzgarmas
taklifda), qisqa muddatli (tashkilot yoki firmalarning oʻzgarmas miqdori va
ishlab chiqarish hajmining oʻzgarishi) va uzoq muddatli (iqtisodiy shartsharoit
tashkilot, firmalar va mavjud talabning zamonaviy darajasiga muvofiq
kelganda) boʻlishi mumkin. Talab va taklif uzoq vaqt bir-biridan ajralib qolsa,
Bozor muvozanati buziladi. Umuman olganda Bozor muvozanati hamma
tovarlarga nisbatan va uzok, vaqt boʻlishi mumkin. Ammo juzʼiy va ayrim
tovarlarga nisbatan moslikning buzilishi muqarrar. Chunki ehtiyojning
yuksalishi bilan yangi talab paydo boʻladi va u darhol qondirilmaydi. Bozor
muvozanati ni taʼminlashning asosiy yoʻllari: tovar ishlab chiqarishni talab
darajasiga yetkazish orqali bozorni toʻydirish; yetarli tovarlar zaxirasini barpo

---

7
etish; talabgir tovarlar narxini oshirish, oʻtmay turgan tovarlar narxini
pasaytirish;
eksport
va
importning
ortishi
yoki
kamayishi;
aholi
daromadlarining tovarlar va xizmatlar koʻpayishiga qarab ortib borishi; mehnat
unumdorligining ish haqiga nisbatan tezroq oʻsishi. Bozor muvozanati
maʼrifatli jamiyatda narxlar bilan bozorni tartibga solish orqali taʼminlanadi.
Haqiqiy hayotda tovarlarni sotib olish va sotish bo'yicha operatsiyalar
yuqoridan talab narxi va pastdan taklif narxi bilan cheklangan har qanday
narxda amalga oshirilishi mumkin. Bitimning haqiqiy narxi ko'plab qo'shimcha
omillarga bog'liq bo'ladi: a) kuchlar muvozanatiga (sotuvchilarning bozordagi
ustunligi (monopollik) haqida gap ketganda, albatta, bitimlar ko'tarilgan
narxda tuziladi, qarama-qarshi vaziyatda - xaridorning ustunligi (monopsoniya)
- aksincha, bitimlar eng past narxda tuziladi; agar kuchlarning ma'lum bir
muvozanati bo'lmasa, u holda narxlar har qanday diapazonda o'rnatilishi
mumkin); b) bitimlar ishtirokchilari o'rtasida ma'lumot yetishmasligi va tajriba
yetishmasligi sababli mantiqsiz xatti-harakatlardan. Butun kosmosda faqat
bitta barqaror nuqta bor, ya'ni pozitsiyani o'zgartirish har ikki tomon uchun
foydali bo'lmaganida, bunday muvozanat. Muvozanat nuqtasida bozor xatti-
harakatlari optimallashtiriladi. Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab
chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish,
yangidan boshlanishi uchun yaratilgan tovarlar sotilishi va ularning pulga
aylanishi, puldan esa kerakli iqtisodiy resurslar xarid qilinishi zarur. Bozor
vositasida
tovarni
sotishdan
tushgan
mablag’lar
hisobiga,
ishlab
chiqaruvchilar resurslar sotib olish yo’li bilan sarflangan ishlab chiqarish
vositalari o’rnini qo’laydigan va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kerakli
moddiy va mehnat resurslariga ega bo’ladilar. Bozor orqali resurslarning erkin
harakati ta’minlanadi va ularning tarmoqlar o’rtasida taqsimlanishi ro’y beradi.
Iste’molchilar bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan talabini bildiradi. Bozor bu
talabni ishlab chiqaruvchilar va resurslarni etkazib beruvchilarga uzatadi.

---

8
Resurslar talab bildirgan tarmoqlar va sohalar o’rtasida taqsimlanib turadi.
2
Bozorda taklif qilinadigan tovarlarning miqdori talabning miqdoriga teng
bo'lgan narx muvozanatli narx, bu narxga mos keladigan tovarlar hajmi esa
muvozanatli miqdor deb nomlanadi.Muvozanat - bu tizimning shunday bir
holatiki, agar unga biror bir tashqi kuch ta'sir qilmasa, u o‘zining ushbu holatini
saqlab qoladi. Talab va taklif modelida talab chizig‘i bilan taklif S chizig‘ining
kesishgan nuqtasi bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati
talab hajmi bilan taklif hajmining tengligini ta'minlaydigan narx darajasi va
tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va taklif qonuniga ko‘ra shuni ta'kidlash
mumkinki, agar bozor muvozanat holatida bo‘lsa, u holda, uning qatnashchilari
tovar narxini yoki tovar miqdorini o‘zgartirishga hech narsa sabab bo‘lmaydi
1-rasm. Bozor muvozanati
Muvozanat narx (P) (1-rasm) deb, shunday narxga aytiladiki, agar u
bozorda taklif qilinadigan ne'mat miqdori (Q)ni unga bo‘lgan talab miqdori
unga bo‘lgan talab miqdori ga tenglashtirsa, ya'ni. (P=Q) 1-rasmdan ko‘rinib
turibdiki, bozor muvozanati yagona. Talab va taklif chizig‘iqlari yagona
muvozanat
E nuqtada kesishadi. va (Pe-Qe)nuqtalar, muvozanat nuqta E ning
koordinatlari hisoblanadi. Bozor muvozanatining turlari Muvozanat barqaror
va beqaror.Agar nomutanosiblikdan keyin bozor muvozanat holatiga kelsa va
oldingi muvozanat narxi va hajmi o'rnatilsa, u holda muvozanat barqaror
deyiladi.Agar nomutanosiblikdan so'ng yangi muvozanat o'rnatilsa va narx
2
Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelejagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz O’zbekiston NMIU 2017
yil.

---

9
darajasi va talab va taklif hajmi o'zgarsa, muvozanat beqaror deb
ataladi.Barqarorlik turlari:
1. mutloq;
2. nisbiy;
3. Mahalliy (narx o'zgarishi yuz beradi, lekin ma'lum chegaralar ichida);
4. Global (har qanday tebranish sharoitida o'rnatiladi).
Muvozanat narxining funktsiyalari quyidagilar:
1. tarqatish;
2. Ma'lumot;
3. rag'batlantiruvchi;
4. Muvozanat.
Tovarlar bozoridagi muvozanat Iqtisodiy tizimdagi muvozanat bu tizimning
har bir ishtirokchisi o'z xatti-harakatlarini o'zgartirishni xohlamaydigan
shartdir.Yaxshi bozorda, sotuvchilar yoki sotib olishga qaror qilgan sotuvchilar
va xaridorlar. ma'lum miqdorda. uning narxiga qarab yaxshi. Bozordagi
muvozanat barcha sotuvchilar va xaridor sotib olishni yoki sotishni xohlagan
miqdorini sotib olishlari yoki sotib olishlari mumkin bo'lsa yuzaga
keladi.Bozordagi muvozanat - bu sotuvchilar xaridor sotib olishga qaror qilgan
tovarning aniq miqdorini sotish uchun taklif qiladigan vaziyat (talab hajmi
taklif hajmiga teng).Sotuvchilar va xaridorlar har xil miqdordagi tovarlarni
uning narxiga qarab sotib olishni yoki sotib olishni xohlashlari sababli, bozor
muvozanati uchun talab va taklif hajmi bir-biriga mos keladigan narxni
belgilash
kerak.
Boshqacha
aytganda,
narx
talab
va
taklifni
tenglashtiradi.Talab va taklif hajmining mos kelishiga olib keladigan narx
muvozanat bahosi deyiladi, shu narxdagi talab va taklif hajmi esa talab va
taklifning muvozanatli hajmi deyiladi.Muvozanat sharoitida bozorni tozalash
deb ataladigan narsa sodir bo'ladi bozorda sotilmagan tovarlar yoki
qondirilmagan talab bo'lmaydi (tovarlarni belgilangan narxda sotib olishni

---

10
istagan
va
sotuvchilar
etishmasligi
sababli
buni
amalga
oshira
olmaydiganlar).Shunday qilib, bozorda qandaydir yaxshilik uchun muvozanatni
topish uchun siz ushbu bozorda bunday ta'minot hajmiga nima sabab
bo'lishini aniqlashingiz kerak, bu talab hajmiga mos keladi shu narxda,
sotuvchilar xaridor olib borishni istaganlari kabi bozorga o'zlari ishlab
chiqargan mahsulotning to'liq miqdorini olib kelishadi. Bu narx muvozanat
narxi deb ataladi va unga mos keladigan talab va talab hajmi talab va
taklifning muvozanat hajmi.Balansni qanday aniqlash mumkin?Buning uchun
talab va taklif funktsiyalaridan foydalaning va talab va taklif funktsiyalari bir xil
qiymatni qaysi narx qiymatida berishini aniqlangShakllangan D egri deb faraz
qiling. 1 - bu iste'molchilar talabi egri. Va S egri - ta'minot egri.Egri chiziqlar
ba'zi bir A nuqtada kesishadi (boshqacha qilib aytganda A umumiy nuqtasi
mavjud), bu bozorda narx va miqdorning muvozanat qiymatlarini ko'rsatadi.
Talab va taklif egri chiziqlarining kesishish nuqtasi muvozanat nuqtasi
deyiladi. 1. Muvozanat nuqtasiShunga ko'ra, muvozanat narxidan past har
qanday qiymat uchun qarama-qarshi rasm kuzatiladi. Sotuvchilar etkazib
berish hajmini biroz qisqartirishni xohlashadi, chunki past narxlar ishlab
chiqarish
rentabelligini
pasayishini
anglatadi.
Xaridorlar
iste'molni
ko'paytirishni xohlashadi, chunki past narx ularning xarid qobiliyatini oshirish
va tovarlarni sotib olishda "qiyinchilik" ni pasayishini anglatadi. Natijada, taklif
etishmasligi (ortiqcha talab) paydo bo'ladi bozorda ushbu narxda bir oz
ko'proq tovar sotib olishni istagan iste'molchilar qoladi, ishlab chiqaruvchilar
tomonidan olib kelingan barcha tovarlar allaqachon sotilgan.Egri chiziqlar
kesishmasligi mumkinmi?Bunday vaziyat bozorda narx va sotishning ijobiy
qiymatlari bilan muvozanatni o'rnatishning iloji bo'lmaganda yuzaga kelishi
mumkinmi? Grafikalar tilida bu egri chiziqlar kesishmasligini yoki boshqacha
aytganda, umumiy nuqtai nazarga ega emasligini anglatadi.

---

11
2-rasm. Bozordagi muvozanat yuzaga kelmagan vaziyatlar.
Aslida, bunday vaziyat mumkin. Ta'minot egri chizig'i butunlay talab egri
chizig'idan yuqori bo'lgan ikkita holat mavjudligini tasavvur qilishimiz mumkin.
Birinchi holat materiallarning qimmatligi (masalan, sof oltindan ishlangan
stullar) yoki yuqori darajada (qum donalaridan yopishtirilgan) ishlab chiqarish
uchun juda katta xarajatlarni talab qiladigan tovarlar bozorlarini o'z ichiga
oladi. Bundan tashqari, biron bir iste'molchi ushbu qimmatbaho tovarlarni
ishlab chiqarish uchun pul to'lashga rozi bo'lmaydilar (shunchaki daromadlari
cheklanganligi sababli). Ta'minot egri ushbu tovarlarga bo'lgan talab egri
chizig'idan ancha yuqori bo'ladi (2-rasm, a). Bu shuni anglatadiki, bozor
muvozanati narx va miqdorning nol qiymatida yuzaga keladi, ya'ni bunday
tovarlar bozori umuman mavjud emas. Boshqa holatda, tovarlarni ishlab
chiqarish katta xarajatlarni talab etmasligi mumkin, ammo tovarlarning o'zi
iste'molchilar uchun umuman foydasiz bo'lishi mumkin. Masalan, stol usti
qoshig'ini tutqichsiz ishlab chiqarish arzon \u003d lekin kim bu qoshiqlarni
"bepul" sotib olmoqchi? Shuning uchun, bu holda, ushbu tovarlarni ishlab
chiqarish qanchalik arzon bo'lmasin, talab egri vertikal o'qga to'g'ri keladi (bu
deyarli yo'qligini anglatadi) yoki unga yopishib oladigan bo'lsak, taklif egri bilan
umumiy fikrlar mavjud emas Balans mexanizmiBozorda muvozanat qanday
o'rnatiladi? Qanday qilib sotuvchilar va xaridorlar ma'lum bir narxning

---

12
muvozanat ekanligini aniqlaydilar va faqat shu narxda bitimlar tuzishni
boshlaydilar?Yagona narxni belgilash mexanizmi ma'lum bir bozor va uning
ishtirokchilarining xususiyatlariga qarab farq qilishi mumkin.Aytaylik, bozorda
hech qanday bitim tuzilmagan va sotuvchilar va xaridorlar bir-birlarining
xohish va imkoniyatlarini bilishmaydi. Shuning uchun yangi bozorda
muvozanat qanday o'rnatilishini aniqlashimiz kerak.Bunday yangi bozorda
birinchi bo'lib sinov bitimlari amalga oshiriladi, natijada birinchi xaridorlar
qandaydir tarzda sotuvchilar bilan narx to'g'risida muzokara olib boradilar va
imtiyozlarga ega bo'ladilar. Narxlarning ma'lum bir o'zgarishi shakllanadi.
Bozor mukammal bo'lganligi sababli (bizning taxminimiz bo'yicha) har bir
keyingi xaridor va har bir sotuvchi allaqachon qanday narxlarda bitimlar
tuzilganligini biladi va eng maqbullarini boshqaradi. Qabul qiluvchilar eng past
narxda sotib olishga intilishadi va bunday narxni taklif qiladigan sotuvchilarga
murojaat qilishadi. Sotuvchilar tovarlarni balandroq narxda sotishga intilishadi,
ammo boshqalarga nisbatan yuqori narxga narx taklif qila olmaydilar ular
xaridorsiz qoladi. Shu bilan birga, agar sotuvchilar belgilangan narxda o'z
mahsulotlarini juda tez sotilishini va tez orada ular molsiz bo'lishlarini
ko'rishsa, ular asta-sekin narxni ko'taradilar. Agar ular tovarlar sotilmasligini
ko'rsalar, ular asta-sekin narxni pasaytira boshlaydilar.Bozorning muvozanat
narxini topish tezligi uning ishtirokchilarining "harakatchanligi" ga va bozorda
ma'lumotni
uzatish
qulayligiga
(ya'ni
bozorni
takomillashtirishga)
bog'liq.Masalan, agar sotuvchilar o'z mahsulotiga qanday talab taklif
qilinishini bilishmasa (masalan, yaxshi bozor hozirgina paydo bo'lgan bo'lsa),
ular avval talabni baholaydilar va tegishli miqdordagi mahsulotni ishlab
chiqaradilar. Agar ularning bahosi etarlicha baholanmagan bo'lsa va ishlab
chiqarilgan mahsulot iste'molchilarga ular taklif qilgan narx bo'yicha etarli
bo'lmasa, sotuvchilar foydani ko'paytirish uchun narxni va mahsulotni
ko'taradilar. Agar qoniqtirilmagan talab yana qolsa sotuvchilar yana narx va

---

13
mahsulotni ko'taradilar va hokazo. Shunday qilib, asta-sekin talab va taklif egri
chorrahasida bozorda muvozanat o'rnatiladi.Keyingi kunlarda sotuvchilar va
xaridorlar avval qanday narxlarda bitimlar tuzilganligini bilib olishadi va savdo
kunidan boshlab ular "kecha" narxini hisobga olishadi. Yangi narx savdo
jarayonida allaqachon tartibga solinadi.Bozor muvozanatiga erishish
mexanizmiTalab va taklifning o'zgarishiga qarab narxlarning erkin harakati
bozorda sotilayotgan tovarlar xaridorlarning ishlab chiqaruvchi tomonidan
taklif qilingan narxni to'lash qobiliyatiga muvofiq taqsimlanishiga olib keladi.
Agar talab talabdan oshib ketsa, unda talab talabdan oshib ketmaguncha narx
oshadi. Agar taklif talabdan ko'proq bo'lsa, unda mukammal raqobat
sharoitida narx taklif etilayotgan barcha tovarlar o'z xaridorlarini topgunga
qadar pasayadi.Bozor muvozanatining turlariMuvozanat yuz beradi barqaror
va beqaror .Agar nomutanosiblikdan so'ng bozor muvozanat holatiga kelsa va
avvalgi muvozanat narxi va hajmi o'rnatilsa, u holda muvozanat deyiladi
barqaror.Agar nomutanosiblikdan so'ng yangi muvozanat o'rnatilsa va narxlar
darajasi va talab va taklif hajmi o'zgarsa, u holda muvozanat deyiladi
beqaror.Balans barqarorligi. Barqarorlik turlariBalans barqarorligi - bozorning
oldingi muvozanat narxi va muvozanat hajmini belgilash orqali muvozanatga
erishish qobiliyati.
Bozor muvozanatining maxsus holatlari.Nol narxdagi balans.Bo'sh resurslar
masalasi.

---

14
3-rasm.Muvozanatga ega bo’lmagan bozor
Nol chiqishda muvozanatTovar ishlab chiqarish iqtisodiy jihatdan mumkin
emas.
4-rasm.Muvozanatga ega bo’lmagan bozor
Muvozanatning o'ziga xosligi emasMasalan: taklif egri pasaygan segmentga
ega bo'lgan mehnat bozori. muvozanat narxi vazifalari
· Ma'lumot.
· Tarqatish.
· Balans.
· Rag'batlantirish.
· Standardize.
barqaror muvozanat
Bozor, yengil, qaytib bu davlatga qaytarib yoki yo'q qilish, ayrim vaqt bo'lishi
mumkin. Bu erda biz barqarorlik yoki muvozanat barqarorlik muammosi bilan

---

15
duch.
Barqaror muvozanat - faqat ichki omillar ta'sirida muvozanat holatga qaytish
uchun yana bozorga qobiliyatidir. bozorda muvozanat barqaror taqdirda, keyin
yanada tuzatish ya'ni, shart emas, bozor o'zi muvozanatni saqlab qolish uchun
ega bo'ladi. Bozor barqarorligining mulkni yo'q bo'lsa, bas, u zarur tartibga
solish bo'ladi.
bozorda davlat ta'siri asosiy vositasi: subsidiyalar, soliqlar, Ruxsat etilgan
nisbati yoki tovarlarni belgilangan miqdori. eng maqbul yumshoq yo'l va
tartibga solish bozor mexanizmini soliqqa tortish hisoblanadi. Soliqlar bozor
sub'ektlari harakat erkinligi bilan to'sqinlik qilmaydilar bozor jarayonlarini
oqish sharoit o'zgarmaydi.
2.Bozor muvozanatiga ta`sir ko`rsatuvchi omillar tahlili.
Ba'zi vaqtlarda bozor narxi davlat tomonidan o‘rnatiladi. Narx maksimal
deyiladi, agar o‘rnatilgan narx muvozanat narxdan kichik bo‘lsa (- muvozanat
narx) va narxni maksimal narx dan yuqori belgilash ta'qiqlansaMaksimal narx
ba'zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma'lum darajada
ta'minlash
maqsadida
davlat
tomonidan
o‘rnatiladi.Talab
va
taklif
nazariyasiga ko‘ra, maksimal narxning o‘rnatilishi mahsulot tanqisligiga olib
keladi. Tovar tanqisligini davlat o‘z zahirasidan mahsulotni bozorga chiqarish
yo‘li bilan yechadi, ya'ni o‘z zahirasidagi miqdorda mahsulot chiqarib talab va
taklifni tenglashtiradi.Agar sotuvchilarga tovarni maksimal narx dan yuqori
narxda sotishga ruxsat bo‘lmasa, taklif miqdor bilan chegaralangani uchun,
norasmiy bozor (xufiyona bozor) vujudga keladi (rasmda bu nuqta orqali
ifodalangan va bu bozorda tovar norasmiy bozor narxi da sotiladi; muvozanat
narxdan ancha yuqori bo‘lishi mumkin).Mahsulotning narxi minimal narx
deyiladi, agar minimal narx muvozanat narxdan katta bo‘lsa, (Ре -muvozanat

---

16
narx) va narx ni pasaytirish mumkin bo‘lmasa. Muvozanatli narx eng muhim
funktsiyalarni bajaradi:Axborot - uning qiymati barcha bozor ishtirokchilari
uchun qo'llanma bo'lib xizmat qiladi; Me'yorlash - bu tovarlarning
taqsimlanishini normallashtiradi, iste'molchiga ushbu mahsulot o'zi uchun
mavjudmi yoki yo'qligi to'g'risida ma'lum bir daromad darajasida ishonishi
mumkinligi to'g'risida signal beradi. Shu bilan birga, bu ishlab chiqaruvchiga
ta'sir qiladi, u o'zining xarajatlarini qoplay oladimi yoki ishlab chiqarishdan
bosh tortishi kerakligini ko'rsatib beradi. Shunday qilib, ishlab chiqaruvchining
resurslarga bo'lgan talabi normallashadi;
Rag'batlantiruvchi
-
bu
ishlab
chiqaruvchini
ishlab
chiqarishni
kengaytirishga yoki kamaytirishga, texnologiya va assortimentni o'zgartirishga
majbur qiladi, shunda xarajatlar narxga "mos keladi" va ba'zi foyda qoladi.
Bozor muvozanati tushunchasini nihoyat aniqlash uchun uning xususiyatlarini
hisobga olish kerak Bozor iqtisodiyoti tovar – pul munosabatlariga
asoslanganligi tufayli uning o’z ob'еkti va sub'еktlari mavjud..
3
Bozordagi turli-
tuman tovarlar va xizmatlar bozor ob'еktining xilma-xilligi va miqdori ishlab
chiqarishning qay darajada rivojlanganligini ko’rsatadi. Ishlab chiqarish
qanchalik rivojlangan bo’lsa, bozor ob'еktlari shunchalik ko’p va xilma-xil
bo’ladi Hаr qаndаy bоzоrdа nаrх, хаrid vа sоtuvlаr hаjmi tаlаb vа tаklifning
o`zаrо
munоsаbаti
оrqаli
o`rnаtilаdi.
Buni
1-jаdvаl
оrqаli
ko`rib
chiqаmiz.Guruchgа bo`lgаn tаlаb vа tаklif pаrаmеtrlаri.
3
Sh.Shodmonov, U.V.G’ofurov. Iqtisodiyot nazariyasi. T.«Moliya»

---

17
1-jadval. Talab va taklif qiymati jadvali
Narx
so'm k/g
Talab hajmi (Qd)
tonna
Taklir hajmi (Qs)
tonna
Farqi
tonna
Narxdagi
o'zgarish
3200
210
190
20
oshadi
6400
200
200
0
muvozanatda
3600
190
210
20
pasayadi
Manba: shartli raqamlar. Yuqoridagi 1-jadvalda keltirilgan ma′lumotlar shuni
ko`rsatadiki, аrzоn nаrхlаrdа tаlаb hаjmi tаklif hаjmidаn ortiq bo`lаdi. Masalan,
bir kg guruchning narxi 3200 so`m bo`lganda talab hajmi 210, taklif hajmi esa
190 tonnaga teng. Bu narxda istе′mоlchilаr sоtuvchilаr tаklif qilgаnidаn
ko`prоq guruch sоtib оlishni хоhlаshаdi. Tаlаb hаjmining tаklif hаjmidаn
оshishi (20 tonnaga) guruchgа bo`lgаn оrtiqchа tаlаbning vujudgа kеlishigа
sаbаb bo`lаdi. Аgаr nаrх bir kg uchun 3200 so`m dаrаjаsidа qаt′iy ushlаb
turilgаndа, bоzоrdа guruch tаnqisligi vujudgа kеlgаn bo`lardi. Istе′mоlchilаr
o`zlаri хоhlаgаn miqdоrdаgi guruchni хаrid qilish imkоniyatigа egа
bo`lmаsdilаr. Qimmat nаrхlаrdа, aksincha, tаlаb hаjmi tаklif hаjmidаn kаm
bo`lаdi. Xususan, bizning misolimizda bir kg guruchning narxi 3600 so`m
bo`lganda talab hajmi 190, taklif hajmi esa 210 tonnaga teng. Sоtuvchilаr ko`p
hаjmdаgi guruchni sоtishni istаydilаr, аmmо хаridоrlаr qimmаt nаrхdа
kamroq guruch хаrid qilishga moyil. Аgаr bоzоrdа tаklif hаjmi tаlаb hаjmidаn
оshib kеtsа, tоvаrning оrtiqchа tаklifi vujudgа kеlаdi, ya′ni nаrх 3600 so`m
darajasida ushlаb turilgаndа, bоzоrdа оrtiqchа guruch tаklifi (20 tonnaga)
kuzаtilgаn vа sоtuvchilаr iхtiyorlаridаgi bаrchа guruchni sоtish uchun хаridоr
tоpа оlmаgаn bo`lardi. Guruchning nаrхi 3400 so`m/kg bo`lgаndаgina tаlаb
hаjmi (200 tonna) tаklif hаjmigа (200 tonna) tеng. Bu nаrхdа guruch tаnqisligi
hаm, оrtiqchа tаklif hаm kuzаtilmаydi. Bоzоr muvоzаnаt hоlаtigа erishаdi.

---

18
Umuman olganda muvozanat - bu tizimning shunday holatiki, agar unga
birorta tashqi kuch ta′sir ko`rsatmasa, u o`zining holatini saqlab qoladi. Talab
va taklif modelida talab chizig`i (D) bilan taklif chizig`i (S) kesishgan nuqta (E
nuqta) bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati talab hajmi
bilan taklif hajmining tengligini ta′minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori
bilan aniqlanadi. Talab va taklif qonuniga tayanib shuni ta′kidlash mumkinki,
berilgan vaqt oralig`ida bozor muvozanat holatida bo`lsa, u holda bu vaqt
davomida tovar narxi yoki tovar miqdorini o`zgartirishga hech narsa sabab
bo`lmaydi. Keltirilgan ma′lumotlar (1-jadval) asosida bozor muvozanati
grafigini hosil qilamiz Barqaror muvozanat - bu avvalgi qiymat va savdo
hajmini saqlab qolish bilan tiklanadigan muvozanat. Bozorning mutlaq, nisbiy,
mahalliy, global barqarorligini farqlang. Barqaror muvozanat - bu narxlar
darajasi va sotuvlar o'zgarishi bilan tiklanadigan muvozanat; Talab va
taklifning bozor muvozanatidan chetga chiqishlari quyidagilarni keltirib
chiqarishi mumkin.

ortiqcha ishlab chiqarish. Ortiqcha taklif talabdan oshib ketganda paydo
bo'ladi. Tovarlarning narxi muvozanat narxidan yuqori, mavjud miqdori esa
talabqilinganidan yuqori. Ortiqchani yo'q qilish uchun narxlar muvozanat
darajasiga tushiriladi. Sifatida bu mahsulotga talab va sotishni ko'paytiradi;

tovar taqchilligi. Resurslarning etishmasligi talab taklifdan ustun bo'lganida
yuzaga keladi. Tovarlarning narxi muvozanat narxidan past, mavjud miqdori
talab qilinganidan kamroq. Narxni muvozanat darajasiga ko'tarish orqali
defitsit yo'q qilinadi. Bu sodir bo'lganda, talab kamayadi va bozordagi
mahsulotlar zaxirasi ko'payadi
Bozor muvozanati - xo'jalik yurituvchi sub'yektlar tomonidan hech kim uni
o'zgartirishga asoslantirmaydigan shart. Muvozanat nuqtasi talab va taklif
egri chorrahasida joylashgan bo'ladi. Shu
jumladan bozor muvozanati
modellari vaqt omiliga bog'liq yoki bo'lmagan holda o'rganilishi mumkin.

---

19
Agar vaqt omili modelda hisobga olinmasa, u holda bu model statik model
deyiladi . Agar vaqt faktori o'zgaruvchilardan biri bo'lsa, u holda model dinamik
model deyiladi
. Statikadagi muvozanat modellari:
Statik muvozanat modellari uchun quyidagi fikrlar xarakterlidir.

bozorning turli muvozanat sharoitlarini taqdim etish va taqqoslash

bir holatdan ikkinchisiga o'tish mexanizmi o'rganilmagan

vaqt faqat bilvosita hisobga olinadi
5-rasm. Bozor muvozanati va undan chetlanishlar
Tаlаb vа tаklifni grаfik (5-rasm) yordаmidа tаhlil etish quyidаgi хulоsаlаrni
chiqаrishgа yordаm bеrаdi. Muvоzаnаtli nаrхdаn (3400 so`m/kg.) yuqоri
bo`lgan hаr qаndаy nаrхdа оrtiqchа tаklif hаjmi sоtuvchilаrning turib qоlgаn
tоvаrni tеzrоq sоtish uchun rаqоbаtlаshishiga va natijada nаrхlаrning
pаsаyishigа оlib kеlаdi. Nаrхlаrning pаsаyishi istе′mоlchilаrni ko`prоq
mаhsulоt хаrid qilishgа rаg`bаtlаntirаdi vа bоzоrdаgi оrtiqchа guruch
miqdоrining yo`qоlishigа оlib kеlаdi. Bu hоlаt tоki tаlаb vа tаklif hаjmi
tеnglаshib, bоzоrdа muvоzаnаt o`rnаtilgungа qаdаr dаvоm etаdi. Muvоzаnаtli
nаrхdаn quyi bo`lgаn hаr qаndаy nаrхdа tаqchil bo`lgаn tоvаrni qo`lgа kiritish
uchun istе′mоlchilаr o`rtаsidаgi rаqоbаt kurаshi nаrхning ko`tаrilishigа оlib
kеlаdi. Nаrхning ko`tаrilishi ishlаb chiqаruvchilаrni tаklif hаjmini оshirishgа

---

20
rаg`bаtlаntirаdi. Nаtijаdа bоzоrdаgi tаqchillik yo`qоlib, bоzоr yanа qаytаdаn
muvоzаnаt hоlаtigа intilаdi. Muvоzаnаtli nаrх – bu shundаy nаrхki, bundа
tаlаb hаjmi hаr dоim tаklif hаjmigа tеng vа bu hаjm muvоzаnаtli hаjm dеb
аtаlаdi.
3. Talab va taklifdagi o`zgarishlarning bozor muvozanatiga ta′siri.
Muvozanatli narx.
Bozor muvozanatining asosiy elementlari narx, taklif va talabdir.Talab va
taklif nisbati mahsulotning bozorda narxini belgilaydi. Narx iste'molchilar va
ishlab chiqaruvchilar uchun bozorning holati to'g'risida ma'lumot beradi va shu
bilan bozorda iqtisodiy ob'yektning xatti-harakatlarini oldindan belgilab beradi.
Narx tovarning mavjudligi shakli, uning o'lchovidir. Shuning uchun bu keng
ma'noda tovar qiymatining pul ko'rinishidagi ifodasidir, ya'ni. va mehnat
qiymati, foydalanish qiymati va almashinuv qiymati.Tovar ayirboshlash
sharoitida ishlab chiqarish bozorda tovarlarni etkazib berish va tovarlarga
bo'lgan talab tomonidan iste'mol bilan ifodalanadi.
Talab va taklifning o'zaro ta'siri natijasida bozorda narx qanday belgilanadi?
Bu savolga javob berish uchun biz talab va taklif shkalasini bitta jadvalga
qisqartiramiz. 2-jadvaldagi ma'lumotlarni ko'rib chiqing. Unda ettita talab
darajasi va taklifning etti qiymatiga mos keladigan ettita narx darajasi
ko'rsatilgan.

---

21
2-jadval. Talab, taklif va bozor narxi.
Taklif qiymati
tovarlar birligi
Narxi, p.
Talab miqdori
tovarlar birligi
Ortiqcha (+) yoki
tovarlar,
birliklarning
etishmasligi (-)
2
10
50
-48
10
15
40
-30
20
20
30
-10
25
25
25
0
30
30
20
+10
35
35
15
+20
40
40
10
+30
Ushbu tovarlar ko'rsatilgan ettita narx darajasidan qaysi birida sotiladi?
Buni sinov va xato bilan aniqlashga harakat qilaylik:15 p narxda - 30 dona
tovarlarning tanqisligi yuzaga keladi, 20 p narxda. - etishmovchilik pasayadi,
lekin baribir 10 ta mahsulot saqlanib qoladi; 35 rubl narxda - 20 birlikka teng
bo'lgan ishlab chiqarishning ortiqcha miqdori mavjud; 30 rubl narxda, ortiqcha
pul pasayadi, ammo u baribir 10 dona tovar bo'ladi. Va faqat 25 p narxda.
ortiqcha yoki kamomad bo'lmaydi. Ushbu narxda sotuvchilar bozorga olib
kiradigan tovarlar soni xaridor istagan va sotib olishi mumkin bo'lgan
miqdorga teng bo'ladi.Muvozanat narxiShunday qilib, 25 p narxda. talab
qiymati taklif qiymatiga to'g'ri keladi, ya'ni unga erishiladi talab va taklif
muvozanati. Ushbu narx deyiladi muvozanat narxiya'ni ushbu narxda

---

22
xaridorlarning sotib olish va sotuvchilarni sotish to'g'risidagi qarorlari o'zaro
kelishib olinadi.Equiblireum narx - sotuvchilar tomonidan taklif etilayotgan
tovarlar (xizmatlar) miqdori xaridorlar sotib olishga tayyor bo'lgan tovarlar
(xizmatlar) miqdoriga to'g'ri keladigan narx.Grafikda muvozanat narxi talab
egri chizig'ining taklif egri bilan kesishishi natijasida olingan muvozanat
nuqtasiga to'g'ri keladi. Boshqacha qilib aytganda, taklif ushbu tovarni
sotuvchilarning yoki ishlab chiqaruvchilarning yig'indisini, talab esa xuddi shu
tovarning xaridorlari yoki iste'molchilarini (individual yoki samarali)
anglatadi.Talab va taklif ob'ektiv zarur bo'lgan bozor kategoriyalaridir. Ular
orqali ishlab chiqarish va iste'mol o'rtasidagi munosabatlar namoyon bo'ladi.
Talab va talab pirovardida birja asosida ishlab chiqarish va iste'molni yuzma-
yuz keltirib chiqaradi.Talab - bu pul bilan ifodalangan ijtimoiy ehtiyojning
miqdori. Talab bu bozorda tovarlarga bo'lgan ehtiyoj. Talab har doim pul bilan
ifodalanadi, ya'ni. aholi va korxonalar uchun to'lov vositalari. Faol talab
tovarlarni sotishning mumkin bo'lgan hajmini aniqlaydi, ya'ni u bozor
imkoniyatlarini tavsiflaydi.Taklif bu bozorga yakuniy sotish uchun kiradigan
tovarlar to'plami. Taklif deganda bozorda bo'lgan yoki unga etkazib
beriladigan mahsulot tushuniladi. Bundan kelib chiqadiki, tovarlarni etkazib
berish ularni ishlab chiqarish va tovar zaxiralariga bog'liq.Bozorda tovar
aylanishining normal jarayonini ta'minlash uchun talab va taklif o'rtasidagi
o'zaro bog'liqlik bo'lishi kerak. Aynan mana shu bozorni tartibga solish.
Birinchidan, talab va taklifning nisbati narx darajasining shakllanishiga
bevosita ta'sir qiladi. O'z navbatida, ushbu nisbat mavjud narxlarga qarab
o'zgarib turadi. Shuning uchun narx omili talab va taklif o'rtasidagi o'zaro
ta'sirga faol ta'sir qiladi.Qisqa muddatli istiqbolda talab va taklifni tartibga
solish quyidagilar orqali amalga oshiriladi: narx o'zgarishi; manevr
zaxiralari.Istiqbolda talab va taklif quyidagi omillar bilan tartibga solinadi:
mehnat unumdorligining o'zgarishi; ijtimoiy takror ishlab chiqarish hajmi va

---

23
nisbatlaridagi o'zgarishlar; shaxsiy iste'mol tarkibidagi o'zgarishlar; aholining
pul daromadlari dinamikasini tartibga solish.Iqtisodiyot uchun talabning
taklifga nisbatan haddan tashqari ortiqligi va tovar taklifining talabga nisbatan
ortiqcha bo'lishi ham bir xil darajada g'ayritabiiydir. Birinchi holda, tovarlarning
surunkali etishmasligi bo'ladi, ikkinchi holatda - aylanma kanallarda tovar
massalarining
pasayishi,
ularning
haddan
tashqari
ko'payishi.Bozor
munosabatlarining subyektlari sotuvchilar (ishlab chiqaruvchilar), xaridor
(iste'molchilar) va turli vositachilardir. Ular: davlat (hukumat), korxonalar
(firmalar) va uy xo'jaliklari bo'lishi mumkin. Bozordagi ob'ektlar bu sotiladigan
barcha turdagi tovarlar (tovarlar va xizmatlar, ishchi kuchi, ishlab chiqarish
vositalari, moliya va boshqalar).Bozor muvozanati - bu bozorning asosiy
elementlari: taklif, talab va narxlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro ta'siri
mexanizmi.Bozor mexanizmining o'ziga xos xususiyati shundaki, uning har bir
elementi narx bilan chambarchas bog'liq bo'lib, u talab va taklifga ta'sir etuvchi
asosiy vosita bo'lib xizmat qiladi. Xususan, talab narx bilan teskari bog'liq:
mahsulot narxining oshishi bilan unga bo'lgan talab, qoida tariqasida,
pasayadi va aksincha.Shu bilan birga, aholining talabi faqat tovarlarning
chakana narxlariga bog'liq bo'lib, ulgurji yoki xarid narxlarining o'zgarishi
chakana narxlar o'zgarguncha aholining talabiga bevosita ta'sir ko'rsatmaydi.
Ulgurji narxlarning o'zgarishi korxonalarning ishlab chiqarish vositalariga
bo'lgan talabiga ta'sir qiladi.Narx, taklif va talab o'rtasidagi munosabatlarga
qo'shimcha ravishda to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladi, ya'ni. talab talabga, talab esa
talabga javob beradi. Masalan, bozorda yangi yuqori sifatli tovarlarning taklifi
har doim ularga bo'lgan talabni rag'batlantiradi va ma'lum tovarlarga bo'lgan
talabning o'sishi oxir-oqibat ushbu tovarlarga bo'lgan talabning o'sishini talab
qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar
o'zlarining iqtisodiy faoliyatlarida bozor parametrlariga asoslanadilar, ularning

---

24
eng muhimi talab, taklif, muvozanat narxi. Bu bozor munosabatlarining asosi,
bozorning yadrosi.Ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar, sotuvchilar va
xaridorlarning iqtisodiy holati ko'plab omillar ta'sirida o'zgarib turadigan bozor
sharoitlariga bog'liq. Bunday holda talab va taklif o'rtasidagi ma'lum bir nisbat
juda muhim rol o'ynaydi. Ko'pincha xaridor va sotuvchilarning taqdirini
belgilaydi.Bozor kon'yunkturasi - har qanday vaqtda bozorda paydo bo'ladigan
iqtisodiy sharoitlar majmui, bunda tovarlar va xizmatlarni sotish jarayoni
amalga oshiriladi.Bozor sharoitlari bozor holatini tavsiflovchi iqtisodiy
ko'rsatkichlar bilan belgilanadi: talab va taklifning nisbati, narx darajasi, bozor
sig'imi, iste'molchilarning xarid qobiliyati, tovar-moddiy zaxiralar holati va
boshqalar.Bozor kon'yunkturasini butun iqtisodiy qayta ishlab chiqarish
jarayonini belgilovchi va hozirgi vaqtda iqtisodiyotning umumiy holatini (va
nafaqat bozorni) tavsiflaydigan iqtisodiy sharoitlar va xususiyatlar to'plami
bo'lgan milliy iqtisodiy kon'yunkturadan ajratish kerak.Bozor mexanizmiga
yondashuv uning ishlashi va ishlatilishining asosini tashkil etuvchi iqtisodiy
qonunlarni tushunishni nazarda tutadi. Ushbu qonunlar quyidagilardir: qiymat
(foyda) va foyda qonuni, tushayotgan talab, taklif, talab va taklifning o'zgarishi,
raqobat, foyda va boshqalar. Talab - bu maqbul narxda va ma'lum vaqt ichida
sotib olinadigan tovarlar miqdori.Bozor mexanizmi faqat talab orqali
ifodalangan ehtiyojlarni qondirishga imkon beradi. Bundan tashqari, jamiyat
doimo pul bilan o'lchab bo'lmaydigan va talabga aylanmaydigan ehtiyojlarga
ega. Bular asosan jamoaviy foydalanishning afzalliklari va xizmatlarini,
ayniqsa iste'mol qilinishida barcha fuqarolar istisnosiz ishtirok etadigan
xizmatlarni (jamoat tartibi, milliy mudofaa, davlat boshqaruvi, yagona energiya
tizimi, milliy aloqa tarmog'i va boshqalar) o'z ichiga oladi. Jahon iqtisodiy
fanlaridagi bunday tovarlar jamoat tovarlari deyiladi.Rivojlangan bozor
iqtisodiyotiga ega bo'lgan jamiyatda ehtiyojlarning asosiy qismi talabni
qondirish orqali qondiriladi.Talab miqdori, uning tarkibi va dinamikasiga

---

25
ko'pgina iqtisodiy, ijtimoiy va texnologik omillar ta'sir ko'rsatadi. Masalan,
mahsulotga bo'lgan talab reklama, moda o'zgarishi yoki iste'molchilarning
didiga qarab ortishi mumkin. Shunga qaramay, xaridor birinchi navbatda uning
xohish-istaklarini daromadlari bilan taqqoslab, qancha xarajat sotib olishni
istayotgan mahsulot bilan qiziqishini bilishingiz kerak. Bu shuni anglatadiki,
ma'lum bir tovarga talab asosan tovarlarning narxiga va xaridor iste'mol uchun
ajratadigan daromadga bog'liq.Odamlar sotib oladigan narsalar miqdori har
doim tovarlarning narxiga bog'liq. Biror mahsulotning narxi qanchalik baland
bo'lsa, odamlar uni shunchalik kamroq sotib olishadi. Aksincha, uning narxi
qancha past bo'lsa, mahsulot shuncha ko'p sotib olinadi, qolgan barcha
narsalar teng bo'ladi.Tovarning bozor bahosi va unga bo'lgan talab miqdori
o'rtasida har doim muayyan nisbat mavjud. Mahsulotning yuqori narxi unga
bo'lgan talabni cheklaydi, ushbu mahsulot narxining pasayishi, odatda
talabning o'sishiga olib keladi. Xarid qilingan buyumning narxi va miqdori
o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni grafikada topish mumkin.Agar biz P
mahsulotining birligi uchun narxlarni ordinata bo'yicha kechiktirsak va Q
uchun talab taqdim etilayotgan tovarlar miqdorini abssissa bo'ylab qoldirsak,
biz shunday grafikka ega bo'lamiz.Mahsulotning bozor narxi va unga bo'lgan
talabning pul ifodasi o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik tasvir talab grafigi yoki DD
talab egri deb nomlanadi (D - inglizcha "talab" - talab).
6-rasm talab chizig’i
7-rasm taklif chizig’i
Grafikda DD egri yumshoq tushadi. Ushbu egri chiziq talabning pasayishi

---

26
qonunini aks ettiradi. Ushbu qonunning mohiyati shundaki, agar tovarning
narxi ko'tarilsa, boshqa bozor sharoitlari o'zgarmasa, bu tovarga talab
kamayadi. Yoki bir xil, agar bozorga xuddi shu mahsulotning katta miqdori
kirsa, boshqa narsalar teng bo'lsa, uning narxi pasayadi. Boshqacha qilib
aytganda, narx tushganda, talab miqdori ortadi va narx ko'tarilganda
kamayadi.Talab doimiy bo'lib qolmaydi. Talab hajmining o'zgarishi yoki talab
hajmining o'zgarishi va talabning o'zgarishi (talabning mohiyati) ni ajratish
kerak. Faqat ma'lum bir tovarning narxi o'zgarganda talab miqdori o'zgaradi.
Oldin qabul qilingan omillar doimiy ravishda o'zgarib turganda talabning tabiati
o'zgaradi. Grafik ravishda talab hajmining o'zgarishi talab egri chizig'i bo'ylab
harakatlanishda namoyon bo'ladi. Talabning o'zgarishi talab egri chizig'ining
harakatida, uning siljishida namoyon bo'ladi. Buni quyidagicha ko'rsatish
mumkin.
.
Bozordagi talab va taklifning o‘zgarishi, bozor muvozanatini
o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, bozordagi talab oshsa, (talab chizig‘i o‘ngga
siljiganda) muvozanat narx va muvozanat tovar hajmi o‘sadi. Agar bozor
talabi kamaysa (talab chizig‘i chapga siljisa), va lar ham kamayadi. Bozor
taklifi oshsa (taklif chizig‘i o‘ngga siljisa), muvozanat narx kamayadi,
muvozanat tovar hajmi o‘sadi. Agar bozor taklifi kamaysa (taklif
chizig‘i 
S chapga siljisa), muvozanat narx o‘sadi, muvozanat tovar
hajmi kamayadi.
4. Iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solishni takomillashtirish
istiqbollari.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’еktiv tavsif kasb etadi.
Ko’plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining
zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko’plab iqtisodiy muammolarni
hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to’g’ri bo’lsada,
biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’еktiv zarurligi eng avvalo ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan bеlgilanadi. Iqtisodiyotni davlat

---

27
tomonidan tartibga solishning ob’еktiv asosi bo’lib ham milliy iqtisodiyot
darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mеhnat taqsimotining rivojlanishi
nеgizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi.
Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo’ladi:

chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mеhnat taqsimoti asosida ishlab
chiqarish ixtisoslashgan tarmoqlarining o’zaro aloqasi va o’zaro
bog’liqligi yanada kuchayadi; 

ishlab chiqarishning koopеratsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida
alohida xo’jalik birliklarining mayda bo’laklarga ajralib kеtish holatlari
barham topadi;

ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to’planuvi jarayoni o’sadi;

turli iqtisodiy mintaqalar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat
almashuvi jadallashadi.
Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o’zaro
muvofiqlashtirilgan holda xo’jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini
ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit
iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’еktiv ehtiyoj paydo
bo’ladi. Shunga ko’ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab
chiqarish
munosabatlarining
har
qanday
tizimida
ishlab
chiqarish
umumlashuvining
ma’lum
darajasida
ob’еktiv
zaruriyatga
aylanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish dеganda davlatning
jamiyat a’zolari ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun chеklangan
iqtisodiy rеsurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy
iqtisodiy muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish
jarayonini tashkil etish bo’yicha faoliyati tushuniladi. Bozor xo’jaligi sharoitida
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat
qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo’ladi. Hozirgi sharoitda

---

28
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish
jarayoniga tеgishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular jumlasiga
iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va
mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo’llab-quvvatlash, eksportni
himoya qilish kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solish mеxanizmi to’g’risida to’laroq tasavvurga ega bo’lishi uchun uning
maqsadi, vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini
to’laroq tavsiflash lozim. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni
mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni o’zgarib
turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Bu asosiy maqsaddan bir qator
aniq maqsadlar kеlib chiqadi. Ular jumlasiga iqtisodiy siklni barqarorlashtirish;
milliy xo’jaliklarning tarmoq va mintaqaviy tuzilishini takomillashtirish, atrof-
muhit holatini yaxshilash kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solishning maqsadi uning vazifalarida aniq namoyon
bo’ladi. Bozor xo’jaligi sharoitida davlatning iqtisodiy vazifalari asosan bozor
tizimining amal qilishini yengillashtirish va himoya qilish maqsadiga ega
bo’ladi. Bu sohadagi davlatning iqtisodiy vazifalaridan quyidagi ikki turini
ajratib ko’rsatish mumkin:
1.bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos va
ijtimoiy muhitni ta’minlash;
2.raqobatni himoya qilish. 
Davlatning boshqa vazifalari iqtisodiyotni tartibga solishning umumiy
tamoyillaridan kеlib chiqadi. Bu yerda davlatning uchta vazifasi alohida
ahamiyatga ega: 
1. Daromad va boylikni qayta taqsimlash; 
2.Rеsurslarni qayta taqsimlash;
3.Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tеbranishlar vujudga

---

29
kеltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda
iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish.
Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti
hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o’z zimmasiga oladi. Bozor
iqtisodiyoti uchun zarur bo’lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi
tadbirlarning amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning
huquqiy mavqеini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va
shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, rеsurslarni yetkazib
bеruvchilar va istе’molchilar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi
qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar. O’zbеkiston Rеspublikasining
«Korxonalar to’g’risida», «Tadbirkorlik faoliyati to’g’risida» va «Aktsionеrlik
jamiyatlari to’g’risida»gi qonunlari hamda ularga kiritilgan qo’shimcha va
tuzatishlar, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo’yicha
tadbirlari bozor iqtisodiyoti uchun zarur huquqiy asosni ta’minlashga
qaratilgan. Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o’z ichiga ichki
tartibni saqlash, mahsulot sifati va og’irligini o’lchash standartlarini bеlgilash,
tovar va xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini
muomalaga kiritish kabilarni oladi. Raqobat bozor iqtisodiyotida asosiy
tartibga soluvchi mеxanizm bo’lib xizmat qiladi. Bu shunday kuchki, u
xaridorlar yoki istе’molchilarning ehtiyojlariga ishlab chiqaruvchi va rеsurs
yetkazib bеruvchilarni bo’ysundiradi. Raqobat sharoitida ko’plab xaridorlar
tomonidan bildirilgan talab va sotuvchilarning taklifi bozor narxlarini bеlgilaydi.
Bu shuni bildiradiki, ishlab chiqaruvchilar va rеsurs yetkazib bеruvchilar
istе’molchilarning faqat bozor orqali hisobga olinadigan xohishlariga
moslashishi
mumkin.
Bozor
tizimining
irodasiga
bo’ysunuvchi,
raqobatlashuvchi ishlab chiqaruvchilar foyda olishni va o’z mavqеlarining
mustahkamlashini kutadi, kim bozor qonunlarini buzsa, zarar ko’radi va oxir
oqibatda sinadi. Raqobat sharoitida xaridor – bu xo’jayin, bozor ularning

---

30
gumashtasi, korxona esa ularning xizmatkori hisoblanadi. Iqtisodiyotda
sotuvchilar o’rtasidagi raqobat o’rnini monopoliyalar egallaganda, ularning
bozorga ta’sir ko’rsatish yoki undagi narxlarni o’z manfaatlarini ko’zlab
o’zgartirish imkoniyati paydo bo’ladi. Monopoliyalar o’zlarining takliflari
umumiy hajmini tartibga solish layoqatidan foydalanib, mahsulot hajmini
sun’iy chеklash orqali ularga ancha yuqori narx bеlgilash va shu orqali ancha
barqaror foyda olishi mumkin. Bozor munosabatlari rivojlangan sharoitda
monopoliyalar ustidan ikki usulda nazorat o’rnatiladi. Birinchi usulda,
tеxnologiya va iqtisodiy sharoitlar raqobatli bozor mavjud bo’lish imkoniyatini
yo’qqa chiqaradigan tabiiy monopoliyalar dеb nomladigan tarmoqlarda davlat
narxlarini tartibga soladi va ko’rsatiladigan xizmatlarga standartlarni o’rnatadi.
Transport, aloqa, elеktr enеrgiyasi ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy
foydalanishdagi korxonalar ma’lum darajada shunday tartibga solinadi.
Ikkinchi usulda, samarali ishlab chiqarish juda ko’pchilik bozorlarda raqobat
rivojining juda yuqori darajasida ta’minlanishi sababli davlat raqobatini
kuchaytirish va himoya qilish maqsadida monopoliyalarga qarshi qonunlar
qabul qiladi. Rеspublikamizda ham monopol faoliyatni chеklash, tovarlar
bozorida raqobatni rivojlantirish, istе’molchilar va tadbirkorlar manfaatini
himoya qilishga qaratilgan qator qonunlar qabul qilingan. Bozor tizimi
kishilarning tabiiy qobiliyati, orttirgan bilimi va malakasi hamda mulkka
egaligini hisobga olib, ularning yuqori daromad olishini ta’minlaydi. Shu bilan
birga jamiyatning moddiy vositalarga ega bo’lmagan, bilim va malaka darajasi
past, layoqati ham yuqori bo’lmagan a’zolari, qariyalar, nogironlar, ishsizlar
yolg’iz va qaramog’ida bolalari bo’lgan ayollar juda kam daromad oladi yoki
bozor tizimi doirasida ishsizlar kabi umuman daromadga ega bo’lmaydi.
Qisqasi, bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari
o’rtasida taqsimlashda birmuncha tеngsizliklarni kеltirib chiqaradi. Shu
sababli
davlat
o’z
zimmasiga daromadlar
tеngsizligini
kamaytirish

---

31
vazifasini oladi. Bu vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o’z ifodasini topadi.
Birinchidan, transfеrt to’lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning
qaramog’ida bo’lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan
ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pеnsionеrlar va qariyalarga
moliyaviy yordam ko’rsatiladi. Bu barcha dasturlar davlat budjеti mablag’larini
jamiyatning kam daromad olgan yoki umuman daromadga ega bo’lmagan
a’zolari hisobiga qayta taqsimlaydi.
Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo’li bilan, ya’ni talab va taklif
ta’sirida o’rnatiladigan narxlarni o’zgartirish yo’li bilan ham daromadlarning
taqsimlanishiga
ta’sir
ko’rsatadi.
Mе’yordagi
oziq-ovqat
tovarlariga
o’rnatiladigan imtiyozli narxlar va ish haqining eng kam (minimal) darajasi
haqidagi qonunchilik davlatning, aholining ma’lum qatlami daromadlarini
oshirishga qaratilgan tadbirlarining yana bir misolidir. Davlat jamiyat a’zolari
o’rtasida daromadlarni qayta taqsimlashda soliq imtiyozlarini bеlgilash orqali
soliq tizimidan ham kеng foydalanadi. Bozor mеxanizmining rеsurslarni qayta
taqsimlashdagi layoqatsizligi ikki holatda ko’rinadi, ya’ni raqobatli bozor tizimi:
1) ma’lum tovarlar va xizmatlarning kam miqdorini ishlab chiqaradi; 2) ishlab
chiqarishi o’zini oqlagan ayrim tovarlar va xizmatlarga rеsurslarning har
qanday turini ajratish holatida bo’lmaydi. Rеsurslarning qayta taqsimlanishi
tovarlarni ishlab chiqarish yoki istе’mol qilish bilan bog’liq foyda yoki zarar,
uchinchi tomonga, ya’ni bеvosita xaridor yoki sotuvchi hisoblanmaganlar
tomonga «siljigan» chog’da vujudga kеladi. Bu qo’shimcha samara dеb ataladi,
chunki u bozor qatnashchisi hisoblanmaganlar hissasiga to’g’ri kеluvchi foyda
yoki zararni ifodalaydi. Bunga atrof-muhitning ifloslanishini misol qilib kеltirish
mumkin. Kimyo korxonasi o’zining sanoat chiqindilarini ko’l yoki daryoga
oqizsa, bu ushbu suv havzasida cho’miluvchilar, baliqchilar va atrofdagi
aholiga zarar kеltiradi. Ishlab chiqaruvchi esa atrof-muhitni muhofazalovchi
inshoot va qurilmalar o’rnatmaslik hisobiga o’z ishlab chiqarish xarajatlarining

---

32
ancha past darajasini ta’minlaydi.
Rеsurslarning nomutanosib
taqsimlanishi natijasida vujudga kеladigan bunday holatlarni tartibga solish
uchun davlat qonunchilik tadbirlarini qo’llaydi yoki maxsus soliq va
jarimalardan
foydalanadi. Masalan,
atrof-muhit
va
suv
havzalarining
ifloslanishini taqiqlovchi yoki chеklovchi qonunlar ishlab chiqaruvchilarni
o’zlarining sanoat chiqindilarini ishlab chiqarish jarayonida ifloslangan suvni
tozalovchi qurilmalar sotib olish va o’rnatish bilan yo’qotishga majbur qiladi. 
Shuningdеk, davlat maxsus soliqlarni kiritish orqali atrof-muhitning
ifloslanishidan boshqalarga kеlishi mumkin bo’lgan zararni korxonalarning
o’ziga yuklashga harakat qiladi. Davlat bir qator yo’llar bilan rеsurslarning
nomutanosib taqsimlanishi kеltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga
ham harakat qiladi. Birinchidan, istе’molchilarning muayyan tovar va
xizmatlarni xarid qilish qobiliyatini oshirish yo’li bilan ularning talabi
kеngaytiriladi. Masalan, rеspublikamizda bozor munosabatlariga o’tishning
dastlabki davrida oziq-ovqat mahsulotlariga talon tizimi joriy etilishi past
daromadli oilalarning oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabini oshirdi va shu
orqali rеsurslarning nomutanosib taqsimlanishini bartaraf qildi. Ikkinchidan,
davlat taklifni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni subsidiyalashi mumkin.
Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlarini qisqartiradi va mahsulotlar
ishlab chiqarishda rеsurslarning yetishmasligi muammosini bartaraf
qiladi. Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy nе’matlarning ishlab
chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkiga asoslanadi va
davlat tomonidan bеvosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat
o’z zimmasiga oladi. Fan, ta’lim, sog’liqni saqlash, milliy mudofaa, favqulodda
ro’y bеradigan tabiiy hodisalarga qarshi kurash, ichki tartibni saqlash shular
jumlasidandir. Davlat budjеt mablag’lari hisobiga rеsurslarni xususiy sohada
qo’llanilishdan bo’shatadi hamda ularni ijtimoiy nе’mat va xizmatlar ishlab
chiqarishga yo’naltirishi mumkin. Shunday qilib, davlat mamlakat milliy

---

33
mahsuloti tarkibida muhim o’zgarishlarni amalga oshirish maqsadida
rеsurslarni
qayta
taqsimlaydi.
Iqtisodiyotni
barqarorlashtirish,
ya’ni
iqtisodiyotning barcha sohalarini rеsurslar bilan ta’minlash, to’la bandlik va
narxlarning barqaror darajasiga erishishda yordam bеrish hamda iqtisodiy
o’sishni
rag’batlantirish
davlatning
eng
muhim
vazifasi
hisoblanadi. Iqtisodiyotda to’la bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar,
ya’ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo’lmasa, davlat bir tomondan
ijtimoiy nе’matlar va xizmatlarga o’z sarflarini ko’paytiradi, boshqa tomondan
xususiy sеktor sarflarini rag’batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi.
Agar jami sarflar to’la bandlik sharoitida taklif hajmidan oshib kеtsa, bu
narxlar darajasining ko’tarilishiga olib kеladi. Jami sarflarning mazkur ortiqcha
darajasi inflyatsion xususiyat kasb etadi. Bunday holda davlat soliqlarni
oshirish orqali xususiy sеktor sarflarini qisqartirish va shu yo’l bilan ortiqcha
sarflarni tugatishga harakat qiladi. Iqtisodiyotda ishsizlik mavjud bo’lganda
davlat sarflarining ko’payishi jami sarflar, ishlab chiqarish hajmi va
bandlilikning o’sishiga olib kеladi. O’z navbatida, soliqlarning qisqarishi yoki
transfеrt to’lovlarining ko’payishi daromadlarni ko’paytiradi. Bu daromadlar
shaxsiy sarflarning o’sishini rag’batlantirishga xizmat qiladi. Davlat o’z ishlab
chiqarishini moliyalashtirishdan tashqari ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy
ta’minotning bir qator dasturlarini amalga oshiradi, iqtisodiyotning xususiy va
koopеrativ sеktorida daromadlarni qayta taqsimlaydi.
Davlat tartibga soluvchi xususiyatga ega bo’lgan bir qator vaziyatlarni ham
amalga oshiradi. Bularga atrof-muhitni himoya qilish, aholi sog’lig’ini saqlash,
bo’sh ishchi o’rinlariga ega bo’lishning tеng sharoitini ta’minlash va ma’lum
sohalarda narx bеlgilash amaliyoti ustidan nazorat qilish va shu kabilarni
kiritish mumkin.

---

34
Xulosa 
Bozor mexanizmi o'z-o'zini sozlash uchun muhim potentsialga ega, ya'ni
maqbul holat, bozor muvozanatiga intilish. Ba'zi tovarlarga talabning sezilarli
darajada oshishi bilan narxlarning ko'tarilishi bozor iqtisodiyotida juda keng
tarqalgan hodisa. Keyinchalik ushbu mahsulotlar ta'minotini oshirish odatiy
holdir. Oddiy ishlaydigan iqtisodiyotda tovar narxining o'sishi talab va taklif
o'rtasidagi muvozanatni faqat qisqa muddatda o'rnatadi va uzoqroq muddat
ichida narx ko'tarilgan tovarni ishlab chiqarish (taklif) hajmini oshirish orqali
erishiladi. Taklifni oshirish bozor muvozanatiga erishishning asosiy usuli
hisoblanadi. Shuning uchun rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida tovarlar
narxining ko'tarilishi doimiy bo'lishi mumkin emas, bu inflyatsiyaning minimal
darajasini va iqtisodiyotning ijtimoiy yo'nalishini ta'minlaydi.
Bozor diqqatga sazovordir, chunki muvozanatdan har qanday og'ish bo'lsa,
u unga qaytishga intiladi. Qondirilmagan talab sharoitida ham, ortiqcha taklif
sharoitida ham bir-biri bilan o'zaro aloqada bo'lib, ular bozorni muvozanatga
keltiradi.O`zbekistonda
erkin
bozor
iqtisodoyotining
tashkil
etilishi
yurtimizning iqtisodiy darajasini oshirishga va aholining turmush tarzini
yaxshilashga xizmat qilmoqda. Bozor iqtisodiyotining eng muhim sifatlaridan
biri xususiy mulkchilikning ustuvorligini ta`minlab, yurtimizdakichik biznes va
xususiy tadbirkorlikka katta e`tibor berilmoqda, bu esa o`z navbatida aholini
ish bilan ta`minlash, ularning tadbirkorlik qobiliyatini oshirishga xizmat
qilmoqda. Bundan keyin ham yurtimizda bozor iqtisodiyotini yanada
rivojlantirishmiz, dunyoning rivojlangan mamlakatlari qatorida biz ham o`z
mahsulotlarimizni jahon bozoriga chiqarishimiz lozim.Bu maqsadlar yo’lida
biz bozor muvozanatini ta’minlashimiz talab va taklifni bir biriga chambarchas
bog’liqligidan foydalanib, davlatning bozorga qisman aralashishi va uni

---

35
tartibga solishi natijasida iqtisodiyotimizni jadal rivojlantirishga harakat
qilishimiz darkor. Bozor muvozanati biz yuqorida takrorlaganimiz talab taklif
narx va raqobat kabi mikroiqtisodiy inflatsiya, ishsizlik va valyuta kursi kabi
makroiqtisodiy omillarga bog’liq. Ana shu omillarimizni boshqara olsak uni
tartibini ta’minlasak biz juda kata yutuqqa erishamiz. Xo’sh buni qanday
amalga oshiramiz buning uchun biz ishlab chiqarish quvvatimizni oshirishimiz
YaIM ni oshirish orqali erishamiz tadbirkorlik va biznesga keng yo’l ochish
orqali erishamiz. Bu yo’lda juda ko’p loyihalar amalga oshirilmoqda bugungi
kecha kunduzimizda. Va fikrimcha biz bundanda ko’p ishlarni amalga
oshirishimiz taqbirkor va biznesmenlarga keng yo’llar ochishimiz kerak. Endi
faoliyatini boshlaydigan korxonalarga soliq va boshqa imtiyozlar berishimiz
kerak.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish dеganda davlatning jamiyat
a’zolari ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun chеklangan ishlab
chiqarish rеsurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy
iqtisodiy muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish
jarayonini tashkil etish bo’yicha faoliyati tushuniladi. Iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solishning maqsadi uning vazifalari orqali ifodalanib, ular
asosan bozor tizimining amal qilishini yengillashtirish va himoya qilish,
iqtisodiyotni tartibga solishning umumiy tamoyillaridan kеlib chiqadi. Ya’ni,
bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos va
ijtimoiy muhitni ta’minlash; raqobatni himoya qilish; daromad va boylikni qayta
taqsimlash; rеsurslarni qayta taqsimlash; iqtisodiyotni barqarorlashtirish,
iqtisodiy tеbranishlar vujudga kеltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi
ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish. Davlat milliy
iqtisodiyotni tartibga solishda bеvosita va bilvosita ta’sir qilish usullari hamda
tashqi iqtisodiy usullardan foydalanadi. Tartibga solishning bеvosita

---

36
ta’sirqilish usullari foydalanilganda yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki
uning alohida tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri, ma’muriy tartibga solish ko’zda
tutiladi. Bu usullar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: iqtisodiyotning ayrim
bo’g’inlarini bеvosita boshqarish; narxlar va ish haqini «muzlatib» qo’yish
siyosati; ish bilan bandlik xizmati (mеhnat birjalari) faoliyatini tashkil qilish;
iqtisodiy sohani tartibga solishni ko’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqish va
qabul qilish va h.k. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi . Tosh kent”O’zbekiston 2017 yil.
2. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi .Tosh kent”O’zbekiston 2017 yil.
3. Mirziyoyev Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi . Toshkent”O’zbekiston 2017y.
1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelejagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz O’zbekiston NMIU 2017 yil.
2. Mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot:
Darslik
/ E.I.Ergashev, I.Bakiva,
Sh.Fayziyev, B.Shermuxamedov; – T.: ―Iqtisod-Moliya‖ 2019,
3. Macroeconomics N.GREGORY MANKIW
Harvard University
4. Moskva Institut Mikroekonomiki.
5. Faltsman V.K. Osnovo‘ mikroekonomike. - M.: TEIS, 2000.
6. T.T.Jo‘rayev. Iqtisodiyot nazariyasi. (O‘quv qo‘llanma). –T.: «Fan va
texnologiya», 2017

---

37
7. G`ulomov S.S., Alimov R.X., Salimov B.T., Xodiyev B.Yu. Mikroiqtisodiyot. -T.:
Sharq, 2001
8. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik (yo’ldirilgan va qayta ishlangan nashri). A.
O’lmasov. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi.
Toshkent Davlat Iqtisodiyot universiteti. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2014.
9. Борохов В.Б. Основы экономической теории. Москва, 2006.
10.
B.T. Sаlimov, M.S. Yusupov, B.B. Sаlimov. Mikroiqtisodiyot. Dаrslik. –T.:
Iqtisodiyot, 2019
11.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish. H.P. Abulqosimov, O.Y.
Xamrayev. O’quv qo’llanma. – T .: Iqtisod-Moliya, 2014
12.
Sajina M.A., Chibrikova G.G. 
Iqtisodiy nazariya
: O'rta maktablar uchun
darslik. - M.: NORMA Nashriyot uyi, 2003 yil
Internet saytlar.
www.lex.uz
www.ziyonet.uz
www.prezident.uz
www.citymarket.ru
.
www.wkipedia.org
www.arxiv.uz
www.studyfile.net