1. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari

Uy xo’jaliklari – iqtisodiyotning isteъmol sohasida faoliyat qiluv shi asosiy tarkibiy birlik. Uy xo’jaliklari doirasida moddiy Ishlabchiqarishva xizmat ko’rsati sh sohalarida yaratilgan tovar va xizmatlar isteъmol qilinadi. Bozor iqtisodiyotida uy xo’jaliklari mulk egasi hamda Ishlabchiqarishomillarini etkazib beruv shilar hisoblanadi. Iqtisodiy resurslarni soti shdan olingan pul daromadlari shaxsiy ehtiyojni qondiri sh u shun sarflanadi.
Tadbirkorlik sektori – bu daromad (foyda) oli sh maqsadida amal qiluv shi iqtisodiyotning birlam shi bo’g’inlaridir. U i sh Yuriti sh u shun o’z kapitalini yoki qarz olingan kapitalni i shga soli shni taqozo etadi, bu kapitaldan olingan daromad Ishlabchiqarishfaoliyatini kengaytiri sh u shun sarflanadi. Tadbirkorlar tovar xo’jaligida tovar va xizmatlarni etkazib beradi.
Davlat – foyda oli shni maqsad qilib qo’ymagan, asosan iqtisodiyotni tartibga soli sh vazifasini amalga o shiradigan, har xil byudjet ta shkilotlari va muassasalari sifatida namoyon bo’ladi.
shuningdek, baъzi darslik va o’quv qo’llanmalarda bozor iqtisodiyotining yana bir alohida, mustaqil subъekti sifatida banklar ajratib ko’rsatiladi.¹
Bank – iqtisodiyotning meъyorda amal qilishi ushun zarur bo’lgan pul massasi harakatini tartibga soluvshi moliya-kredit muassasasi.
shunday qilib, Yuqorida keltirib o’tilgan bozor iqtisodiyoti subъektlarining o’zaro tasiri va aloqasini quyidagi shizma orqali ifodala sh mumkin (1- shizma).
Har qanday bozor iqtisodiyotini tartibga soli sh mexanizmi asosan to’rtta tarkibiy qismdan iborat bo’ladi: narx, talab va taklif hamda raqobat.

Davlat

Bank





Korxona (firma)

Uy xo’jaligi




1- shizma. Bozor xo’jaligi subъektlari o’zaro aloqasining umumiy modeli.

Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat:

- turli shakllardagi Mulkshilikning mavjud bo’li shi va unda xususiy Mulkshilikning ustun turi shi;
- tadbirkorlik va tanlov erkinligi;
- raqobat kura shning mavjudligi;
- davlatning iqtisodiyotga sheklangan holda arala shuvi;
- korxona va firmalarning i shki va ta shqi shart- sharoitlar o’zgari shlariga mosla shuv shanligi.
Bozor iqtisodiyotining tarixan tarkib torgan ikki turini ajrati sh zarur. Birin shisi klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb atalib, uzoq vaqt davomida shakllanib, g’arbdagi rivojlangan mamlakatlarda XIX asrning oxirlariga sha davom etib keldi. Uning asosiy belgilari: a) xususiy Mulkshilikka asoslangan holda iqtisodiy faoliyat Yuriti sh; b) kapital va Ishlabchiqari shning korxona miqyosida umumla shganligi; v) tadbirkorlar, ishchilar, Ishlabshiqaruv shi va isteъmol shilarning shaxsiy erkinligi; g) tadbirkorlarning Yuqori foyda oli sh u shun kurashlari; d) iqtisodiyotning talab va taklif, erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida tartiblani shi; e) aholining ijtimoiy himoya qilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy tabaqala shuvining ku shayi shi.
Bozor iqtisodiyotining ikkin shi ko’rini shi hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti deb atalib, XIX asrning oxiri va XX asr bo shlaridan buyon amal qiladi. Uning asosiy belgilari:
a) Mulkshilikning turli shakllariga yani, xususiy, davlat, jamoa, aralash va boshqa mulk shakllariga asoslanib iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyati yuritilishi;
b) kapital va Ishlabchiqari shning yuqori darajada umumla shganligi, mulkning bir qismi yirik monopoliyalar va davlat qo’lida to’rlanib, milliy va xalqaro miqyosda umumla shganligi;
v) iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fan-texnika taraqqiyoti va boshqa omillarni hisobga olib, turli iqtisodiy tadbirlarni, rivojlanish istiqbolini aniqla sh, turli sohalar va tarmoqlar o’rtasidagi nisbatlarni tartibga soli sh shora-tadbirlarini belgila sh vazifalarini bajaradi;
g) xo’jaliklarni Yuriti shda reja usulidan foydalani shning ku shayi shi (biznes rejasi, marketing tizimi orqali bo shqari sh);
d) ijtimoiy himoyaning ku shayi shi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy ki shilarga tegi shli turli xil ijtimoiy taъminot va ijtimoiy sug’urta fondlarining vujudga keli shi.
Har qanday iqtisodiy tizim singari bozor iqtisodiyoti ham iqtisodiyotning umumiy muammolarini ifoda etuv shi quyidagi savollarga javob tori shi zarur: nima va qan sha miqdorda Ishlabchiqarishzarur? qanday texnika va texnologiya bilan Ishlabchiqarishzarur? kim u shun Ishlabchiqarishzarur?
Agar bu savollarni umumiy ravi shda qo’yib, unga taraqqiyotning bar sha bosqi shlariga xos bo’lgan umumiy javobni beradigan bo’lsak, ularni lo’nda qilib: aholi ehtiyoji u shun zarur miqdor va turdagi tovar va xizmatlarni Ishlabchiqari sh; mavjud resurslardan samarali foydalanib, yangi texnika va texnologiyalar asosida Ishlabchiqari sh; aholi isteъmoli u shun zarur neъmatlarni Ishlabchiqari sh, deb javob beri sh mumkin.
Lekin bozor iqtisodiyoti davrida bu savollarga mazkur tizimning o’ziga xos tarixiy xususiyatidan, uning talablari va qonun-qoidalaridan kelib shiqib javob beriladi. Qisqa sha qilib aytganda, bozor iqtisodiyoti sharoitida:
a) ko’proq foyda beradigan tovarlar va xizmatlar Ishlabchiqariladi;
b) puli bor, tovarlarni Yuqori foyda oli sh imkonini beradigan narxlarda sotib oli sh layoqatiga ega xaridorlar u shun Ishlabchiqariladi;
v) Yuqori foyda oli shni taъminlaydigan, teja SH imkonini beradigan texnika va texnologiya yordamida Ishlabchiqariladi.
Bozor iqtisodiyotining samarali, xalq shil va barqaror iqtisodiy tizim sifatida amal qilishi va rivojlani shi uning afzalliklari bilan bog’liqdir. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari quyidagi jihatlar orqali ifodala sh mumkin:
1) resurslarni taqsimla shning samaradorligi. Bozor tizimi resurslarni samarali taqsimla shga yordam beradi. Buning mazmuni shuki, raqobatli bozor tizimi resurslarni jamiyatga eng zarur bo’lgan tovarlar va xizmatlar Ishlabchiqari shga yo’naltiradi. U Ishlabchiqarishu shun resurslarni uyg’unla shtiri shning an sha samarali usullarini va Ishlabchiqari shga yangi, an sha samarali texnologiyani qo’lla shni taqozo etadi. Qisqasi, bozor tizimi shaxsiy manfaatni shunday tartibda bo shqaradiki, u jamiyat u shun mavjud resurslardan zarur tovarlarni talab darajasidagi miqdorda Ishlabchiqari shni taъminlaydi;
2) erkinlik. Bozor iqtisodiyoti tizimining muhim afzalliklaridan biri shundaki, u shaxsiy erkinlik roliga ustivorlik beradi. Ko’rlab ayrim shaxslar va korxonalar iqtisodiy faoliyatini uyg’unla shtiri sh ta shkil qilishning asosiy muammolaridan biridir. Bunday uyg’unla shtiri shni amalga o shiri shning ikki usuli mavjud. Biri – markazdan bo shqari sh va majbur qilish tadbirlarini qo’lla sh; ikkin shisi – bozor tizimi vositasi orqali ixtiyoriy hamkorlik. Faqat bozor tizimigina iqtisodiy faoliyatni majbur qilmasdan uyg’unla shtiri shga layoqatlidir. Bozor iqtisodiyoti tadbirkorlik va tanla sh erkinligini namoyi sh qiladi, xususan shu asosda u muvaffaqiyatga eri shadi.
3) harakat shanlik. Bozor iqtisodiyotining yana bir afzalligi shundaki, bunda har bir shaxs, korxona, firma va korrorasiyalar tinimsiz harakatda va izlani shda bo’li shadi. shunki xo’jasizlik, sustka SHlik, beg’amlik har qanday xo’jalik tizimini xonavayron qilishga olib keladi. Jismoniy va Yuridik shaxslar raqobatga bardo SH beri sh, doimiy ravi shda foyda oli shni taъminla sh u shun kura shadi. Natijada bozor iqtisodiyoti million-million ki shilarni harakatga soladi, ularni boqimandalik kayfiyatidan qutqaradi.
Bozor iqtisodiyotning Yuqorida ko’rib shiqilgan aosiy afzalliklari bilan bir qatorda bo shqa ko’rlab ijobiy jihatlarini ham sanab o’ti sh mumkin. Jumladan:
- uning Ishlabchiqari shning o’zgaruv shan sharoitlariga mosla shuvi va ko’niki shining Yuqori darajasi;

• 
  fan va texnika Yutuqlaridan foydalani sh, ularni Ishlabchiqari shga joriy eti shning jadal surъati;
  
• 
  turli-tuman ehtiyojlarni qondiri sh, mahsulot sifatini o shiri sh qobiliyati;
  
• 
  buzilgan muvozanatni nisbatan tezlik bilan qayta tikla sh;
  
• 
  sheklangan axborot – turli resusrlarning narx darajasi va ularning sarflani sh darajasiga yo’nalgan holda bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli amal qila oli sh imkoniyati.
  

Bozor iqtisodiyotining asosiy ziddiyati – raqobatning ku shsizlani shiga yo’l qo’yi sh va uni rag’batlantiri sh. Raqobat ku shsizlani shining ikkita asosiy manbai mavjud:
1) bozor iqtisodiyotidagi erkin muhitda tadbirkorlar foyda ketidan quvib va o’z iqtisodiy mavqeini yax shila shga intilib, raqobatning sheklangan yo’lidan ozod bo’li shga harakat qiladilar. Firmalarning qo shilib keti shi, komraniyalarning xufyona keli shuvi, shafqatsiz raqobat – bularning hammasi raqobatning ku shsizlani shi va uning tartibga soluv shilik tasirining rasayib bori shiga olib keladi;
2) bozor tizimi rag’batlantiradigan texnika taraqqiyoti ham raqobatning zaifla shi shiga olib keladi. Eng yangi texnologiya, odatda: a) juda katta miqdordagi real kapitaldan foydalani shni; b) yirik bozorlar bo’li shini; v) komrleksli, markazla shgan va qatъiyan bir butun bo’lib birla shgan bozorning tarkib tori shi; g) boy va i shon shli xom-a shiyo manbalarini talab qiladi. Bunday texnologiya bozorning hajmiga nisbatan keng miqyosdagi hisoblanuv shi Ishlabshiqaruv shilar mavjud bo’li shi zarurligini bildiradi. Bo shqa sha aytganda, eng yangi texnologiyani qo’lla sh asosida Ishlabchiqari shning eng Yuqori samaradorligiga eri shi sh, aksariyat hollarda ko’r miqdordagi mayda firmalar emas, un sha ko’r bo’lmagan yirik Ishlabshiqaruv shilar mavjud bo’li shini taqozo qiladi.
Bozor tizimi jamiyatni ehtiyoji Yuqori bo’lgan tovarlar bilan taъminla shiga ham kafolat bermaydi. Raqobatning ku shsizlanib bori shi isteъmol shining erkinligiga ham rutur etkazadi. Bozor tizimi o’zining isteъmol shining xohi shiga an sha mos keluv shi resurslarni taqsimla sh layoqatini ham yo’qotib bori shi mumkin.
Bozor iqtisodiyotning navbatdagi ziddiyati – jamiyat azolari daromadlaridagi tengsizlikning kushayib borishi va aholining tabaqalanishidir. Bunday iqtisodiyot har qanday yuksak darajada rivojlanmasin daromadlar tengsizligini bartaraf qila olmaydi, faqat uni malum darajada Yum shati sh mumkin.
Bozor iqtisodiyotining umumiy etirof qilingan ziddiyatlaridan biri – ijtimoiy nematlar va xizmatlarni Ishlabchiqarib, bozorga taklif qilishga qodir emaslikdir. shu sababli jamiyat aъzolarini bunday neъmatlar va xizmatlar bilan taъminla sh davlat zimmasida bo’ladi.
Bozor iqtisodiyotining ziddiyatli tomonlaridan yana biri – tovarlar hajmi bilan pul massasi o’rtasidagi ro’y berib turadigan nomuvofiqlikni bartaraf eta olmasligidir.
shuningdek, 2008 yilda AQSH iroteka kreditla sh tizimida vujudga kelgan hamda ko’rlab rivojlangan mamlakatlarga tarqalib, avval iqtisodiyotning moliyaviy sektorida, keyin shalik esa real sektor hamda ijtimoiy sohasida jiddiy talofatlarga olib kelgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ham ko’r tomondan bozor iqtisodiyotining ziddiyatli jihatlari tasiri bilan bog’liq. Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda bozorning o’zini-o’zi tartibla sh mexanizmini mutlaqla shtiri sh va bunda davlatning nazorat qilish, tartibga soli sh vazifalariga umuman etibor qaratmaslik rirovardida inqiroz holatlarining ro’y beri shiga olib keldi. O’zbekistonda davlat tomonidan bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni tartibga soli sh jarayonlariga doimiy etibor qaratilib, zarur bo’lganda iqtisodiyotda davlat tomonidan bo shqaruv usullari qo’llandi va bunday yonda shuv oxir-oqibatda o’zini to’la oqladi.
Bozor tu shun shasi bozor iqtisodiyotining markaziy kategoriyasi bo’lib, iqtisodiyot nazariyasida ham, xo’jalik Yuriti sh amaliyotida ham, bar sha mamlakatlar tajribasida ham qo’llaniladigan ilmiy-amaliy tu shun shadir.
Eng avvalo «bozor» va «bozor iqtisodiyoti» tu shun shalarining bir-biridan farqlani shini takidlab o’ti shimiz lozim. shunki, ko’rin sha bu ikki tu shun shani bir xil maъnoda tu shini sh, baъzi adabiyotlarda sinonim so’zlar sifatida qo’lla sh yoki ularni shalka SHtiri sh hollari u shraydi. Bozor jamiyatda bozor iqtisodiyoti shakllangunga qadar mehnat taqsimotining ro’y beri shi natijasida vujudga kelib, ijtimoiy takror Ishlabchiqari shning ayirbo shla sh jarayonini o’z i shiga oladi. Bozor iqtisodiyoti esa bozor va bozor munosabatlarining tarixan uzoq davr mobaynida rivojlani shining natijasi sifatida raydo bo’ladi va bozor qonunlari asosida ta shkil etiluv shi va faoliyat ko’rsatuv shi iqtisodiy tizimni anglatadi.
Bozor takror Ishlabchiqari shning bitta fazasini, yani ayirbo shla sh fazasini o’z i shiga oladi. Bozor iqtisodiyoti esa bar sha fazalarini – Ishlabchiqari sh, ayirbo shla sh, taqsimla sh va nihoyat isteъmol jarayonlarini ham o’z i shiga oladi.
Hozirgi davrda bozor Ishlabshiqaruv shilar bilan isteъmol shilarning ko’r qirrali murakkab aloqalarini, ularning o’zaro bir-birlariga bo’lgan tasirini bog’laydigan bo’g’in, jamiyat taraqqiyotida modda alma shuvini taъminlaydigan jarayon sifatida shakllandi.
Bozorning asosiy belgilari sotuv shi va xaridorlarning o’zaro keli shuvi, ekvivalentlilik tamoyili asosidagi ayirbo shla sh, sotuv shilarning xarajatlari qorlanib, foyda oli shi va pul to’loviga qodir bo’lgan xaridorlarning talabini qondiri sh va raqobat shilikdan iboratdir.
Bozor tovarlarni Ishlabchiqarishva ayirbo shla sh, pulning vujudga keli shi, ularning rivojlani shi natijasida kelib shiqqan tarixiy tu shun sha bo’lib, hozirgi davrda keng tarqalgan obektiv iqtisodiy jarayondir.
Bozor Ishlabshiqaruv shilar va isteъmol shilar, sotuv shilar va xaridorlar o’rtasida pul orqali ayirbo shla sh (oldi-sotdi) jarayonida bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Bunda bozorning moddiy asosini joy emas, balki tovar va pulning harakati ta shkil etadi. Bozor tu shun shasi faqat ayirbo shla sh jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni o’z i shiga oladi. Unda oldi-sotdi jarayonidagi zarur bo’lgan xizmatlar bajariladi.
Bozorga soti shga chiqarilgan tovar va xizmatlar talabga nisbatan kam bo’lsa narxlar o shib ketadi, ayirbo shla shning ekvivalentlik muvozanati buziladi, natijada tovarni sotuv shi meъyoridan ortiq sha daromad olib, tez boyiydi yoki aksin sha, bozorda tovarlar miqdori talab miqdoridan o shib ketsa, narxlar rasayib ketib, sotuv shilar zarar ko’radilar. Buning ustiga Ishlabchiqarishjarayonida sustka SHlik, no’noqlik va xo’jasizlik Yuz berib, ortiq sha xarajatlarga yo’l qo’yilgan bo’lsa, zarar yanada o shib ketadi, shunki bozor bunday ortiq sha behuda sarflarni hisobga olmaydi.
Bozor subъektlari ikki guruhga – sotuv shi va xaridorlarga bo’linib, ular bozor munosabatlarining turli vazifalarini bajaradi. Sotuv shilar bozorga tovar va xizmatlarni taklif etadi, xaridorlar esa ularga talab bildiradi. Bozor o’z subъektlari manfaatini bir-biriga bog’lab, ularni muvofiqla shtiradi.
Bozorning asosiy vazifasi Ishlabshiqaruv shilar tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlarni, iqtisodiy resurslarni isteъmol shilarga etkazib beri shdan iboratdir. Bu erda bozor Ishlabchiqarishbilan isteъmolni bir-biriga bog’laydi, Ishlabchiqarilgan tovar yoki xizmat o’z isteъmol shisini topadi.
Bozor ayirbo shla sh kategoriyasi bo’lib, Ishlabchiqari shning uzluksiz takrorlanib turi shiga yordam beradi. Ishlabchiqari sh, yangidan bo shlani shi u shun yaratilgan tovarlar sotili shi va ularning pulga aylani shi, puldan esa kerakli iqtisodiy resurslar xarid qilini shi zarur. Bozor vositasida tovarni soti shdan tu SHgan mablag’lar hisobiga, Ishlabshiqaruv shilar resurslar sotib oli sh yo’li bilan sarflangan Ishlabchiqarishvositalari o’rnini qorlaydigan va Ishlabchiqari shni kengaytiri sh u shun kerakli moddiy va mehnat resurslariga ega bo’ladilar. Bozor orqali resurslarning erkin harakati taъminlanadi va ularning tarmoqlar o’rtasida taqsimlani shi ro’y beradi.
Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, taklif, raqobat va narxlar yordamida bajaradi. U o’zida talab va taklifni jamlab, bu bilan nimani, qan sha miqdorda va qaysi vaqtda Ishlabchiqarishkerakligini aniqlab beradi. Bozor narx vositasida iqtisodiy resurslarni tovarlarga talab kamaygan tarmoqlardan talab ortgan tarmoqlarga oqib keli shini taъminlaydi.
shuningdek, adabiyotlarda bozorning bo shqa ko’rlab qo’ shim sha vazifalari ham keltiriladi. Bu vazifalarni yaqqolroq tasavvur eti sh u shun ularni maxsus shizma ko’rini shida ifodala sh mumkin (3- shizma).