1. Bozor haqida umumiy ma’lumot. Bozorning turli asnolarda tuzilishi

Moliya bozori – bu jamiyatdagi moliya xizmatlari bozoridir. Bu moliya mablag’larini vaqtincha xaq to’lab ishlatish yoki ularni sotib olish yuzasidan bo’lgan munosabatlardir. Moliya bozori banklarda, fond birjasida va auksionlarda o’tkaziladi. U asosan kreditlar bozori ko’rinishida bo’ladi. Kredit iste’mol tovarlarini sotib olish, o’z xususiy ishini tashkil etish yoki kengaytirish (ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchini sotib olish), davlat xarajatlarini amalga oshirish va xokazolar uchun olinishi mumkin. Kredit uchun to’lanadigan pul ,,narxi”, uning uchun to’lanadigan foizdir. Foiz (protsent) xar qanday narx kabi, bozordagi talab bilan taklif nisbatiga bog’liq.

Moliya bozori tarkibiga quyidagilar kiradi:

Pul bozori;

Qimmatli qog’ozlar bozori;

Valyuta bozori;

Investitsiya bozori (mablag’larini sarflash);

Ssuda kapitali bozori;

Sug’urta bozori x.k.

Moliya bozorida ikki guruxdan iborat subyektlar pul bilan munosabat qiladilar. Birinchidan – pul egalari yoki uni saqlab turuvchilar. Bunga aholi, firma, kompaniya va davlat muassasalari kiradi. Ikkinchidan – pulga muxtoj bo’lgan subyektlardir. Har ikkala subyektlar orasidagi erkin pul muomalasi, ya’ni uning oldi-berdi etilishi moliyaviy bozorni bildiradi. Bu bozordagi subyektlar o’rtasidagi munosabatlar xar ikki tomon uchun manfaatli bo’lgandagina yuzaga keladi. Qimmatli qog’ozlar bozori – u darimad keltiruvchi qimmatli qog’ozlar: aktsiya, obligatsiya, veksel, chek, depozit, sertifikatlarning oldi-sotdi qilinishidir. Bu bozor fond birjasi deb yuritilib, u yerda yirik korparatsiyalarning, markaziy va mahalliy davlat maxkamalarining qimmatli qog’ozlari sotiladi va sotib olinadi. Fond birjasiga kirmagan qimmatli qog’ozlar birjadan tashqari nobirjaviy bozorda muomalada bo’ladi. Qimmatli qog’ozlar bozorida ham sotuvchilar va xaridorlar munosabatda boladi, ular o’rtasida vakolatga ega bo’lgan brokerlar- maklerlar (dallollar) vositachilik qiladi. Bunday tashqari u bozorda maxsus birja chayqovchilari borki, ular aktsiya kursi o’zgarishini oldindan payqab, aktsiyalarni katta partiya (miqdor) da sotib olib, so’ngra uni qimmatga sotib katta daromad ko’rishadi. Pul va qimmatli qog’ozlar bozori iqtisodiyotni boshqarishning muhim unsurlaridan biri. Bu bozor davlat harajatlarini kreditlash va byudjet taqchilligini qoplashning manbai sifatida katta axamiyatga ega. Xalqaro kredit muomalasining rivojlanishi haxon pul bozorining vujudga kelishiga sabab bo’ladi (eng yiriklari Amerika pul bozori, u Valyuta bozori – bu pul va qimmatli qog’ozlar bozori kabi moliya bozorining bir unsuridir. Bu yerda turli mamlakatlar valyutasi oldi-sotdi qolinadi. Bozorga korxona, firma, davlat idoralari va fuqarolar qatnashadi. Ulardan biri valyuta sotsa, ikkinchisi uni sotib oladi.

Valyuta bozori amaliyotda valyuta bilan savdo qiluvchi banklar va valyuta auktsion ko’rinishida bo’ladi. O’zbekistonda valyutani oldi-sotdi qilish operatsiyalari bilan Respublika Markaziy banki, respublika tashqi, iqtisodiy Milliy banki va shu faoliyat ychun ruxsat berilgan banklar shug’ullanadi. Valyuta bozori:

Valyuta xatarini sug’urtalash;

Valyuta zaxiralarini diversifikatsiyalash;

Valyuta sarflari bilan bog’liq turli tadbirlarni o’z ichiga qamrab oladi.

Valyuta bozorida muomalalar naqd yetkazib berish bilan yoki valyutani kelishilgan vaqtdagi kurs bo’yicha ma’lum muddatda (1-3 oy va undan ortiq muddatda ) yetkazib berish (forvard) shaklida amalga oshiriladi. Valyuta muomalalari asosan AQSH dollarida olib boriladi.