1. Boshlang'ich ta'lim pedagogikasi fanining tarixi

1.Boshlang'ich ta'lim pedagogikasi fanining tarixi.

• • <
• Agar bu yo'nalishlarga e'tibor beradigan bo'lsak, bizning ota-bobolarimiz farzandlarini ma'rifatli va ma'naviyatli bo'lishligini xohlaganligini anglash mumkin. Bunga asos sifatida yuqoridagi yo'nalishlarni misol sifatida keltirish mumkin. Ya'ni birinchi yo'nalishga (diniy va axloqiy tarbiyaga) e'tibor beradigan bo'lsak, bu toliq inson ma'naviyatini ta'minlovchi jihatlardir. Ikkinchi yo'nalish esa (jismoniy tarbiya) kishi ma'naviyatidagi sog'lom turmush tarzining ifodasidir va uchinchi yo'nalish (oqish va yozishni o`rgatish) farzandlarimizning ma'naviy qashshoq» ligining oldini olishdagi ma'rifiy negizdir.

• Boshlang'ich maktab bolalarga boshlang'ich umumiy ma'lumot beradigan umumta'lim o'quv tarbiya muassasasi. Uning vazifasi o'quvchilarda yozish, o'qish, hisoblash malaka va ko'nikmalarini hosil qilish, tabiat va jamiyat haqida ilk bilimlar berish, xulqodobga o'rgatishdir. Hozirgi O'zbekiston hududida dastlabki Boshlang'ich maktab maktabxonalar arab xalifaligi tomonidan Oʻrta Osiyo yerlari bosib olingandan keyin (7-asr) mahalliy xalq va ularning bolalarini musulmon ruhida tarbiyalash maqsadida ochilgan.

• Abu Rayhon Beruniy oquvchiga bilim berish va uni xat-savodli qilish haqida gapirar ekan, qogozning paydo bolishi, yozuv va uning vujudga kelishi, turli yozuv belgilari, oquv qurollari haqida alohida to'xtaladi. Olim ta'lim-tarbiyaga oquvchilarning diqqatini jalb qilish, mashgulotlar davomida oquvchilarning zerikib qolmasligi uchun ta'lim olishning turli yoʻllari va shakl hamda metodlarini korsatib beradi.
• Xususan uning «Bizning maqsadimiz oquvchini toliqtirib qoymaslikdir. Hadeb bir narsani oqib berish zerikarli boladi. Agar oquvchi bir masaladan boshqa bir masalaga otib tursa, u xuddi turli-tuman boglarda sayr qilgandek boladi, bu bogdan otar-otmas boshqa bir bog boshlanadi. Kishi ularning hammasini korgisi keladi. Har bir yangi narsa kishiga rohat bagishlaydi deb behuda aytilmaydi», -deb ta'kidlashidan ta'lim mazmuniga va dars jadvalini tuzishga bo`lgan talablarni ham anglash mumkin»>

• Abu Ali ibn Sino ulug mutafakkir va tibbiyot ilmi sultoni bolishi bilan birga, u «

• XVII-XVIII asrlardagi dastlabki taʼlim. Bu davrga kelib boshlangich ta'lim kopincha oilalarda, mahallalarda ta'lim-tarbiya o'choqlari tashkil etila boshlandi. Ba'zan otinoyilar tayyorlanib, ular tomonidan qizlar ham savodxon qilinar edi. Bu boradagi pedagogik faoliyatga yurtimizning ma'rifatparvar ziyolilari, olimlar, shoirlar ham bosh qoshdi. Ulardan biri Jahon otin Uvaysiydir. U oz davrining peshqadam va ma'rifatparvar shoirasi bolgan va ozining tashabbusi bilan qizlar maktabini tashkil etgan. U maktabdagi tolibalarga boshlangich ta'lim berib, arab grafikasida yozish va oqishni orgatibgina qolmay, balki qizlarga musiqa va she'r san'atidan dars berib, tez fikrlash, chiroyli sozlash, radifgoylik va chiston-topishmoq yaratish uslublarini ham orgatgan. Bu ta'lim usullari shogird qizlarning kuchli fikrlash mushohadasini ostirishga, tevarak-atrofdagi narsalarga e'tibor bilan qarashga, zehnli, nafis tabli san'atkor sifatida shakllanishiga yordam berishda Jahon otin Uvaysiyning oziga xos oqitish uslubi bolganligidan dalolatdir
• • Demak, bu davrdagi boshlang'ich ta'limda savodxonlik asoslarini egallash va ular asosida asarlarni o`rganish yo'lga qo'yilgan.

• < sozining ma'nosi «Yangi» sozini anglatadi. Jadidchilik harakati namoyondalari nuqtayi nazaridan qaraganda esa u «Yangi tafakkur», <<

• • <«
• . Bu borada 1901-yilda birinchi bolib Munavvarqori ochgan « maktabi alohida kasb etdi. U o'z maktabi uchun «Adibi avval», « Adibi soniy» kabi alifbo kitoblarini, «Tajvid al-Qur'on», «Er yuzi» kabi qo'llanmalar yozib nashr ettirdi. U o'z maktablarini rivojlantirish va targ'ib qilish uchun 1913-yilda «Turon>>> nomli jamiyatni ta'sis ettirdi hamda «Maktab» va «Nashriyot» nomli shirkatlarni tashkil etishga erishdi. Shuningdek, «Turon» kutubxonasi, «Turon» klubi, <>> gazetalari tashkil etilib, milliy aholi uchun moddiy-ma'naviy yordam bera oldi. Shuning bilan birga jadidchilarning deyarli barcha faoliyatlari xalqimizda maorif madaniyatga, ayniqsa, ma'naviyatga rag'bat uyg'ota oldi. Shu ma'noda ular goyalari bunyodkorlikka asoslangan edi, deb to`liq ishonch bilan aytish mumkin.

• .
• • Abdulla Avloniyning ta'limiy-axloqiy asarlari, xususan, «Turkiy Guliston yoxud axloq» asari, «Birinchi muallim»>, < darsliklaridagi ixcham hikoyalari bugungi kun yosh avlod tarbiyasi uchun g'oyat dolzarbdir. Uning pand-nasihat, ibrat turkumidagi hikoyalari va asarlari yosh avlod tarbiyasida muhim o'rin tutadi. Jumladan, u «Turkiy Guliston yoxud axloq» asarida badan tarbiyasiga e'tiborni qaratar ekan, shunday deydi: <

• • Professor Mirsodiq Is'hoqovning tadqiqot ishlarida O'rta Osiyo xalqlari tomonidan bundan 2800 yillar muqaddam alifbolar yaratila boshlangan. «Bu yuksak madaniy hodisa shundan dalolat beradiki, qadim ajdodlarimiz inson nutqining tabiatini yaxshi bilgan. Yozuvni yaratish yo'li bilan jamiyatning ma'naviy zaxiralarini matnda aks ettirish, siyosiy, ma'muriy, iqtisodiy munosabatlarini tartibga solish, bir soz bilan aytganda, davlatchilik boshqaruviga kirib kelish, axborotni makon va zamon orqali uzatish imkoniyati yuzaga kelgan»,- deb oqtirish bilan birga bu olimimiz «Orta Osiyo xalqlari, jumladan, ozbek xalqining yozuv madaniyati ilk qadamlaridanoq tovush va harf belgisining muvofiqligi asosida shakllangan», degan xulosaviy fikrni bayon etadi.

• Turkiston chor Rossiyasi tomonidan bosib olinganidan keyin rus amaldorlari va harbiylarining bolalari uchun 1869 yil Toshkentda dastlabki rus Boshlang'ich maktabi ochildi. Turkistonda mahalliy aholi bolalari uchun 19-asr oxirlarida ochilgan rus tuzem maktabi ham Boshlang'ich maktabdir. 1900 yildan O'zbekiston hududida "jadid maktabi" nomi bilan yuritilgan yangi usul maktablari ham ish boshlagan. Bu maktablar Turkiston mahalliy xalqlar milliy maktablarining kurtaklari boʻlgan. Yangi usul maktablari ham asosan 1-4 sinfdan iborat Boshlang'ich maktab hisoblangan. 1917 yil oktabr to'ntarishidan keyin, 1918 yil 13 dek.da Turkiston maorif xalq komissarligi qaroriga binoan rus tuzem maktablari xalq maktablariga aylantirildi. 1922 yildan tayyorlov (yariminchi) sinfdan keyingi 1-3 sinflardan iborat maktablar 1bosqich maktab, ya'ni Boshlang'ich maktab hisoblangan. 1918-24 yillarda hozirgi O'zbekiston hududidagi barcha milliy maktablar 1bosqichli maktablar bo'lgan.

• 1930/31 o'quv yilidan O'zbekistonda umumiy majburiy boshlang'ich ta'lim joriy etilishi munosabati bilan Boshlang'ich maktablarda ta'lim muddati 4 yil qilib belgilandi. 1969/70 o'quv yilidan rus maktablarida, 1970/71 o'quv yilidan o'zbek maktablarida 3 yillik boshlang'ich ta'limga oʻtildi. Shu yillardan boshlab Boshlang'ich maktabning mavqei va ahamiyati tubdan o'zgardi; umumiy ta'limning mustaqil, tugal bosqichi degan xususiyatini yo'qotib, fan asoslarini izchil o'rganishga tayyorlanish bosqichi boʻlib qoldi. 1991/92 o'quv yilidan O'zbekiston Respublikasida Boshlang'ich maktablarda yana 4 yillik boshlang'ich ta'limga o'tildi. Boshlang'ich maktab ta'limining yangi mazmuni belgilandi. 2000/2001 o'quv yili boshida O'zbekistonda 207 Boshlang'ich maktab boʻlib, ularda 30684 o'quvchi ta'lim oldi.