1. Boshlang`ich sinflarda "Fe`l" mavzusini o’rganishdagi izchillik



Download 68,7 Kb.
bet2/9
Sana21.01.2022
Hajmi68,7 Kb.
#394662
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
Jumaboyeva Mehribon 201-BTSTI

1-sinfda fe’l ustida ishlash. Fe’l ustida ishlashga tayyorgarlik savodga o’rgatish davrida boshlanadi. Bu davrda o’quvchilarning diqqati fe’lning leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik hisoblangan leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik hisoblangan leksik-grammatik ma’noni, ya’ni predmetning harakatini bildirishni umumlashtirish imkonini beradigan aniq material yig‘iladi. Fe’l ustida ishlash mashqlarini “Alifbe”dagi so’z va mashqlarni o’qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog‘lab o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe’lni topishga, so’z nimani bildirishini va qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashga yordam beradigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni mazmunga mos so’zlar bilan to’ldiradilar: Kuzda mevalar nima qiladi?... (pishadi), sabzavotlar nima qiladi?... (etiladi), daraxt barglari nima qiladi?... (sarg‘ayadi). Bolalar nima qilyaptilar?... (dam olyaptilar), ...(o’ynayaptilar), ... (ishlayaptilar).

Fe’lni o’rganishda maqsadga qaratilgan ishlar harakatni bildirgan so’zlar mavzusini o’rganishdan boshlanadi (1-sinf, o’quv yilining 2-yarmi). Fe’l leksik ma’nosi bilan grammatik ma’nosi (harakat bildirishi) mos keladigan (nima qilyapti?) yugurayapti, arralayapti, sakrayapti, (nima qildi?) yugurdi, arraladi, sakradi, (nima qiladi?) yuguradi, arralaydi, sakraydi kabi misollardan foydalanish bilan, o’quvchilar o’zlari bajargan harakatlarni aytishni so’rab, ular bergan javobini (fe’lni) so’roqlari bilan xattaxtaga yozib, suhbat o’tkazish bilan tushuntiriladi. O’quvchilarni so’roq berish bilan holat bildiradigan uxlayapti, o’ynayapti, faxrlanadi kabi fe’llarni ham tanlashga o’rgatib borish muhim ahamiyatga ega. Bunday mashqlar o’quvchilarda predmet harakatini keng ma’noda tushunish ko’nikmasining shakllana borishiga yordam beradi.

Dastur o’quvchilarda so’zlarga so’roq berib, ularni bir-biridan farqlash ko’nikmasini shakllantirishni talab etadi. Buning uchun o’qituvchi fe’lning har xil shakllaridan foydalanib, maxsus mashqlar o’tkazadi. Nima? so’rog‘iga javob bo’lgan so’z bilan nima qildi? (Nima qilyapti? Nima qiladi?) so’rog‘iga javob bo’lgan so’zlar taqqoslanadi: nima? so’rog‘iga javob bo’lgan so’zlar guruhi predmetni bildirishi, nima qildi? so’rog‘iga javob bo’lgan so’zlar esa predmet harakatini bildirishi aniqlanadi. Taqqoslash ot va fe’lni ajratishga o’rgatadi, ularning nutqda bir-biriga ta’sir etishini aniqlashga imkon beradi.

Fe’lga so’roq berishga o’rgatish yuzaki bo’lmasligi, o’quvchilar harakat bir kishi tomonidan bajarilsa, nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi? so’roqlarini, ikki va undan ortiq kishi tomonidan bajarilsa, nima qildilar?, nima qilyaptilar?, nima qilmoqchilar? so’roqlarini berishni bilishlari zarur. Bunday so’roqlarga javob berishga o’rgatish o’z navbatida, fe’l zamonlarini o’rganishga tayyorlash demakdir.

1-sinfda morfologik so’roq so’z nimani bildirishini aniqlash maqsadida beriladi. O’quvchilarni so’zga so’roq berishga, o’qituvchi bergan so’rog‘iga javob bo’ladigan so’zlarni tanlashga, so’zni so’roqqa mos ravishda o’zgartirishga (nima qildi? – o’qidi, nima qilamiz? – o’qiymiz, nima qilmoqchi? – o’qimoqchi kabi) o’rgatiladi.

2.Ona tilini o`rgatishning lingvistik asoslari

Maktabda o’quv predmeti sifatida tilni o’rganish tizimi tilning barcha tomonlarini, yani fonetikasi, leksikasi, so’z yaslishi va grammatikasi (morfologiya va sintaksis)ning o’zaro ichki bog‘lanishlariga asoslanadi.

Tilning barcha tomonlari o’zaro bog‘lanishining ko’p qirraliligi va murakkabligi, ularning dialektik birligi, avvalo, uning aloqa vositasidagi vazifasida namoyon bo’ladi. Aloqa vositaligi tilning muhim xususiyati, asosidir. Bu vazifani tilning har bir qismi boshqa qismlar bilan o’zaro bog‘lanishda bajaradi. Har bir so’zga xos bo’lgan tovush shakli kishilarga aloqa uchun imkoniyat yaratadi. Ammo so’zning tovush qurilishi, shakli mazmunsiz aqlga to’g‘ri kelmaganidek, o’zicha yashamaydi. Istalgan tovushlar yig‘indisi emas, balki ma’lum ma’no bildiradigan tovushlar yig‘indisigina aloqa maqsadiga xizmat qilishi mumkin.

Ma’lumki, ma’no bildiradigan tovushlar yig‘indisi so’zdir. Tilning lug‘at boyligi, leksikasi fikr ifodalash uchun xizmat qiladigan o’ziga xos qurilish materialidir.

Tilning lug‘ati qanchalik boy bo’lsa ham grammatikasiz u o’lik hisoblanadi. Tilnnng lug‘at boyligi o’z-o’zicha aloqa vazifasini bajarmaydi. Aloqa maqsadida xizmat qilish uchun lug‘at boyligidagi so’zlar bir-biri bilan grammatik jihatdan o’zaro bog‘lanib, gap tuziladi. Mana shu tuzilgan gap orqali fikr ifodalanadi.

Shunday qilib, tilning har bir jihatining o’ziga xos xususiyatini ko’rib chiqishning o’zi ularning o’zaro munosabatini, bir-biriga o’tishining murakkabligini ta’kidlaydi. Tilshunoslik fani bo’limlari o’rtasidagi munosabatlar ham shunga o’xshash murakkabdir.

Keltirilgan fikrlar boshlang‘ich sinf o’quvchilariga predmetlararo ichki bog‘lanishni hisobga olgan holda ona tilini o’rgatish metodikasini belgilaydi.

1. Tilning barcha (leksik, fonetik, so’z yasash, grammatik) tomonlari o’zaro bog‘liqligini va ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga ega ekanini hisobga olib, o’quvchilar tilni ongli o’zlashtirishlari uchun tilning har bir tomoni xususiyatlarini va ular o’rtasidagi bog‘lanishni o’zlashtirishlari zarur.

1-4-sinflarda ona tilini o’rganish tizimi fonetika, leksikologiya, so’z yasalishi va grammatikaning o’zaro bog‘lanishi mohiyatini hisobga olgan holda tuziladi. Bu hol dastur materiallarini o’rganish tartibini belgilashda ham, ta’lim mazmunini (dastur bo’limlari o’rtasidagi uzviy bog‘lanishni) aniqlashda ham hisobga olinadi.

2. Tilning barcha jihatlarining bir-biriga ta’siri uning aloqa quroli vazifasida namoyon bo’ladi. Tilning asosiy birligi sifatida aloqa maqsadida so’zni to’g‘ri talaffuz qilish yoki yozish, shu tilda so’zlashuvchi barcha kishilarga bir xilda tushunarli bo’lishi, gapda grammatik jihatdan to’g‘ri tuzilishi kerak.

Maktabda tilning barcha tomonlarini bir-biri bilan bog‘liq holda o’rganish ona tilini o’rgatishning etakchi metodik tamoyili hisoblanadi. Buni amalga oshirish til o’suvchan, bir-biriga o’zaro ta’sir etadigan tomonlari mavjud bo’lgan murakkab hodisa ekanini tushuntirishda ilmiy asos hisoblanadi.



3 Gap ustida ishlash

Boshlang‘ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar amaliy o‘rganiladigan va nazariy o‘rganiladigan bilimlarga bo‘linadi. Sintaksisga oid bilimlarni amaliy o‘rganish savod o‘rgatish davridayoq boshlanadi va 4-sinfda ham davom ettiriladi. Boshlang‘ich sinfda ―Gap‖, ―Darak gap‖, ―So‘roq gap‖, ―Buyruq gap‖, ―His-hayajon gap‖, ―Sodda gap‖, ―Gap bo‘laklari‖, ―Gapning uyushiq bo‘laklari‖, ―Undalmali gaplar‖ mavzulari nazariy o‘rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar bajariladi. [1, 147] Metodist olima T. G. Ramzaeva boshlang‘ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yo‘nalishga bo‘ladi: 1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan gapning muhim belgilarini o‘rgatish). 2. Gap qurilishini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyatlari, yoyiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash). 3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish. 4. Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish. 5. Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini shakllantirish. Shunga ko‘ra, boshlang‘ich sinf darsliklarida sintaksis bo‘limiga oid mavzular, xususan ―Gap‖ mavzusi ham birinchi sinfdayoq o‘rganiladi. Xususan, 1-sinfda sintaksis bo`limiga oid birgina ―Gap‖ mavzusi beriladi va ushbu mavzuni o‘rganish uchun rejaga ko‘ra 8 sinf soati ajratiladi. Mazkur darslikda quyidagi qoidalar beriladi: Gap so‗zlardan tuziladi. Gapning birinchi so‗zi bosh harf bilan boshlanadi.Xabar mazmunidagi gapning oxi- riga nuqta (.) qo‗yiladi, so‗roq mazmunidagi gapning oxiriga so‗- roq bel gisi (?) qo‗yiladi, hishayajon mazmunidagi gapning oxiriga undov belgisi (!) qo‗yiladi. [3, 82-92] Yuqoridagilardan anglashiladiki, o‘quvchilar birinchi sinfdayoq, gap haqida ilk tasavvurga ega bo‘ladilar, har bir gap bir necha so‘zlardan iborat bo‘lishi va har doim bosh harf bilan yozilishi hamda uning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari haqida tushunchaga ega bo‘ladilar. 2-sinf Ona tili darsligida esa ―Sintaksis‖ bo`limiga oid 3 ta mavzu beriladi. Ular:  Gap va so`z;  Gap;  Gapning asosi. Gapda so`zlarning bog`lanishi. Yuqoridagi mavzularni o‘rganish uchun esa 10 soat ajratiladi. Darslikda, shuningdek, quyidagi qoidalar keltirib o‘tiladi: Gapning birinchi so‗zi bosh harf bilan boshlanadi. Gapning oxiriga nuqta (.), so‗roq belgisi (?) yoki undov belgisi (!) qo‗yiladi. Masalan: Biz anhorda cho‗mildik. Sen suzishni bilasanmi? Cho‗milish qanday maza! Gap tugallangan fikrni bildiradi. Gap so‗zlardan tuziladi. Gapning birinchi so‗zi bosh harf bilan boshlanadi. Yaxshidan bog‗ qoladi. Gap biror narsa haqida xabar mazmunini bildirsa, oxiriga nuqta qo‗yiladi. Gap so‗rash mazmunini bildirsa, oxiriga so‗roq belgisi qo‗yiladi. Gap kuchli his-hayajon bilan aytilsa, oxiriga undov belgisi qo‗yiladi. Gap kim (kimlar) yoki nima (nimalar)haqida aytiladi va ular haqida fikr bildiradi. (Kim?) Shifokor bemorlarni (nima qiladi?) davolaydi. (Nima?) Oltin o‗tda (nima qiladi?) bilinadi. Gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan so‗z bilan ular haqida nima deyilganini bildirgan so‗z gapning asosiy mazmunini bildiradi. Bu — gapning asosi bo‗ladi. So‗zlar mazmun jihatidan o‗zaro bog‗lanib, gap hosil qiladi. [4, Yuqoridagilardan anglashiladiki, ikkinchi sinda o‘quvchilar quyi sinfda olgan bilimlarini yana-da mustahkamlaydi. Xususan, 1-sinfda gap haqidagi ilk tushunchalar shakjllantiriladi, bundan tashqari gaplar oxiriga qo`yiladigan tinish belgilari haqida ilk tushunchalar beriladi. Mashqlarda berilgan gaplar orqali o‘quvchilarda gapning ega va kesimini topishga ko‘nikma hosil qilinadi. Mashqlarda asosan tinish belgilarini qo`yilishi yoki qo`yilgan tinish belgilar nima uchun shunday qo`yilgani haqida tushunchalar beriladi. 2-sinfda esa gap eng asosiy tushuncha sifatida beriladi. O‘quvchilar 1-sinfda olgan bilimlarni mustahkamlaydilar. Bu jarayonda ng asosiy e`tibor gapning asosini topish va gap kim yoki nima haqida aytilganiga e‘tibor qaratish hamda ularni tegishlicha belgilashga qaratilgandir. Shuningdek, o`quvchilar 1-sinfda ―Gap‖ mavzusi orqali gaplarni ohang yordamida chegaralash va gap oxiriga qo`yilishi kerak bo`lgan tinish belgilarini o`rgansalar, 2-sinfda shu manbalarga qo`shimcha ravishda gapning asosi, gapda so`zlarning bog`lanishi va gapda kimlar? yoki nimalar? so`rog`iga javob beruvchi so`zlarni va harakatni bildirgan so`zlarni savollar yordamida aniqlashni o`rganadilar. Bu orqali oi‘quvchilarda gapning bosh bo‘laklarini kuzatish imkoniyati paydo bo‘ladi. Gapning bosh bo'laklarini kuzatish bilan o'quvchilar o'z fikrlarini aniq ifodalashga o'rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko'nikmasi shakllanadi. Gapni o'rganish me‘yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so'z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang'ich sinflarda o'rganiladigan sintaktik material kam bo'lsa ham, butun o'quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. Dasturga ko'ra, 1-sinfda o'quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so'zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma‘lum tinish belgilari qo'yilishi haqida amaliy ma‘lumotlar beriladi. 2-sinfda esa o'quvchilar gap haqida nazariy tushunchalar oladilar. Ular gapdan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so'zni ajratishga o'rganadilar. Aslida gap ning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh bo'laklarni o'rganishga muqaddima bo'ladi.

4. 2-sinf “Ona tili” darsligi tahlili




Download 68,7 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish