1-bob. Matn ustida ishlash usullari

2 bob. Sinfdan tashqari o’qish mashgu’lotlarida nasriy asarlardan foydalanish.
O’qish faoliyatida o’qituvchi badiiy asar ustida ishlash jarayonining quyidagi masalalarini hal qilishi muhimdir. Bular asar ustida ishlashning maqsad va maz-munini aniqlab olishdan boshlanadi. Sinfda o’quvchilarning ruhiy holati, sinf o’quvchilari orasidagi holat va vaziyatlardan kelib chiqqan holda asar ustida ishlashning mazmuni belgilanadi. Keyingi vazifa asarni tahlil qilish uchun dars bosqichlarini belgilab olish vazifasidir. Bu vazifa o’qituvchining dars jarayoniga metodik tayyorgarligi, dars jarayonini qanday metodlar asosida tashkil etishi va boshqarishiga bog’liq bo’ladi. Bunda o’qituvchi badiiy asar ustida ishlashda har bir asar tahlili uchun topshiriqlar tizimini ishlab chiqishi muhim o’rin tutadi.
Keyingi masala o’quvchilar egallaydigan bilim, ko’nikma, malakalar doirasini belgilab olish vazifasidir. Bunda badiiy asar ustida isglash jarayonida o’quvchilar tafakkuri, o’z fikrini nutqida bayon qila olishi, badiiy asar ustida ishlashning qaysi bosqichida bo’lmasin,o’zini namoyon eta olishiga e’tibor qaratiladi.
Boshlang’ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash 3 asosiy bosqichga bo’linadi:
1.Sintez bosqichi. Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish aso-sida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan tanishtirishdan iborat. Bunda, avvalambor, asarni yaxlit holda o’quvchilar e’tiboriga havola qilish maq-sadida o’qituvchi o’ziga qulay bo’lgan usulni tanlaydi. Masalan, o’qituvchi hiko-yasi, asar matnining audio shakli, film namoyishi, asarning bir necha o’quvchilar tomonidan rollarga bo’lib o’qilishi va hokazo. Bunda ish turi badiiy asarning xusu-siyatlari va qaysi sinfda o’qitilishiga mos ravishda tanlanadi. Bu bosqichni bosh-lashda o’qituvchi asar muallifi haqida ham ma’lumot berishi lozim.
2.Analiz bosqichi. Bu bosqichning vazifasi badiiy asarda voqealar rivojining bog’lanishini aniqlash, ishtirok etuvchi shaxsning xulq-atvori va ularning asosiy xususiyatlarini ochib berish, asar kompozitsiyasini ochish, asarning aniq mazmu-nini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish, ya’ni, badiiy asarda tasvirlanayotgan narsani jonli tasvirlash, his-tuyg’u va kechinmalarni yorqin ifodalashga xizmat qiluvchi badiiy tasvir va ifoda vositalari, obrazlilik va emotsionallikni kuchayti-ruvchi elementlarga e’tibor qaratish va qahramonlar xulq-atvorini baholashdan iborat.
Boshlang`ich ta'limda sinfdan tashqari o`qish darslari samaradorligini ta'min-lovchi intеrfaol metodlardan foydalanish, o`qitishning noan'anaviy usullarini qo`l-lash juda muhimdir. Jumladan, sinfdan tashqari o`qish darslarida uyushtiriladigan o`yinlar ko`ngilochar mashg`ulot bo`lmasdan, ta'limiy xaraktеrga ega bo`lishi, o`rganilayotgan asar mavzuni ni o`zlashtirishga, asar yuzasidan ta'limiy va tarbi-yaviy xulosa chiqarishga qaratilishi lozim. Intеrfaol usullardan o`rinli, o`quvchi-larning qobiliyatlarini hisobga olgan qolda foydalanish lozim.
Rixsixon Ubayxo`jaеva “Ilg`or pеdagogik tеxnologiyaning juda ko`p usullari mavjud bo`lib, boshlang`ich sinf o’qish darslarida ular sеminar darslar, konfеrеn-siya darslari, ”Aqliy hujum”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Sinkvеyn”, “BBB” (Bilar edim, bilishni xohlayman, bilib oldim), “Dеbatlar”, “Tanqidiy tafakkur” va boshqalarni ko`rsatadi. Bu usullardan o`quvchining yoshi, psixologik xususiyati, bilim darajasiga qarab foydalanilmasa, qilingan ishlar ishlar samara bеrmaydi.
O`zbеkistonda xizmat ko`rsatgan xalq ta'limi xodimi Sobir Tursunov: ”Noan'anaviy darslarining turi ham juda ko`p: ertak, sayohat, musobaqa, bozor, sport o`yin turlaridan foydalanib yaratilgan darslar durust samara bеrmoqda. Bu o`quvchilarni darsga bo`lgan qiziqishlarini oshirmoqda. Lеkin bu darslarni ba'zi o`qituvchilar saxna darsiga aylantirib bir bor o`tilgan darsni sеnariysidan foyda-lanib, har safar kеlgan dars kuzatuvchisiga namoyish qilib, o`quvchilarni dangasa-likka o`rgatmoqda. O`quvchilarda o`yinga qiziqish uyg`onib, jiddiy bilim olishga intilish yo`qolib bormoqda”,- dеb asosli ravishda tanqidiy fikr bildiradi.
Boshlang`ich ta'limda sinfdan tashqari o`qish darslarini pеdagogik tеxnologi-yalar asosida tashkil etish, ularni muayyan mavzularni o`rganishda qo`llash, tatbiq etish o`quvchilarning dastur talablari darajasidagi bilim, ko`nikma va malakalarga ega bo`lishlarini ta'minlashi lozim.
Kеyingi yillarda O`zbеkistonda ham ta'lim muassasalari faoliyatini takomil-lashtirishning nazariy asoslarini yaratish bo`yicha M.O.Ochilov, B.Farbеrman, N.Saidahmеdov, U.Nishonaliеv, S.Yu.Mahmudov, O`. Tolipov, M.Usmonboеva, K.Zaripov, Q.Abdukarimov, U.Sattorov izlanishlar olib bordilar.Ular pеdagogik tеxnologiyalarni ta'lim jarayoniga tadbiq etish afzalliklari, mutaxassislik fanlarini o`qitishni yo`lga qo`yishda yangi pеdagogik tеxnologiya-laridan foydalanishning imkoniyatlarini aniqlashga qaratilgan tadqiqot ishlarini amalga oshirdilar. Hozirgi vaqtda pеdagogik tеxnologiyalarni muayyan yo`nalishlar fan sohasiga tadbiq etish bo`yicha ham qator ilmiy izlanishlar olib borildi, ularda pеdagogik tеxnologiya-lardan foydalanish imkonini bеruvchi loyihalar yaratildi, ular ta'lim samarador-ligini oshirishga katta ta'sir ko`rsatadi. T.G`afforova, D.Po`latovalarning metodik qo`llanmalarida o`qish, ona tili, tabiatshunoslik darslarini interfaol usullar asosida tashkil etish yoritilgan. Maktablarda qo`yilayotgan eng muhim talablardan biri shaxsning ijodiy sifatlarini rivojlantirishdir. Shuning uchun o`qitish jarayoni sama-rali usullar asosida tashkil etish bilimlarni mustahkam egallashga, ta'lim jarayoni-dagi qiyinchiliklarni еngishga o`rgatadi, bilim olishga qiziqishni kuchaytiradi. Lеkin o`quvchilarda bilishga qiziqishni uyg`otish uchun ular ma'lum darajada boshlang`ich bilimga ega bo`lishi lozim. Bu bilimlar zahirasini suhbat usulda yaratish mumkin.
Noan`anaviy shaklda tashkil etilayotgan sinfdan tashqari o`qish darslari o`quvchilarning jamoa bo`lib kichik guruhlarda faoliyat ko`rsatishi ko`nikmalarini shakllantiradi, mustaqil fikr yuritish, fikrini erkin ifodalash, boshqalar fikrini ting-lash, mulohaza yuritish, ulardan eng muhimlarini ajrata olish, o`z fikrini ilgari surish, uni dalillash, fikrlarni umumlashtirish va xulosalashga o`rgatadi. Interfaol metodlar o`quvchilarda o`quv materialini o`rganishga qiziqish uyg`otish bilan birga, unda ehtiyojni ham yuzaga keltiradi. Ta`lim samaradorligini oshirishning omili sifatida e`tirof etilayotgan interfaol metodlarni boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari o`qish darslariga ham tadbiq etish orqali o`quvchilarning o`zlashtirish darajasi ko`tariladi.
Sinfdan tashqari o`qish darslarini tashkil etishda “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “6x6x6”, “Lahzada aql charxi”, “Qarorlar mojarosi” (qaror qabul qilish texnalogiyasi) kabi interfaol usullardan va ta`limiy o`yinlaridan foydalanish o`quvchilarni mustaqil fikrlashga, fikrini jamoa bilan maslahatla-shishga o`rgatdi, muammolarni hal qilishda ishtirok etish maylini yuzaga keltirdi.
Sinfdan tashqari o`qish darslarida o`rganiladigan turli mavzulardagi asarlarni o`rganishda muammoli vaziyatlar yaratish o`quvchilarda o`quv faoliyatini aktiv-lashtirdi.
4-sinfda “Fasllar ko`rki” mavzuni o`rganishda interfaol usul “Klaster” dan foydalaniladi.O`quvchilar o`qigan asarlari: Rauf Tolibning “Gullar va shamol” ertagi Abduraxmon Akbarning “ Osmonning ko`zi”, N.Ostonovning “Bahor”, T.Adashboevning “Navro`z”, “Boychechak” , Z. Diyorning “Binafsha” she`ri asosida “Bahor” mavzusida klaster hosil qiladilar. Bu quyidagi ko`rinishda bo`ladi.
O`quvchilar “Klaster” da yozgan so`zlarini o`qigan asarlari yoki yodlagan she`rlaridan misollar keltirib izohlaydilar.
3-sinfda “Hayvonot dunyosi” mavzusini o`rganishda “Aqliy hujum” metodidan foydalaniladi. O`qituvchi hayvonot dunyosi haqida nimalarni bilishlarini o`quvchilardan so`raydi. O`quvchilar Anvar Obidjon, Tursunboy Adashboyevning she`rlari asosida quyidagi fikrlarni aytadilar:
-hayvonlar juda ko`p;
-yovvoyi hayvonlar bor, uy hayvonlari bor;
-hayvonlarning go’shtidan, yungidan foydalanamiz;
-hayvonlardan ish quroli sifatida foydalaniladi;
-ba`zi hayvonlar “Qizil kitob” ga ham kiritilgan;
Sinfdan tashqari o`qish darslarini tashkil etishda o`qituvchi va o`quvchilar faoliyatini o`rganish, o`quvchilarning bilimlarni o`zlashtirish darajasini test sinov-lari va yozma ishlari orqali aniqlash, o`qituvchi faoliyatini anketa so`rovlari yorda-mida tahlil qilish asosida sinfdan tashqari o`qish darslarida hosil qilinadigan ko`-nikma va malakalarni o`quvchilar an`anaviy shaklda tashkil etilayotgan dars mash-g`ulotlarida o`zlashtira olmaydi. Bundan tashqari, boshlang`ich sinf sinfdan tash-qari o`qish dasturida o`tmishni o`rganish, Vatan va tabiat mavzulari, shoir va yozuvchilar ijodini o`rganish sinfdan sinfga o`tgan sari murakkablashib boradi. Uning o`rganishdagi qiyinchiliklar o`z-o`zidan samarali metodik yondashuvni taqazo etadi.
Sinfdan tashqari o`qish darslarida o`zbek bolalar yozuvchilari asarlarini mus-taqil o`qishlarini tashkil etishda ilg`or usullardan foydalanish bolalarda ularning ijodiga qiziqish uyg`otadi va bola mustaqil ravish ularning boshqa asarlarini topib o`qiydi. Masalan, Tursunboy Adashboyev ijodini sinfdan tashqari o`qish darslarida o`rganish o`quvchilarda uning ijodiga katta qiziqish uyg`otadi. Tursunboy Adash-boyevning“Qish” she`rining hajmi unchalik katta emas. Lekin u qishda hayvonlar hayotida ro`y beradigan o`zgarishlarni bilib olishga yaqindan yordam beradi. Bu she`rni o`qishdan oldin ham o`quvchilar bilan savol-javoblar o`tkaziladi. O`quv-chilar diqqati hayvonlarning qishdagi hayotiga qaratiladi. Masalan, qishda yovvoyi quyonlarning rangi o`zgarib, qorda o`zini dushmandan himoya qiladigan oq rangga kirishi, ayiqning o`siq yunglari sovuqda yashashga qo`l kelishi to`g`risida tushun-cha beriladi. She`r matni bilan tanishishdan oldin xattaxtaga “ayoz”, “quyruq”, “so`qmoq”, “piyma”, “po`stin” “pahmoq” so`zlari yozilib, ma`nosi izohlanadi. She`rni navbat bilan o`quvchilarga to`rt-besh marta o`qitilganidan keyin uning mazmuni yuzasidan savol-javob o`tkaziladi. SHe`rning to`la mazmuni uch-to`rt o`quvchilarga gapirtiriladi, ularning fikr-mulohazalari to`ldiriladi. Mazkur mavzuni o`rganish jarayonida maktab atrofiga sayohat uyushtirish ham mumkin. Qishda qor bosgan dalalarni, tomlarni, daraxtlarni, odamlarning va qushlarning qishdagi hayotini kuzatish o`quvchilarning mustaqil fikrlashi va nutqining ifodali, sermazmun bo`lishi uchun boy material beradi.
O`quvchilar barglari to`kilib, sovuqda qor bosib turgan daraxtlarni ko`rar ekan, shu holatni ifodalagan “qor ko`rpasiga o`rangan yalang`och daraxt “ yoki “sovuqda mudrayotgan daraxt” kabi iboralarni topishga harakat qiladi, bu esa o`quvchilarning lug`at boyligining oshishiga xizmat qiladi. Biz 3-sinf sinfdan tashqari o`qish darsida T.Adashboyev ijodini o`rgandik. Dars o`quvchilarda katta qiziqish uyg`otdi. Shoir bilan uchrashuv tashkil etishni so`rashdi.
Sinfdan tashqari o`qish darslarida badiiy matnning lisoniy tahliliga ham e`ti-borni kuchaytirish lozim. O`qish dasturining o`quvchilar bilimiga qo`yiladigan talablarida ularning ayrim tasvir vositalari va badiiy til elementlarini bilishlari zarurligi qayd etilgan bo`lsa, o`quvchilarning ko`nikma va malakalariga bog`liq talablarida “tilning ifoda vositalarini o`rinli qo`llay olish va ularning uslubiy imkoniyatlaridan foydalana olish”lariga e`tibor qaratilgan. Jumladan, o`qish dasturida va darsliklarida badiiy asar tili tahliliga quyidagi talablar qo`yilgan:
O`qish mashg`ulotlarini o`tkazish jarayonida o`quvchilarda nutq faoliyatining asosiy ko`rinishi bo`lgan ko`nikmalari, matn va kitob ustida ishlash, o`quvchi-larning bog`lanishli nutqini o`stirish, nutq madaniyatini rivojlantirish nazarda tutiladi.
Olti-etti yoshli bolalarning nutqini takomillashtirish uchun uning nutqidagi kamchiliklarni o`qish darslaridagina emas, balki barcha predmetlar yuzasidan o`tkaziladigan darslarda hamda darsdan va maktabdan tashqari uyushtiriladigan mashg`ulotlar jarayonida ham tuzatib borishga alohida ahamiyat berilishi zarur.
Matn ustida ishlash murakkablashib boradi, bolalar o`qituvchi rahbarligida asarning asosiy mazmunini aniqlaydilar, qahramonlarning xatti-harakatini ifoda-lovchi so`z va iboralarni topishga, voqea-hodisalarni so`z bilan tasvirlashga o`rga-nadilar. Ularda so`z boyligiga talab ortadi.
Sinfdan tashqari o`quvchilar mustaqil o`qigan asarlarni hisobga olib borishga katta e`tibor qaratildi. 1-2- sinfda o`quvchilar kundalik daftarlariga mustaqil o`qi-gan asarlari nomi va muallifini yozib bordilar. 3-4-sinfda o`quvchilar o`qigan asar-larini hisobga olib boruvchi, o`z munosabatlarini qisqa qilib yozib qo`yuvchi max-sus daftar tutdilar. Yil oxirida ota-onalar yig`inida, maktab pedagoglari kengashida mustaqil kitobxonlik darajasi yuksak o`quvchilar rag`atlantirib borildi. Boshlan-g`ich sinf o`quvchilarining kitobxonlik saviyasi targ`ib qilinayotgan asarlar, yozuv-chilar ijodi, o`qilgan asar yuzasida uyushtirilgan bahs-munozaralar sifatiga bog`liq bo`ldi.
Ko’rinib turibdiki, sinfda va sinfdan tashqari darslarda o’qilgan asarlarni ongli ravishda tushunish, his qilish uchun ,dastlab, ifodali o’qishni shakllantirish kerak. Bu 1- sinf o’quvchilariga yoshligidayoq ohang, ritm va pauza tushunchalarini anglashiga har bir asar mohiyatini tushunib mutolaa qilishiga yordam beradi.
1-sinf "O’qish kitobi"da 40 ta she'r, 44 ta nasriy asar borligini aniqladik. She'riy asarlarning qirqtasidan bittasi olti hijoli, o’ttiz bittasi yetti hujoli, beshtasi sakkiz hijoli, bittasi o’n bir hijoli. Ularning 42 tasi codda barmoq vaznida, ikkitasi murakkab vaznda bitilgan bo’lib, 7-5 va 7-8 hijolidir.
Nasriy asarlardan 11tasi ilmiy-badiiy asar, 33 tasi badiiy asar. Badiiy asarlar-ning 8 tasi ertak, 3 tasi rivoyat; 10 tasi hikoya, 12 tasi adabiy ertak. II bobda ularning har biriga xos ifodali o’qishga to’xtalib o’tildi.
1-sinf o’quvchilari ovozni tovlash mashqlarini bilishlari, obrazga kirib ifodali o’qishning o’ziga xosligini anglashlari kerak. Bu jihatlar misollar ko’magida tushuntirildi. Ayniqsa, STIdan ham unumli foydalanish lozim.
Sinfdan tashqari tadbirlar ko’magida 1-sinf o’quvchilarida ifodali o’qish ko’nikma va malakalarini shakllantirish eng samarali usuldir. Bu tadbirlarni texnik vositalar ko’magida yozib olib, uni muhokama qilish, bolalarning ifodali o’qishi-dagi yutuq va kamchiliklarini ko’rsatib berish orqali ifodali o’qishga o’rgatish mumkin.
Sinfdan tashqari o’qishda texnik vositalar yordamida ifodali o’qishga e’tiborni kuchaytirishning ahamiyati ham beqiyos.