|
2.2.Қорахонийлар даврида мусиқий-маданий ҳаёт
(XI-XIII асрлар)
Мовароуннахрда XI асрга қадар кўплаб туркийлар яшаган. Улар Шош ва Фарғонада кўпроқ, Зарафшон ва қашқадарё дарёларининг водийларида камроқ эди. Яoни, Фарғонада туркий-қарлуқлар, Шошда туркий-ўтузлар кўпроқ бўлган. Х асрда туркийлар оиласи исломни қабул қилишди ва Фороб, Шош оралиғида ўтроқлашди. Булар туркий ўғузлар бўлса керак. Чунки, улар таoсирининг кучли эканлиги ўзбек халқ оғзаки ижодидан ҳам сезилиб туради. Ўзбек халқ оғзаки ижодида ўғузлар ҳозирги ўзбек халқининг аждодлари қаторида тилга олинади.
Х асрнинг 2-ярмида қорахонийлар давлати таркиб топди. Янги ташкил топган давлатпииг биринчи бошлиғи “бўкрахон” (яoни подишоҳ) деб атолувчи давлат унвонига эга бўлган.
бошқа ерларига босқинчилик юришлари бошланди.
Солиқ зулмидан азоб чеккан деҳқонлар Сомонийлар ҳокимиятидан норози бўлишди. Эски деҳқон зодагонлари марказлашган амирлик ҳокимияти билан келишишни хоҳламади.
992 йили Бўғрахон деҳқонларнинг талаби билан Мовароуннаҳрга келди ва босиб олди. 999 йили қорахонийлар Бухорони қўлга киритдилар. Авваламбор, марказлашган давлат тузуми буткул қулади. 1001 йили қашғардан Амударёга қадар чўзилиб, Шарқий Туркистонни бир қисми, Эттисув, Шош, Фарғона ва қадимги Сўғдиёна ҳудудини ўз ичига олган қорахонийлар давлати билан Шимолий Ҳиндистондан қарийб Каспий дснгизининг жанубига қадар чўзилиб, ҳозирги Афғонистон ва шимолий-шарқий Эронни ўз ичига олган ғазнавийлар давлати пайдо бўлди.
қорахонийлар мамлакатни сулола вакиллари – иликхонлар бошқарадиган вилоятларга бўлиш усулини таoсис этишди. қорахонийлар ҳукмдори — буюк хон кўпинча пойтахт Боласоғунда бўлса-да, ўзи қашғарда яшарди. У Эрондаги “шаханшоҳ” сингари “хонлар хони” деган унвонга эга эди. 1072 йилга келиб Ўзган пойтахт бўлди ва XI аср охирида Ўзган қорахонийлар салтанатининг Фарғона вилояти маркази бўлиб қолди.
қорахонийларнинг тилшунос олими Маҳмуд қошғарий ХИ асрда ўзининг араб тилидаги уч жилдлик «Девону луғатит турк” (“Туркий сўзлар луғати”) асарини тузади. Юсуф Хос Ҳожиб Боласоғуний эса туркий тилда яратган “қутадғу билиг” асарида маoлумот беришича, қорахонийлар хунармандларга, хусусан, темирчи, туқувчи, этикдўз, сув ташувчи ва бошқа хил касб эгаларига яхши муносабатда бўлишган.
Сомонийлар давлати таркибида Хоразм ярим мустақил бўлган. қорахонийлар ва ғазнавийлар давлатлари вужудга келганда у чеккада жойлашгани учун уларнинг ҳеч бирига кирмай қолди.
Х асрнинг 2-ярмида Урганч (Гурганч, арабчада – Журжон)ни пойтахт қилган шимолий Хоразм ажралиб чиқди. Жанубий Хоразм пойтахти қиёт бўлиб, у эрда хоразмшоҳ, Урганчда эса амир ҳукмронлик қиларди.
996 йили шимолий Хоразм ҳукмдори Маoмун ибн Муҳаммад бу мамлактни яхлит давлатга айлантириб, Хоразмшоҳ унвонини қабул этди ва Урганчни пойтахт қилиб белгилади. Х аср яшаб ижод этган жўғрофий олимлар Хоразмни деҳқончилик ривожланган, шаҳарлари кўп ва маданияти юксак мамлакат сифатида таoрифлашади. Али ибн Маoмун (997-999) даврида Урганчда иккита ажойиб сарой қурилди. Абул Аббос Маoмун (999-1016) ўз саройида Маoмун академияси – “Байт-ул ҳикма”ни таoсис этиб, атрофига турли соҳага мансуб ўрта асрнинг машҳур Шарқ олимларини тўплайди. Бу эрда Абу Али Ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, Абу Саҳл Масиҳий, машҳур табиб Абулхайр Ҳаммор ва бошқа атоқли олимлар шуғулланишарди. Беруний “Маoмун академияси”нинг етакчи аoзоси бўлди. Беруний тил, фалсафа, фалакиёт, риёзиётни ўрганди; ботаника, минералогия ва бошқа табиий фанлар билан қизиқди. У XI аср боишда турли халқларнинг йил ҳисоблари ҳақидаги илк йирик асари – “Осорул боқия” (“қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”) ёки “Хронология” номли асарини яратди. Унда юнонлар, римликлар, форслар, сўғдийлар, хоразмийлар ва бошқа кўплаб қабила ва халқларнинг барча даврлари, байрам ҳамда тақвимлари, Шарқ мамлакатларининг маданияти ва адабиёти тўла баён этилган.
1017 йилга келиб Хоразм, йирик истилочи, улкан, лекин қисқа даврли империя асосчиси Маҳмуд Ғазнавий қўл остига ўтди. Бироқ Хоразм ғазнавийларнинг қўл остида узоқ қолмади. 1040 йили ғазнавийлар давлати қулади. Бу даврда Салжуқийлар давлати вужудга келди. Унинг тарихий ҳаёти Ўрта осиёдан ташқарида кечди. Салжуқийлар босиб олган эрларини вилоятларга бўлишди. Марв билан Хуросоннинг катта қисми Довудга тегди. Тўғрулбек Салжуқийлар давлатининг ҳукмдорига айланиб, 1055 йили арабларнинг бир қисмини бўйсундирди. У ўзига пойтахт сифатида Рай шаҳрини танлади.
ХУЛОСА
Умумий хулоса шулки, Кушонлар хукмронлиги даври Марказий Осиё тарихида ўчмас из қолдирди ва катта аҳамиятга эга бўлди. Шарқ ва Ғарбга қатнаб турган элчилар ва карвонлар билан бирга маданий анoаналар ҳам кириб келди. Бу анoаналар маҳаллий маданий жараёнлар билан аралашиб ўзига хос Кушон маданияти ва санoатининг пайдо бўлишига олиб келди. Кушон маданияти ўз навбатида қадимги Шарқ ва Ғарб маданиятида чуқур ва ўчмас из қолдирди.
Кушон салтанатининг инқирози III асрдан бошланиб, натижада иккита сиёсий марказ – Пешаворда, бошқаси Сўғдда пайдо бўлди. В асрнинг ярмида эса Марказий Осиёда Кушон хонлигининг ўрнига келган маҳобатли Эфталитлар салтанатининг шаклланиши ўз ниҳоясига етди.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1.Ўзбекистон халқлари тарихи И, Т., 1992.
2.А.Навоий. Танланган асарлар. 20 жилдлик.
3.З.М.Бобур. Бобурнома. Т., 1960.
4.А.Фитрат. Узбек классик мусиқаси ва унинг тарихи. Т., 1993.
5.И.Ражабов. Мақомлар. Т,, 2006.
6.З.Орипов. Навоий даври мусиқа рисолалари ҳақида // Мусиқа ижодиёти масалалари ИИ, Т., 2002.
7.О.Иброҳимов. Ҳазрат Навоий ва мақом // Мусиқа ижодиёти масалалари ИИ, Т., 2002.
Do'stlaringiz bilan baham: |
