1. Bir yosh inqirozi haqida.
2. Ilk bolalik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari
.
Haxsning kamol topishi murakkab jarayon ekanligini unda Yosh o‘sishi bilan bog‘liq xolda
sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar va yangilanishlarning xilma-xilligi hamda o‘ziga xosligida
ko‘rish mumkin. Ma’lumki Yosh o‘sishi bilan bola faqat miqdor jihatdar emas, balki sifat
jihatdan ham o‘sib boradi. Demak bolaning biologik jihatdan o‘sishi uning psixikasida ham
o‘sish va o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Ammo biologik o‘sish bilan psixik o‘zgarishlar har
doim ham mutanosiblikka ega bo‘lavermaydi. CHunki psixik o‘sish bir tomondan
individuallik xarakteriga ega bo‘lsa, ikkinchi tomondan u ma’lum ijtimoiy va psixik shart-
sharoitlarga ham bog‘liq bo‘ladi.
Bolada sodir bo‘ladigan psixik o‘sish, o‘zgarish real hayotda o‘z o‘rni va mavqeiga ega
bo‘lishi biroz murakkabroq kechadi. Buning sababi bir tomondan bolada hali etarlicha
tajribaning etishmasligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan kattalarning boladagi ehtiyoj va
intilishlari ortida turgan rivojlanish xususiyatlarini to‘liq anglab etmasliklaridadir. Natijada
esa bolalar va kattalarning munosabatlarida keskin vaziyatlar vujudga keladi. Bunday
vaziyatlar tufayli bolalar va kattalarning boshdan kechiradigan psixik kechinmalari, xolatlari
psixologik tilda
inqiroz
tushunchasi bilan ifodalanadi. Demak, inqiroz tushunchasining
mazmuni psixik o‘sishdagi ziddiyat, qarama-qarshilikdan iborat. Bu jarayonda bolalar bilan
kattalar o‘rtasida kelishmovchiliklar yuzaga keladi.
Inqiroz bolalarda xilma-xil ehtiyojlarning paydo bo‘lishi bilan ularning qondirilishi
imkoniyatlari o‘rtasida to‘siq sifatida vujudga kelar ekan albatta uning ta’sirida u yoki bu
tomonga o‘zgarish ro‘y beradi. Masalan, ma’lum taraqqiyot bosqichida bolada vujudga
kelgan mustaqil harakat qilish ehtiyoji uni mustaqillikka erishishi uchun turtki bo‘lib xizmat
qiladi va bola muayyan darajada mustaqillikka erishadi. Ikkinchidan, kattalarning bu
jarayonda yo‘l qo‘yishi mumkin ta’lim va tarbiyaviy xatolari oqibatida ular ruhiyatida ayrim
salbiy illatlar paydo bo‘lishi mumkin. Demak inqirozni na salbiy va na ijobiy jarayon deb
baholashga to‘g‘ri keladi. SHu tufayli ota-onalar, tarbiyachilar va pedagoglar bundan to‘g‘ri
xulosa chiqargan xolda bolalar bilan inqiroz davrlarida ehtiyotkorlik bilan munosabatda
bo‘lish talab etiladi.
Yosh davrlar psixologiyasida asosiy inqiroz davrlari sifatida bolalarning 3 yoshli, 7 yoshli
hamda o‘smirlik davri inqirozlari alohida e’tirof etiladi.
Uch yoshli bolaga to‘g‘ri tarbiya berish, ta’sir o‘tkazish, ularning harakatlarini maqsadga
muvofiq yo‘naltirish orqali ularda mustaqil xolda ovqatlanish, kiyinish, yuvinish, o‘z o‘rnini
yig‘ishtirishga ayrim topshiriq va vazifalarni puxta bajarishga o‘rgatish mumkin. Psixolog
olimlarning ta’kidlashicha bolaning uch yoshgacha o‘sishida erishgan yutuqlari uning xulq-
atvorini, bilish jarayonlarini sifat jihatdan ancha o‘zgartirib yuboradi. SHunga qaramay,
bolaning o‘sishida kattalarning ta’siri, roli etakchiligicha qolaveradi, lekin asta-sekin o‘sib
borishi bolaning mustaqilroq bo‘lishini ta’minlaydi.
Bolaning mustaqilligi faqat uning jismoniy hamda aqliy imkoniyatida, kuchi etadigan
jarayonga nisbatan o‘z munosabatini kattalarning ko‘magisiz amalga oshirishida emas, balki
o‘zining kuch quvvati, qurbi etmaydigan, muayyan amaliy ko‘nikmalarini egallay olmagan
turmush muammolarini hal etishda ham ko‘rinadi.
Psixologlar N.A.Menchinskaya, V.S.Muxinalarning ta’kidlashlaricha, bu davrdagi
ziddiyatda bolalardagi injiqliklarning bosh omili atrofdagi odamlarning ular shaxsiga
adolatsiz, noto‘g‘ri, mensimay munosabatda bo‘lishidan iboratdir.
Kichik
maktab
yoshidagi
bolalarning
psixologik
xususiyatlarini
o‘rgangan
A.N.Golubevaning fikricha, noqulay sharoitda bolaga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish unda
o‘jarlikni paydo qiladi. SHuningdek bu yoshdagi bolalarning o‘jarligi doimiy bo‘lmaydi,
masalan o‘z tengdoshlariga nisbatan o‘jarlik qilish ahyon-ahyondagini ro‘y beradi. Ular
asosan katta yoshdagi odamlarga, shunda ham muayyan tarbiyachiga yoki oila a’zolarining
birortasiga o‘jarlik qiladilar. A.N.Golubeva bolalardagi o‘jarlik barqaror emasligi sababli
uning oldini olish mumkinligini uqtirib o‘tadi.
A.P.Larinning tadqiqotlarida esa noqulay va nomaqbul tarbiyaviy shart-sharoitlarda
qaysarlik juda erta, hatto uch yoshda ham paydo bo‘lishi ifodalangan. Dastlab bu xususiyat
ba’zi-ba’zida ro‘y beradi, lekin u hech qachon barcha katta yoshdagi kishilarga qaratilgan
bo‘lmaydi, ya’ni uning ob’ekti aloxida shaxs xisoblanadi.
Ammo bola xarakterining bu sifati muhitning noto‘g‘ri ta’siri oqbatida biror darajada
barqarorlashsa, keynchalik ko‘pchilikka qaratilgan, umumlashgan shaklga aylana boshlaydi.
O‘jarlik bir guruh odamlarga yo‘nalganligini ham uchratish mumkin.
A.P.Larinning to‘plagan ma’lumotlariga ko‘ra, o‘jarlikning asosiy sabablari –bolaning
mustaqilligini cheklab qo‘yish, erkinlik tuyg‘usi va tashabbusni so‘ndirish va uning ongini
(anglash suratini) kamsitishdan iborat.
Mazkur omillar bolaning kattalarga munosabati negizini tashkil qiladi va uning psixik o‘sishi
davomida muayyan darajada o‘zgarib boradi. Ularning o‘zgarishi kattalarning bolaga u
erishgan kamolot bosqichini xisobga olib, oqilona munosabatda bo‘lishiga bog‘liq.
Bola xulqida muayyan sharoitning ta’siri bilan paydo bo‘lgan o‘jarlik va nojo‘ya qiliqlar
mavjudligi, uning psixikasida jiddiy o‘zgarish ro‘y berganini, endi bolaga uning xozirgi
o‘sish darajasini xisobga olib, munosabatda bo‘lish zarurligini bildiradi.
Bolaning psixikasida vujudga keladigan inqirozning sabablari sifatida quyidagilarni extirof
etish mumkin:
- kattalar bolaning jismoniy va aqliy imkoniyatlarini xisobga olmasliklari;
- xohish va istaklarini mustaqil xolda turmushda qaror toptirishga intilishlariga to‘sqinlik
qilishlari;
- ayrim ko‘zga tashlangan qiyinchiliklarni bartaraf qilishga o‘rinishlariga yo‘l
qo‘ymasliklari;
- bola o‘z xolicha ish tutishini cheklashlari.
Kattalar
bolalarning rayiga
, mustaqilligiga qarshi turmasdan, mumkin qadar istagiga,
intilishiga yordam bersalar, uning shaxsini shakllantirish jarayonidagi qiyinchilik o‘z-o‘zidan
barham topadi, nizo yoki ixtilofning oldi olinadi.
Oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida shaxslararo munosabatlar ilmiy asosda qurilib,
muayyan qoidalarga suyanilsa va pedagogik odob doirasidan chetga chiqilmaca, yuqorida
aytilgan ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin emas.
O‘jarlik, qaysarlik, kattalarga itoatsizlikning vujudga kelishi – bolaning kattalarga
qaramlikdan qutulishga o‘rinishi va kichik maktabgacha Yosh davridan maktabgacha Yosh
davriga o‘tishning tashqi ifodasi xisoblanadi. Mustaqillikka intilish mazkur Yosh davridagi
o‘zgarishlar, yangilanishlar, ya’ni shaxsiy xatti-harakatni va “men o‘zim”ni anglashning
mahsuli sifatida yuzaga chiqadi.
Go‘daklik davri bolaning tugalganidan bir yoshlarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga
olib, bu davrda bola tashqi muhitga moslashishi uchun ma’lum darajada yetilgan nerv
tizimi bilan tutiladi. Go‘daklik davri inson hayotidagi organik ehtiyojlarni
(kislorodga,
ovqatga, i s s i q
y o k i
s o v u q q a ) q o n d i r i s h g a
n i s b a t a n
yo ‘n a l t i ri ma n
x a t g i -
harakatlarning tugma, instinktav shakllari sof holda kuzatiladigan
yagona
davr
hisoblanadi.
Insonga
xos
bo‘lgan
xatti —
harakatlar, yanga tajribalarni egallash uchun beqiyos imkoniyatlarning
borligi go‘daklik yoshidaga bolalarning' asosiy xususiyatlaridir. Agar organik
ehtiyojlar yetarli darajada qondirib borilsa, ular o‘zlarining asosiy bo‘lish ahamiyatini
yuqotadi: to‘tri tashkil etilgan kun tartibi, rejim va tarbiya natijasida bola psixik
rivojlanishi uchun asos bo‘ladigan taassurotlarga, harakatga, muloqotga nisbatan
yangi turdagi ehtiyojlar gurkumi yuzaga keladi, Bol a t ugi lishi ning bi rin chi
haftasidanoq
uning
ko‘rish
va
e shi tish s e z g i l a r i j a d a l s u r a t d a r i v o j l a n a d i . B o l a h a r a k a t l a n a yo t g a n
narsani kuzata boshlaydi. U turli ovozlarga, jumladan, katgalarning
tovushlariga e’tibor bera boshdaydi. Yangi tugilgaya chaqaloqning miya og‘irligi kattalar
miyasining 1/4 qismiga to‘gri k e l a d i , n e r v h u j a y r a l a r n i n g s o n i e s a x u d d i
k a g g a l a r n i k i k a b i bo‘lib, lekin ular yetarli darajada rivojlanmagan bo‘ladi.
I l k g o ‘ d a k l i k d a v r i - b u b o l a n i n g h i mo y a s i z , k a m h a r a k a t ,
h a r a k a t holatidan juda jadal ravishda rivojlanadigan, quvnoq bolaga aylanish
davridir. U Qisqa vaqt ichida katgalar bilan munosabat o‘rnatadi, predmetlarni
ushlashga va ulardan foydalanishta o‘rganadi. U atrof olamdagi narsalarni kuzatadi,
predmetlarni qo‘li bilan ushlab, ularni qandayligini bilishga intiladi, tovushlarga
e’tibor beradi va predmetlar yordamida shu tovushlarni o‘zi yaratishga harakat
qiladi. U o‘z onasi va boshqa yaqinlari bilan emotsional munosabatga kirishadi.
Go‘dak yoshidagi bola ham jismonan, ham psixik, ham ijtimoiy jihatdan juda tez
rivojlanadi. Juda qisqa vaqt ichida atrofidagi hodisalarga juda ka m r ea ksiyasi
bo‘lgan boladan,
faol,
tez
ilgaydigan,
harakatchan
yordamga
chaqira
oladigan, qaggalarning yaqin kelishidan quvonadigan bolaga aylanadi.
Go‘daklik davridagi bolaning hayoti to‘liq kattalar bilan hamkorlikdagi
emotsional munosabat bilan bogliq bo‘lib, bola kayfiyatining
yaxshi
bo‘lipgiga
to‘g‘ridan-to‘gri
ga’sir
ko‘rsatadi,
4-
5 oyligidan boshlab, bola o‘z yaqinlarini begonalardan ajraga boshlaydi. Kattala
r bilan emotsional munosabat shu yoshdagi bolalarning asosiy yetakchi faoli
yati bo‘lib, bola psixik t a r a q q i yo t i n i n g
a s o e i b o ‘l i b
h i s o b l a n a d i . Ka t t a l a r n i n g
d o i mi y ravishda bola bilan birga bo‘lishi, unga iisbatan
dyudatyaing qaratilyuliga odatlashshsh, uning o‘yinchoqlarga nisbatan qiziqi
shining
susayishiga
olib
kelishi
mumkin.
Tarbiyaning
to‘g‘ri olib borilishi bolaning kattalar bilan buladigan muomala-
munosabatini predmetlar, o‘yinchoqlar bilan muyaosabatining almashinshpiga olib
keladi. Kattalar yordami bilan bajariAadigan barcha xatti-harakatlari bolaning kelgusi
psixik
rivoji
uchun
asos
bo‘ladi. Katgalarning bolaga nisbatan emotsional munosabati, ularshshg gaplar
iga bolaning
o‘z
diqqatini qaratish, javob q a y t a r i s h g a
h a r a k a t
q i l i s h i ,
b a ’ z i
s o ‘ z l a r n i
y o d i d a
s a q l a b
q o l i b , emotsiya bildiriyash, diqqat, xotara, nuta; va boshqa bilish jarayonlar
yugang rivojlanishiga zamin bo‘ladi, Ikki oylik davridan boshlab bolada oddiy ranglarni
ajratish, 3-4 oyligidan boshlab, esa predmetlarning shaklini ajratish layoqati yuzaga kela
boshlaydi.
Go‘dak bola 2 oylik vaqtidan boshlab, o‘z onasining yuziii va ovozini o‘zgalarnshsidan
ajrata boshlaydi. 2-3 oylikdan boshlab esa, onasining tabassumi va kulgusiga
tabassum va turli harakatlar b i l a n j a v o b q a y t a r a d i .
« 3-4 oyligidan boshlab, bolalar yaqinlariga uz harakatlari bilan ko‘rish, eshitish yoki
gapirishshg xoxdayotganligini kursatadilar, 8 oylitadan boyaglab esa, bola o‘zgacha
muhit va begonalar quliga tushsa, o‘z xavotirini yigisi orqali namoyon egadi. Bu xavotir 14-
18 oyligada asta—sekinljk bilan kamaya boiglaydi.
2-3 oylik bolalarda yuzaga keladigan narsalarni ushlay olish harakatlarining shakllanishi
ularda predmetlarning shakli va hajmini idrok qilishlarini rivojlanishiga olib
keladi. Bir yoshga yetgan bolada atrof muhitni biljshga qiziqishi va
rivojdanayotgan bilish faolligi ko‘zga tashlanadi.
3,2, Ilk bolalik davrida nsixik taraqqiyot
2.
Do'stlaringiz bilan baham: |