1 Badiiy asar tili- obrazli til. Yozuvchi o’z asarida bir qancha yo’llar bilan tilning obrazligiga, tasiriyligiga erishadi

1 Badiiy asar tili- obrazli til. Yozuvchi o’z asarida bir qancha yo’llar bilan tilning obrazligiga, tasiriyligiga erishadi. Shulardan biri maxsus badiiy tasviriy vositalarini, maxsus leksik pesurslarni, poetik figuralarni, so’z o’yinlarini mohirona qo’llash yo’li bilan asar tilining obrazliligiga erishish.badiiy asar tilining poeyikligi, obrazliligi, tasviriyligi asar g’oyasini, shuningdek qaxramon harakterini jozibali qilib ochishga xizmat qiladi.

2 Badiiy asar tili ko’plab o’xshatish va tasviriy vositalarga boy bo’ladi va his tuyg’uga to’la bo’ladi, ilmiy asar tili esa teskarisi. Unda aytilayotgan fikr jo’n, sodda, hech qanday odamni to’lqinlantiradigan so’z tasviri ishlatilmaydi.

3 Adabiy tili – matbuot, fan, adabiyot, kitob, radio, televideniya, teatr tili, Adabiy nutq ko’pincha yozma matn bilan bog’lik. Xatto maruzalar, radioeshitirishlar, teatr tomoshalari og’zaki nutq shaklida ko’rinsa-da , ularning matnlari yozma shaklda bo’ladi. Adabiy til- garmmatik qonun qoidalarga asoslangan, qattiy talaffuz normalariga ega bo’lgan va eng muximi, turli shevalarda so’zladigan odamlarning hammasi tushinadigan til hisoblanadi. Badiiy asar tili- obrazli til. Yozuvchi o’z asarida bir qancha yo’llar bilan tilning obrazligiga, tasyligiga erishadi. Shulardan biri maxsusu badiiy tasviriv vositalarni, maxsus leksik resurlarni, poetic figuralani, so’z o’yinlarini moxirona qo’llash yo’li bilan asar tilining obrazligiga erishadi.

4.Badiiy asarning tarkibi. Bu ish tarkibidagi qismlar, elementlarning nisbati va joylashishi. Syujet, sahna, epizodning tarkibi. Süjet elementlarining nisbati: kechikish, inversiya va boshqalar. Kechikish (lat dan. retardatio - sekinlashuv) - adabiy va badiiy uslub: matnga qo'shimcha syujet elementlarini kiritish orqali kechikish - lirik qashshoqliklar, turli xil tavsiflar (landshaft, ichki makon, xarakterli). Adabiy adabiyotda inversiya- jumlada odatiy so'z tartibini buzish. So'z tartibi qat'iy belgilangan analitik tillarda (masalan, ingliz, frantsuz), stilistik inversiya nisbatan kam uchraydi; Ingliz tilida, shu jumladan rus tilida, juda yumshoq so'zlar bilan - juda sezilarli darajada.Gusev "nasr san'ati": teskari vaqt tarkibi (Bunin tomonidan "Oson nafas olish"). To'g'ridan-to'g'ri vaqt tarkibi. Retrospektiv ("Uliss" Joys, "Usta va Margarita" Bulgakov) - turli davrlar mustaqil ravishda tasvirning ob'yektlariga aylanadi. Majburiy hodisalar - ko'pincha lirik matnlarda - Lermontov. Tarkibiy kontrast ("Urush va tinchlik") - antites. Izohli kompozitsion inversiya ("Onegin", "O'lik ruhlar"). Paralelizm printsipi - qo'shiqda Ostrovskiyning "Momaqaldiroq". Tarkibiy halqahaqida - "Tekshiruvchi". Majoziy tizimning tarkibi. Xarakter o'zaro ta'sirda. Asosiy, ikkinchi darajali, sahna, haqiqiy va tarixiy belgilar mavjud. Yekaterina - Pugachev bir-biriga rahm-shafqat ko'rsatdi. Tarkibi. Vaqt ketma-ketligida elementlarning qismlari va asarlar rasmlarining tarkibi va o'ziga xos pozitsiyasi. U mazmunli va semantik yukni ko'taradi. Tashqi kompozitsiya - asarni kitoblarga, jildlarga ajratish / yordamchi va o'qish uchun xizmat qiladi. Elementlar yanada mazmunlidir: prefaces, epigraflar, prologlar / ular ishning asosiy g'oyasini ochib berishga yoki ishning asosiy muammosini aniqlashga yordam beradi. Ichki - bu turli xil tavsiflarni (portretlar, landshaftlar, interyer), syujetga oid bo'lmagan elementlar, sahnalashtirilgan epizodlar, har xil siqilishlar, harflar va qarashlarning har xil nutq shakllari. Kompozitsiyaning asosiy maqsadi badiiy olam imidjiga moslikdir. Bu maqsadga kompozitsion usullar yordamida erishiladi - takrorlang eng sodda va eng maqbul bo'lganidan biri, asarning boshlanishi va oxiri o'rtasida rulonli qo'ng'iroq o'rnatilganida maxsus badiiy ma'noga ega bo'lgan asarni, ayniqsa halqali kompozitsiyani osonlashtiradi. Motivlarning tarkibi: 1. motivlar (musiqada), 2. kontrast (takrorlash, kontrastli oyna kompozitsiyalari), 3. tafsilotlar, o'rnatish. 4. sukut bo'yicha, 5. nuqtai nazar - hikoyalar aytilgan yoki qahramonlar yoki voqealarning voqealari qabul qilinadigan pozitsiya. Ko'rish turlari: ideal holistik, lingvistik, makon-vaqt, psixologik, tashqi va ichki. Yo'llarning turlari: oddiy va murakkab.

Syujet va fitna. V.B.Shklovskiy kontseptsiyasida material va usul (material va shakl) toifalari va ularning zamonaviy tushunchasi. Avtomatlashtirish va olib tashlash. Badiiy olam tarkibidagi "syujet" va "syujet" tushunchalarining o'zaro bog'liqligi. Biror asarni talqin qilishda ushbu tushunchalarni farqlashning ahamiyati. Süjetni rivojlantirish bosqichlari. Asarning tarkibi uning tuzilishi, muallif tushunchasiga muvofiq uning majoziy tizimini tashkil etish sifatida. Muallifning xohishiga ko'ra kompozitsiyani topshirish. Mojaroning kuchayishi tarkibidagi aks. Badiiy kompozitsiya, kompozitsiya markazi. Badiiylikning mezoni bu tushuncha shaklining muvofiqligi.

5 Badiiy asarda qahramon nutqi monolog, polilog va dialog bo’lishi mumkin. Monolog- asar qaxramonining suxbatdoshiga, o’ziga bazan kitobxon tomoshabinlarga qarata aytgan gap so’zi, nutqidir. Monolog qaxramonning ruxiy kechinmalarini, fikr- muloxazalarini foydalaydi, obrazning mohiyatini ochadi. Dialog – badiiy asarda ikki personaj orasida bo’lgan baxs-munozara, savol-javob, suxbat. Polilog- asarda uch va undan ortiq personaj baxs-munozaralari, tortishuvi, savol-javobi.

6. Monolog: Xamid Olimjon “ Muqanna” Xalqqa ayting, men aslo o’lganim yo’q Yov qo’loga taslim ham bo’lganim yo’q Men elimning yuragida yashayman, Erk deganning tilagida yashyaman

Dialog : Odil Yoqubov “Ulug’bek Xazinasi” Ulug’bek va Abdullatif dialogi: - Shahzodai juvonbaxt! – dedi sekin. – Taxtimning valiahdi sen eding. Ollo taolo faqirni o’z rahmatiga chorlasa bu taxtga sen o’ltirur eding. Olloning inoyati bn ko’zim tirigida bu baxtga senga nasib bo’libdi, men bunga rozimen… - Balli sizga qiblagox! VA lekin men bu taxtga sizning ihtiyoringiz bilan emas, birlamchi haq taoloning inoyati, ikkilamchi o’z kuch- qudratim ila qo’lga kiritdim!

7 Badiiy tasviriy vositalar: monolog, dialog, polilog, portreit, mimik- pantomnik xarakatlar, imo- ishoralar av tush. Monolog, dialog va poliloglarni yuqorida misollar bn izoh berganman. Portreit – baddiy asarda kishining tashqi qiyofasi, siymosi, kiyim- kechagi va xokozalar tasviri. Portrait atamasi odatda ikki ma’noda ya’ni qaxramonning tashqi ko’rinishi va qaxramonning individual-psixologik qiyofasi qo’llaniladi. San’atkor yozuvchi qaxramonning tashqi qiyofasini chizish orqali xam uning ruxiyatiga kirishga intiladi. A. Qodiriy “O’tgan kunlar” da Otabek portreiti “…. Og’I tabiatli, ulug’ gavdali, ko’rkam va oq yuzli, kelishgan qora ko’zli, mutanosib qora qoshli va endigina murti sabz urgan bir yigit.” Mimik – pantominik xarakatlar, imo-ishoralar- qaxramonlar qalb dialektikasini, ruxiy qiyofalarini, individual jixatlarini ochishga xizmat qiladi.

8 Ko’chim so”zni ko’chma ma’noda qo’llash yoki narsa – hodisaga xos sifatkarni qaysidir jihati bilan shularga o’xshaydigan boshqa narsa –hodisalarga ko’chirish san’ati. Ko’chim bu o’xshatish. Ko’chimlar odatda, she’riy nutqni boyitadi, unda yangi mazmunni ifodalovchi yangi so’z yoxud so’z birikmasini yaratadi, shoirning tasvir obektiga munosabatini ifodalashga imkoniyat yaratadi. Shoir ko’chimlar vositasida tasvir obektini individuallashtiradi av uni yanada aniqroq- yorqinroq ochadi, kitobxon u xaqida obrazli tasavvurga ega bo’ladi. Ko’chimlarning 3 ta ko’rinishi mavjud: majoz, istiora va razm.

9.Parallelizm (adabiyotshunoslikda) — poetik nutq usullaridan vatasvir vositalaridan biri. P. badiiy matnning oʻzaro bogʻliq qismlaridan nutq unsurlarining oʻxshash yoki aynan bir xilda joylashuvini taqozo etadi. Unda, odatda, 2 hodisa yonma-yon (parallel) qoʻyib tasvirlanadi. Bu, tabiatdan olingan biror obraz bilan inson hayotidan olingan obrazning oʻzaro oʻxshashligini koʻrsatish misolida, shuningdek, birbiriga oʻxshash ikki obrazning oʻzaro zid tomonlarini qiyoslash shaklida namoyon boʻlishi mumkin. Mavzusi yoki mantiqiga koʻra bir-birini takrorlamaydigan yoki toʻldiradigan 2 hodisa yonma-yon quyilgan hollar ham buladi. P. dastlab xalqogʻzaki ijodida keng tarqalib, sung badiiy adabiyotda uzlashtirilgan. Forsiy va turkiy adabiyotshunoslikda P. mutobiqa deyilgan. Uzbek mumtoz nasrida mutobiqaning yetuk namunalari ko'p.

10 Adabiy til umumxalq tilining garmmatik, imloviy va orfoepik jihatlardan me’yorlashtirilgan shaklini tushunamiz, badiiy till umumxalq tili bazasida shakllanadi va qisman adabiy til me’yorlariga yaqinlashadi. Demak, badiiy til adabiy til me’yorlariga yaqinlashadi.