|
R – CHNH2 COOH + ONOH = R – CHOH COOH + H2O + N2
aminokislota organik kislota
Denitrifikatsiya natijasida tuproqdan ma`lum miqdorda azot yuqoladi. Hisoblashlar buyicha har yili denitrifikatsiya natijasida tuproqdan 330 mln. t. azot chikib ketadi.
Азотфиксация жараёни.
Azot gazi (N2) Yer atmosferasining qariyb 80% ni tashkil qiladi, lekin azot ko'pincha ko'plab ekotizimlarda birlamchi ishlab chiqarishni cheklaydigan ozuqa moddasidir. Chunki o'simliklar va hayvonlar azot gazini bu shaklda ishlata olmaydi. Azot oqsillarni, DNKni va boshqa biologik muhim birikmalarni hosil qilish uchun birinchi navbatda boshqa kimyoviy shaklga aylantirish kerak. N2 ni biologik azotga aylantirish jarayoni azot fiksatsiyasi deb ataladi. N2 gazi azot atomlari orasidagi uchlik bogʻning mustahkamligi tufayli juda barqaror birikma boʻlib, bu bogʻlanishni uzish uchun katta miqdorda energiya talab etiladi. Butun jarayon sakkizta elektron va kamida o'n oltita ATP molekulasini talab qiladi. Natijada, faqat ba’zi prokaryotlar guruhi bu jarayonni amalga oshirishga qodir. Azotning ko'p fiksatsiyasi prokaryotlar (tuganak bakteriyalar va erkin holda yashovchi azotfiksatorlar) tomonidan amalga oshirilsa-da, azotning bir qismi abiotik tarzda chaqmoq yoki ma'lum sanoat jarayonlari, shu jumladan qazib olinadigan yoqilg'ining yonishi orqali hosil bo’lishi mumkin.
Туганак бактериялар ва уларнинг турлари.
Тугунак бактериялар. М. С. Воронин (1886) дуккакдош ўсимликлар илдизида микроорганизмлар борлигини аниқлаган. Немис олимлари Г. Гельригель ва Т. Вильфорт (1886) қиздирилган (яъни барча бактериялари нобуд қилинган) қумга дуккакдош ўсимлик экиб, унинг илдизида тугунаклар ҳосил бўлмаганлигини кузатганлар. Ўз тажрибаларидан улар шундай хулоса чиқарадилар: 1. Азот билан озиқланиш жиҳатидан дуккакдош ўсимликлар бошқа ўсимликлардан кескин фарқ қилар экан. 2. Дуккакдош ўсимликларнинг ўзи атмосфера азотини ўзлаштира олмасдан, улар илдизида симбиоз ҳолда яшайдиган бактериялар ўзлаштирар экан. Кейинчалик бу бактерияларни голландиялик олим М.Бейеринк соф ҳолда ажратиб олади ва Bact. radicola деб номлайди. Ҳозир бу бактериялар Rhizobium авлодига киритилган. Бу бактериялар сунъий муҳитда яхши ўсади. Лекин эркин азотни ўзлаштирмайди, фақат дуккакдош ўсимликлар билан симбиоз ҳолда яшаганда азотни ўзлаштиради. Таёқчалар шу вақтда тармоқланади ва бактероиод деб номланади. Улар ҳар хил шаклга эга бўлади: таёқча, букилган таёқча, рогаткасимон кўринишга эга ва коккларга ажралади, булардан яна ҳаракатчан таёқчалар ўсиб чиқади Тупроқда учрайдиган туганак бактериялар дуккакдош ўсимлик илдиз тукчалари атрофида тўпланади ва уларнинг пўстини эритиб, илдиз ҳужайрасига ўтади ва кўпая бошлайди, ҳужайраларни тўлдириб юборади. Ўсимлик ўз навбатида илдиз ҳужайраларининг бўлиниш процессини тезлаштиради ва бактерияларни тугунак ичига ўраб олади. Бактериялар ишлаб чиқарадиган физиологик актив моддалар илдиз ҳужайраларининг бўлинишини янада тезлаштиради ва илдизга кўп миқдорда шакар оқиб келишини таъминлайди. Бактериялар шакарлар билан озиқланади ва ўсимликни азот билан таъминлайди. Агар дуккакдош ўсимликка бор микроэлементи берилса, симбиоз иккала организм учун фойдали бўлади, агар бор элементи етишмаса, Н. Торитон кўрсатганидек, флоэма найлари яхши ривожланмайди, натижада шакарлар илдизга кам келади ва туганак бактерия паразит ҳолда озиқланишга ўтади. Шундай қилиб, туганак бактерия ўсимликка, ўсимлик бактерияга мослашиб боради. Туганак бактериялар ўзига хос хусусиятга эга. Ҳозир буларнинг 20 дан ортиқ ирқи маълум. Ҳар бир ирқ маълум ўсимликда яшайди. Масалан, себарга илдизида ризобиум трифолиа, соя илдизида - ризобиум японикум, ловия илдизида - ризобиум фассоли, беда ва қашқарбеда илдизида - ризобиум мелилоти, нўхат, хушбўй нўхат, бурчоқ ва нутда - ризобиум легиминозарум, люпин илдизида - ризобиум лупини тугунаклар ҳосил қилади (58-расм). Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, туганак бактерияларда ҳар хил дуккакдош ўсимликларга нисбатан мосланиш бор, яъни улар маълум бир турлардагина ўса олади. Шу хусусиятига кўра уларни қуйидаги группаларга бўлиш мумкин: 1) нўхат, ёввойи нўхат, чина ва бурчоқ бактериялари; 2) люпин ва сераделла бактериялари; 3) беда ва қашқарбеда бактериялари; 4) ловия бактериялари; 5) соя бактериялари; 6) нут бактериялари; 7) себарга бактериялари. Булар тугунаклар ҳосил қилиш ва азот тўплаш активлиги жиҳатидан ҳам бир группа ичида бир-биридан кескин фарқ қилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
