1. Avtomatlashtirish tshunchasi va uning ta’rifi; Avtomatlashtirish maqsadi

Avtomatlashtirilgan tizimlari yopiq va ochiq bo'lishi mumkin. 

Yopiq  (loop)  tizimi  yopiq  tizimda  obyektni  ochiq  va  avtomatik  A  qurilmasi 

(1.1-rasm),  ular  to'g'ridan-to'g'ri  PS  va  qayta  ishlanuvchi  OS  aloqalari  bilan  bir-

biriga  bog'langan.  Kirish  effekti  x  ga  to'g'ridan-to'g'ri  ulanish  orqali  etkaziladi  va 

chiqish qiymati avtomatik qurilmaga qaytish orqali ta'sir qiladi. Ushbu turdagi tizim 

y  ning  haqiqiy  qiymatidan  y

3

  ko'rsatilgan  qiymatdan  chetga  chiqadi.                                                                                    

            Rasm. 1.1. Yopiq avtomatlashtirilgan tizimining integratsiya sxemasi 

 

Agar tizimning maqsadi tashqi ta'sirning o'zgarishi bilan oldindan belgilangan 

qiymat atrofida y qiymatini saqlab turish bo'lsa, bunday tizim avtomatik boshqaruv 

---

tizimi  (ACS)  deb  ataladi  va  avtomatik  qurilma  avtomatik  boshqaruv  (AR)  deb 

ataladi. 

Obyektning normal ishlashi y3 dan farqli qiymatlarga to'g'ri kelsa va ularning 

orasidagi tenglikka erishilsa, ob'ektga o'chirish yoki boshqa operatsiyalarni bajarish 

uchun signal x yuboriladi, keyin bunday tizim avtomatik himoya qilish tizimi (SAZ) 

deb nomlanadi va avtomatik qurilma (AZ). 

  Yadro tizimlar SAR va SAZni batafsil ko'rib chiqilishi kerak (1.2-rasm).            

Rasm.1.2. SAR (a) va SAZ (b) tizimlarining funktsional diagrammasi. 

 

SARning funktsional diagrammasi (1.2-rasm, a) tarkibni aks ettiradi va asosiy 

elementlarning funktsiyalarini tushuntiradi. 

To'g'ridan-to'g'ri  aloqa  davri  bizga  us,  kuchaytirgich  IM  va  regulyativ 

hokimiyat RO-ni o'z ichiga oladi. Qaytish davri sezgir elementni o'z ichiga oladi. 

Aniqlash  elementining  yordami  bilan  ARning  avtomatik  tekshirgichi  sozlanishi  y 

qiymatini qabul qiladi va uni oldinga uzatishga mos keladigan qiymatga aylantiradi. 

Ynning  aylantirilgan  qiymati  ES  taqqoslash  elementining  kirishlaridan  biriga  va 

uning belgilari-datchigidan  y3  signaliga  boshqa  kirish  uchun beriladi. O'tkazilgan 

rasmdagi bu signal regulyator uchun vazifadir. Taqqoslash elementida olib tashlash 

(nomuvofiqlikni) keltirib chiqaradigan olib tashlash quyidagilardan iborat: 

---

δ = у

3

 – у

п

. 

D  qiymati  faqat  nolga  teng  bo'lishi  mumkin,  chunki  regulyatsiya  qiymati 

ko'rsatilgan qiymatga teng bo'ladi. Boshqa barcha holatlarda u noldan ko'p yoki oz. 

Bunday holatda, b dagi bashorat haqiqiy og'ishning yo'nalishini ko'rsatadi va uning 

qiymati, odatda, bu o'zgarishga mutanosib. 

D  signallari  nazorat  elementining  boshqa  elementlari  ishlashi  uchun  rag'bat 

hisoblanadi. Kuchaytirgichda uning kuchi tashqi energiyani evroga etkazib berishga 

bog'liq.  Natijada,  ob'ektga  qo'llaniladigan  energiya  yoki  moddalar  oqimining 

o'zgarishi, bu tartibga solish effektidagi o'zgarishlarga mos keladi. Tartibga solish 

funktsiyalarini  bajarish  uchun  kuchaytirgich  d  belgilariga  javob  berishi  kerak,  va 

aktuator va regulyator qayta ishlashga mos bo'lishi kerak. 

SAZ sxemasi (1.2-rasm, b) ATS sxemasidan farq qiladi, chunki avtomatik AZ 

qurilmasidagi 

aktuatorlar 

va 

tartibga 

solish 

organlari 

mavjud 

emas. 

Kuchaytiruvchidan ajratilgan signal to'g'ridan-to'g'ri ob'ektga ta'sir qiladi, uni to'liq 

yoki uning qismlariga aylantiradi.