1. Архив иши назарияси ва амалиёти фанининг мақсад ва вазифалари нималардан иборат?

тўрт гуруга бўлиш мумкин: 1) Қадимги Нисадаги Парфия архив VI; 2) Тупроққалъадаги архив (Хоразм);
3) Қадимги сўғд ёзувлари; 4) Деваштич архив.
Қадимги Нисадан топилган Парфия архив VI подшонинг омборхонасидан топилган 2500 та остракон (сопол тахтача)лардан иборат бўлиб, кимга, қанча ёки ким, қайердан вино олиб келганлиги тўғрисида маълумотлар мавжуд. Мазкур остраконлар исоб ҳужжатлари вазифасини ўтаган. ҳужжатлар оромий алифбосига асосланган парфия тилида ёзилган.
ҳужжатлар тасодифий равишда бир жойда тўпланган бўлиб, милоддан аввалги 100 - 13- йилларни ўз ичига олади. Ҳужжатлардаги маълумотлар чекланган бўлишига қарамай, умумий ҳолда улар Парфия жамияти ҳаётининг турли томонлари тўғрисида ахборот беради. Улар ёрдамида подшолик хўжали- гининг айрим жиҳатларини ўрганиш мумкин. Хусусан улар Парфия подшолигининг маъмурий-ҳудудий тузилиши, бошқарув тизими, ижтимоий қатлами тўғрисида тасаввур ҳосил қилишга ёрдам беради.

6. Ўрта Осиё халқлари тўғрисидаги илк ҳужжатли ма лумотлар шартли равишда неча гуруга бўлинади?
Ўзбекистон ҳудудида қадимги даврларда архивлар мавжуд бўлганлигини 1948-1949- йилларда профессор С. П. Толстов бош- чилигида олиб борилган археологик експедитсиянинг топилмалари ам тасдиқлайди. Ушбу археологик қидирув ишлари Қадимги Хоразм (ҳозирда Қорақалпоғистон Республикаси Елликқалъа тумани)да олиб борилган. Тупроққалъа харобаларидан уй анжомлари ва санъат буюмлари билан бир қаторда жами 140 та ҳужжатлар топилган бўлиб, улар маъмурий-хўжалик мазмунига ега. Ёзма манбалар оромий алфавити ёрдамида ёзилган бўлиб, милодий I-IV аср кушон-афригийлар ҳукмронлиги даврига оид. 140 та топилган ҳужжатлардан 122 таси терига, қолганлари ёғоч тахтачаларга ёзилган. Бизгача 18 та терига ва 8 та ёғоч тахтачага ёзилган ҳужжатлар матни яхши сақланиб қолган. Топилган ҳужжатларни дастлабки ўрганишлар натижаси олимларга уларнинг шолар ўрта- сидаги хўжалик масалаларига оид ёзишма еканлиги тўғрисида хулоса қилишга имкон берди.
Милодий 312-313- йилларга (баъзи манбаларда мил. 196-197- йиллар) оид «қадимги сўғд ёзувлари» Сўғд мустамлакаси бўлган Дунхуан (Шарқий Туркистон) ҳудудидан топилган бўлишига қара- май, улар сўғдийларнинг ижтимоий таркиби тўғрисида маълумотлар беради. Жумладан, уларда еркин-озод кишилар, жамиятда аёлларнинг мавқеи, хўжалик ишлари ёритилади.
Архив шаклидаги Ўрта Осиё тарихига оид ҳужжатли материаллар жамланган яна бир сақловхона Қадимги Сўғдиёна ҳудуди (ҳозирги Тожикистон)да жойлашган.
Ушбу архив 1932- йилнинг баорида Тожикистон Республикаси Заматобод тумани Хайробод қишлоғи аолиси томонидан Муғ қалъаси харобаларидан топилган еди. Сават ичига жойлаштирилган ипак қоғозга нотаниш арфлар билан ёзилган ҳужжатлар бир неча ойлар дҳавомида қўлдан-қўлга ўтиб юрди. Ниҳоят, ўша вақтларда Заматобод тумани компартия қўмитаси котиби бўлиб ишлаган Абдуламид Пулоти саъйи ҳаракати билан ҳужжатлар Душанбе шарига олиб келинди. Бу йерда уларни қадимги сўғд тилида ёзилганлиги аниқлангандан сўнг, фотонусхалари Ленинградга (Санкт-Петербург) профессор А.А. Фрейманга ўрганиб чиқиш учун юборилди.
1933- йил майида Муғ қалъасида археологик қидирув ишлари олиб борилди. Тадқиқотлар натижасида қўшимча 74 та сўғд тилида, битта араб ва турк (руний) тилларида ёзилган ҳужжатлар топилди.
1934- йилда А.А. Фрейман ушбу манбаларнинг палеографик таърифини тайёрлаб, Муғ тоғи топилмаларига бағишланган махсус «Сўғд тўплами» (Cогдийский сборник – Ленинград, 1934) да нашр етди.
Ҳужжатлар Сўғд давлатининг фуқаролик тарихи, маъмурий бош- қарув тизими ва маданиятига оид асл сўғд қўлёзмалари бебао хазинаси саналади. ҳужжатлар сарой харобалари остидан топилган бўлишига қарамай, яхши сақланиб қолган ва рус тилига ўгирилган. Рус олими И. Ю. Крачковскийнинг фикрича, мазкур топилма VIII асрнинг биринчи чорагига оид бўлиб, 722 (723) йилларда араблар томонидан қатл этилган Панжикент окими Деваштичнинг архив ёки девонхонасидир.
Араб халифалиги инқирозга юз тутгач IХ асрнинг охирги чорагида (875-999- й.) Мовароуннар ҳудудида марказлашган Сомонийлар давлати ташкил топди. Давлат ҳужжатлари пойтахт - Бухоро шарида тўплана бошлади. ҳужжатлар моддий бойликлар билан биргаликда давлат ғазнасида сақланар еди.
Бундан ташқари IX-XII асрларда мавжуд бўлган кутуб- хоналар бир вақтнинг ўзида архив вазифасини ам ўтаган. Ўрта Осиёда мазкур архивлар Хоразм давлатида, кейинчалик Олтин Ўрда, А. Темур ва темурийлар, Шайбонийлар ва Аштархонийлар даврида ам мавжуд бўлган.

7. Қадимги Хоразм архив тўғрисида нималарни биласиз?
Ўзбекистон ҳудудида қадимги даврларда архивлар мавжуд бўлганлигини 1948-1949- йилларда профессор С. П. Толстов бош- чилигида олиб борилган археологик експедитсиянинг топилмалари ам тасдиқлайди. Ушбу археологик қидирув ишлари Қадимги Хоразм (ҳозирда Қорақалпоғистон Республикаси Елликқалъа тумани)да олиб борилган. Тупроққалъа харобаларидан уй анжомлари ва санъат буюмлари билан бир қаторда жами 140 та ҳужжатлар топилган бўлиб, улар маъмурий-хўжалик мазмунига ега. Ёзма манбалар оромий алфавити ёрдамида ёзилган бўлиб, милодий I-IV аср кушон-афригийлар ҳукмронлиги даврига оид. 140 та топилган ҳужжатлардан 122 таси терига, қолганлари ёғоч тахтачаларга ёзилган. Бизгача 18 та терига ва 8 та ёғоч тахтачага ёзилган ҳужжатлар матни яхши сақланиб қолган. Топилган ҳужжатларни дастлабки ўрганишлар натижаси олимларга уларнинг шолар ўрта- сидаги хўжалик масалаларига оид ёзишма еканлиги тўғрисида хулоса қилишга имкон берди.

8. Диваштич архив қаердан, қачон ва ким томонидан топилган?
Ҳужжатлар Сўғд давлатининг фуқаролик тарихи, маъмурий бош- қарув тизими ва маданиятига оид асл сўғд қўлёзмалари бебао хазинаси саналади. ҳужжатлар сарой харобалари остидан топилган бўлишига қарамай, яхши сақланиб қолган ва рус тилига ўгирилган. Рус олими И. Ю. Крачковскийнинг фикрича, мазкур топилма VIII асрнинг биринчи чорагига оид бўлиб, 722 (723) йилларда араблар томонидан қатл этилган Панжикент окими Деваштичнинг архив ёки девонхонасидир.
Араб халифалиги инқирозга юз тутгач IХ асрнинг охирги чо- рагида (875-999- й.) Мовароуннар ҳудудида марказлашган Сомонийлар давлати ташкил топди. Давлат ҳужжатлари пойтахт - Бухоро шарида тўплана бошлади. ҳужжатлар моддий бойликлар билан биргаликда давлат ғазнасида сақланар еди.

9. Қадимги сўғд ёзувлари қайердан топилган ва уларда қандай маъ лумотлар мавжуд?
Милодий 312-313- йилларга (баъзи манбаларда мил. 196-197- йиллар) оид «қадимги сўғд ёзувлари» Сўғд мустамлакаси бўлган Дунхуан (Шарқий Туркистон) ҳудудидан топилган бўлишига қара- май, улар сўғдийларнинг ижтимоий таркиби тўғрисида маълумотлар беради. Жумладан, уларда еркин-озод кишилар, жамиятда аёлларнинг мавқеи, хўжалик ишлари ёритилади.
Архив шаклидаги Ўрта Осиё тарихига оид ҳужжатли материаллар жамланган яна бир сақловхона Қадимги Сўғдиёна ҳудуди (ҳозирги Тожикистон)да жойлашган.


10. Хива хонлиги архив тўғрисида нималарни биласиз?
Ўзбек хонликлари архивлари. ХХ асрнинг 30- йилларида Ўрта Осиё хонликлари архивлари тўғрисида қўшимча янги маълумотлар топилган. Булар Қўқон ва Хива хонлари, Бухоро амирлигининг қушбеги архивлари бўлиб, уларда ХИХ асрга оид ҳужжатларнинг бир қисми сақланиб қолган.
1873- йил 29- майда Россия империяси қўшинлари Хива хонлигининг пойтахти Хива шарини босиб олгандан сўнг, хон саройини талон-тарож қилдилар. Моддий бойликлар билан бир қаторда қўлёзма асарлар ва архив ҳужжатлари Туркистон генерал-губернатори К. П. Кауфманнинг топшириғига асосан Тошкентга олиб келинди. Архив ва қўлёзмаларнинг таркиби ва мазмунини ўрганиб чиққан Хива експедитсиясида бевосита қатнашган шарқшунос олим А. Л. Кун генерал-губернаторга исобот тақдим этади. Унда олим мазкур ҳужжатларни икки гуруга бўлиб, биринчи гуруга хонликнинг даромадлари ва харажатларига доир дафтарлари ҳамда бир қанча вақф мулки ҳужжатларини, иккинчисига хатлар, аризалар, шунингдек, дипломатик ёзишмаларни киритган. Умуман олганда, Хива хони саройидан шарқ қўлёзмаларидан иборат 300 га яқин китоб, 129 номда 140 жилд тарихий асарлар, 20 нафар шоирларнинг 30 жилдли асарлари, 50 жилдли 40 та ҳуқуқий-диний асар, бундан ташқари 18 та Қуръон ва 50 та дарслик китоблари тўпланган.
Мазкур ноёб ҳужжатларнинг бир қисми фон Кауфман томони- дан 1874- йил 28- мартда Петербург Фанлар академиясининг Осиё музейига, қолгани эса Петербургдаги Император халқ кутуб- хонасига юборилган. Узоқ вақт ҳужжатлар илмий муомалага киритилмасдан ётди. 1936- йилда шарқшунос П. П. Иванов томо- нидан тасодифан ушбу архивнинг топиб олиниши ва ўрганиб чиқилиши тарих фани соасида катта ютуғ бўлди. Чунки ушбу даврга қадар ўзбек хонликлари тарихи шарқ адиблари асарлари ёки йевропалик сайёлар маълумотлари асосида ёритилар эди.
Хива хонлари архив ҳужжатларини чуқур ўрганиш натижасида П. П. Иванов «ХIХ асрдаги Хива хонлари архив» асарини нашр этди. Бироқ олим архивнинг Шарқшунослик институтида сақланиб қолган иккинчи қисмидан бехабар еди. Мазкур ҳужжатлар 1951-1956- йиллар Шарқшунослик институтида катта илмий ходим лавозимида ишлаган, 1953- йил «Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши» мавзусида докторлик диссертатсиясини ҳимоя қилган М. И. Йўлдошев томонидан илмий муомалага киритилди.
1962- йил Ўзбекистон архившунослари ташаббуси билан республика ҳукуматининг талаби асосида Ленинграддаги (ҳозирги Санкт-Петербург) Салтиков-Шчедрин номидаги давлат халқ кутубхонасидан Хива хонлари архив Ўзбекистон Марказий давлат архивга қайтариб берилди. Ленинград Фанлар академияси Шарқшунослик институтидаги архив ҳужжатлари эса берилмай қолиб кетди.


11. Қўқон хонлиги архив тўғрисидаги ма лумотлар ким томонидан илмий муомалага киритилган?
Қўқон хонлари архив ҳам 1876- йил К. П. Кауфман буйруғига асосан Петербургга, Император кутубхонасига жўнатилган. Архивдаги ҳужжатларнинг асосий қисми 1866-1875- йилларга оид бўлиб, умумй ажми 5026 варақ ва 151 дафтардан иборат қўлёзма ҳужжатлар топилган. Уларда хоннинг иноятномалари - cолиқлардан озод қилиш ёки имтиёз бериш; муборакномалари - хон хизматчиларини тайинлаш, аолини ашар ишларига жалб қилиш ва бир қанча ижтимоий-иқтисодий маълумотлар мавжуд. Сақланиб қолган 151 та дафтарда солиқ йиғувчиларнинг ёзувлари, ҳисоботлари, хон саройидаги сарф-харажатлар ва бошқа ёзувлар ўз аксини топган бўлиб, хонликнинг иқтисодий тарихини ёритишда муҳим манба ҳисобланади.
Қўқон хонлари архив П. П. Иванов томонидан Хива хонлари архив билан бир вақтда топилган бўлишига қарамай, илмий жиатдан ўрганилмаган эди. Ҳужжатларнинг дастлабки тафсилоти 1957- йилда шарқшунос олим А. Л. Троицкая томонидан «Қўқон хонлари архив каталоги» номи билан эълон қилинган.
Қўқон хонлари архив ҳам 1962- йилда Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивга қайтариб берилган.


12. Туркистон генерал-губернаторлиги канцелярияси қандай вазифаларни бажарган?