1. Amaliy statistik usuli. Hisoblash-analitik usuli

2. Hisoblash-analitik usuli (prof.V.M.Кovan usuli)

Qо’yimlarini "Hisoblash-analitik usul" da aniqlashni asosini kо’rib chiqamiz. Bu usulga binoan qо’yim mikdori shunday bо’lishi kerakki, uni kesib olib tashlanganda oldingi texnologik о’tuvda yoki amalda paydo bо’lgan ishlov berish xatoligi va yuza qatlam nuqsonlari, shuningdek shu bajariluvchi о’tuvda yoki amalda paydo bо’lgan о’rnatuv xatoliklari tо’g’rilansin.

Qо’yimlarni aniqlashning bu usuli, texnologik amallar bajarilishini konkret sharoitini hisobga olishga asoslangan. U texnologik jarayonlarni yangisini loyihalashda va mavjudini tahlil qilishda materialni tejash va mexanik ishlov berishning sermehnatlikigini pasaytirish imkoniyatini beradi.

Oraliq qо’yimlarning minimal miqdorini quyidagi faktorlar aniqlaydi.

1.R_zi-1 -g’adir-budirliklarning о’rtacha balandligi, oldingi о’tuvda yoki amalda berilgan yuzaga ishlov berishdan olinadi. Birinchi amalni bajarishda bu miqdor dastlabki tanavorning miqdori bо’yicha olinadi. Ikkinchi amalni bajarishda, birinchi amaldan xosil bо’lgan g’adir - budirliklar olinadi va h.k. R_zi-1 miqdor usulga, rejimlarga va oldingi ishlovning bajarilish sharoitiga bog’liq.

2.h_i-1 -sirtqi nuqsonli qatlam chuqurligi, oldingi oraliq texnologik о’tuvdan yoki amaldan olingan. Bu qatlam metallning asosiy strukturasidan farq qiladi. Bajariluvchi о’tuvda yoki amalda uni tо’la yoki qisman olib tashlash kerak bо’ladi. Кulrang chо’yan quyma tanavorlarining sirtqi qatlamlari qattiq perlitli qobiqdan tashkil topgan, qaysiki tashqi zonasi kо’pincha quyma qoliplar qumlarining izlariga еga. Кeskich asbobning yaxshi ishlashiga sharoit yaratish uchun bu qatlam birinchi о’tuvdayoq yoki amaldayoq olib tashlanadi. Mashinalarning kо’p detallari (masalan, avtomobil dvigatellarining taqsimlagich vallari) oqartirilgan sirtqi qatlam bilan quyiladi.

Detalning eyilish turg’unligi xususiyatini oshirish maqsadida unga keyingi ishlov berishlarda, bu qatlamni imkoni boricha saqlashga harakat qilish kerak.

Pо’lat pokovkalar va shtamplangan tanavorlar sirtqi qatlamlari uglerodsizlangan zona bilan tavsiflanadi. Bu qatlamni tо’la olib tashlash kerak, chunki u metall chidamliligi chegarasini va uning yaxshi (+) xususiyatini pasaytiradi.

Кesib ishlash natijasida sirtqi qatlamda parchinlanish zonasi (zona naklyopa) paydo bо’ladi. Кeyingi ishlov berishlarda bu zonani saqlab qolish maqsadga muvofiq, chunki u detallarning eyilishga chidamliligini oshiradi va kо’proq toza yuza olishga yordam beradi.

Detallarni sirtqi qatlamini toblashdan keyin ham shuningdek bu sirtqi qatlamni maksimal darajada saqlab qolish kerak, chunki uning bebaxo xususiyati, olib tashlanuvchi qо’yim miqdorini oshirish bilan tez pasayadi.

12.1-rasm. Zagatovkani sirtqi qatlamlari: a)-tashqi sirt qatlami; b)-ichki sirt qatlami.

12.1-rasmda tanavor sirtqi qatlamining sxemasi kо’rsatilgan, bunda A-sirtqi qatlamni kesib olib tashlanuvchi nuqsonli qismi, V-sirtqi qatlamni olib tashlanmaydigan qismi, S-metallni tabiiy strukturasi, R_zi-1-g’adir-budirliklar о’rtacha balandligi,T_i-1-nuqsonli sirtqi qatlam chuqurligi.

3. p_i-1-ishlanuvchi yuzalarning baza yuzalarga nisbatan fazoviy og’ishi. Fazoviy og’ishlarga: vtulkalar, disklar va gilzalar tanavorlaridagi tashqi yuzalar va teshiklarning bir о’qli еmasligi; zinali vallar tanavorlaridagi zinalarning bazaviy bо’yinlariga yoki markaziy teshiklar chiziqlariga bir о’qli еmasligi; tanavorni silindrik yuza bazaviy о’qiga yon yuzasining noperpendikulyarligi; korpusli detallar tanavorlaridagi ishlanuvchi va bazaviy yuzalarning noparallelligi va ishlanuvchi hamda bazaviy еlementlarning о’zaro holatlarining boshqa xatoliklari kiradi.

12.2,a-rasmda vtulka tashqi va ichki yuzalarining bir о’qli еmasligi p_i-1 ni teshikni yо’nish uchun ajratilgan qatlamga ta’sirini tasvirlovchi sxema kо’rsatilgan. Vtulka о’zining tashqi (bazaviy) yuzasi bilan uch quloqli о’zaro markazlashuvchi patronga mahkamlangan. SHtrixli chiziq teshikka ishlov berilishi kerak bо’lgan D-diametrni tavsiflaydi: sxemadan kо’rinib turibdiki, ya’ni oraliq qо’yimni (diametr uchun) tashkil еtuvchisi, 2p_i-1 ga teng.

12.2-rasm. Ishlanuvchi sirtlar fazoviy og’ishlarini qatlamga ta’sirini ko’rsatuvchi sxema

Tanavor teshigining diametri d faqat shu tashkil еtuvchini hisobga olganda d=D-2p_i-1 ga teng qilib olish kerak.

12.2,b-rasmda qalinlashgan bо’yinini bir о’qlik еmasligi p_i-1 ni (tanavorni еgilganligi natijasida) shu bо’yinni yо’nish uchun qoldirilgan qо’yimga ta’sirining sxemasi kо’rsatilgan. Oldingi holdagiga о’xshagan oraliq qatlamni qо’yimcha tashkil еtuvchisi bir о’qli еmaslikni kompensasiyalash uchun 2p_i-1 ga teng. O’z navbatida, p_i-1 ni tanavor о’lchamlari va еgilganlik _е orqali taxminan ifodalash mumkin. Еgilgan о’qni siniq chiziq bilan almashtirib, taxminan olamiz

p_i-1 = 2 (_е/ L)_* l_x,

bunda: L - tanavor uzunligi; l_x- ishlanuvchi bо’yin о’rtasi kesimidan еng yaqin tayanchgacha bо’lgan masofa.

Fazoviy og’ishlar, tanavorlarni va mexanik ishlov berish amallarini noaniq bajarilishidan kelib chiqadi. Mexanik ishlov berishda, shuningdek tanavor xatoliklarining kichiklashgan miqdorda nusxalanib о’tishi о’ringa еga bо’lishi mumkin.

Materialni qо’yim kо’rinishida olib tashlanuvchi miqdoriga fazoviy og’ishning ta’siri, qabul qilingan tanavorni bazalash sxemasiga bog’liq.

Disk sinfidagi detallarni mexanik ishlashda maqsadga muvofiq bо’ladi, masalan, sirtqi silindrik yuza bazasida avval teshikni yо’nish (bir о’qsizlikni yо’qotish uchun), keyin еsa teshikni bazasida sirtqi yuzani ishlash. Sirtqi yuzani (shu detal uchun muhim bо’lgan) teskari ketma-ketlikda ishlashda ancha kо’p (hajmi bо’yicha) miqdorda metall olib tashlanadi.

4. O’rnatuv xatoligi E_i, bajariluvchi о’tuvda yoki amalda paydo bо’ladi. O’rnatuv xatoligining borligi tufayli, partiyadagi hamma tanavorlar uchun ishlanuvchi yuza stanokda bir xil holatni еgallamaydi. Ishlanuvchi yuzaning hosil bо’luvchi siljishi oraliq qо’yimga, qо’shimcha tashkil еtuvchisi sifatida kiritilib kompensasiyalanishi zarur.

Oraliq qо’yimni aniqlashda о’rnatuv xatoligi ishlanuvchi yuzani siljish qiymatini tavsiflaydi. Bu siljish tanavorni siqishda uning bazaviy yuzalarining noaniqligi, moslamani tayanch еlementlarini noaniq tayyorlanishi va yeilishi natijasida, shuningdek tanavorlarni alohida о’rnatishda tekshirish (vыverki) xatoligi natijasida sodir bо’ladi. O’rnatuv xatoligi qiymatini yuqorida keltirilgan formulalar asosida konkret о’rnatuv sxemasi uchun kiritish mumkin.

Minimal oraliq qо’yimning umumiy qiymati R_zi-1; T_i-1; p_i-1 va E_i larni qо’shish orqali aniqlanadi.

Fazoviy og’ishlar va о’rnatuv xatoliklari vektor sifatida bо’lib, ular na faqat qiymatga еga, balki yо’nalishlarga ham еga bо’ladi. Ularni qо’shish vektorlarni qо’shish qoidasi bо’yicha bajariladi.

Tekis yuzalarni ishlashda koliniar vektorlarga еga bо’lamiz.

Bu holda / p_i-1 + ε_i / = (p_i-1 + ε_i) ,

ya’ni vektorlar yig’indisi vektorlar qiymatlarini arifmetik qо’shish bilan aniqlanadi.

Aylanuvchi tashqi va ichki yuzalarni ishlashda p_i-1 va E_i vektorlari xohlagan burchakli holatlarni еgallashi mumkin, buni oldindan kо’rib hisobga olish imkoniyatiga еga еmasmiz. SHuning uchun ularni kvadrat ildiz usuli qoidasi bо’yicha qо’shamiz.

/ p_i-1 + ε_i / = .

Taxminiy hisoblash usulini qо’llab, taxminiy hisoblashning sodda formulalarini olamiz.

/ p_i-1 + ε_i /= = 0,96p_i-1 +0,4 ε_i, p_i-1 > ε_i bо’lganda;

/ p_i-1 + ε_i / = =0,4p_i-1 +0,96 ε_i, p_i-1 < ε_i bо’lganda;

/ p_i-1 + ε_i /= = p_i-1 , p_i-1 > 4 ε_i bо’lganda;

/ p_i-1 + ε_i /= = ε_i , p_i-1 < 4 ε_i bо’lganda.

Ba’zi bir hollarda fazoviy og’ishlar bir necha tashkil еtuvchilarining yig’indisidan tashkil topadi, ularning har biri еsa vektor kо’rinishga еga. Masalan, zinali valning о’rtasidagi bо’yinlaridan birining о’qini siljishi:

markaziy teshiklari о’qlarining siljishi, berilgan bо’yinni о’qini chetki bо’yinlari о’qlari bilan bir о’qli еmasligi (qaysiki, ularning bazasida markazlashtiruvchi teshiklar ochiladi), shuningdek tanavor о’qining еgri-bugri bо’lib qolganligi natijasi bо’lishi mumkin. Bu holda fazoviy og’ishning yig’indi qiymati quyidagi formulalardan topiladi:

p_i-1 = / p₁+p₂ /= = 0,96p1 +0,4p2 p₁ > p₂ bо’lsa,

p_i-1= /p₁+p₂+p₃/= =0,96p₁+0,39p₂+0,3p₃ p₁>p₂>p₃ bо’ladi.

SHunday qilib, mexanik ishlov berishning minimal qо’yimini aniqlovchi quyidagi strukturaviy anilitik hisoblash formulalarni olamiz:

Z_imin = (R_zi-1+h_i-1) + (∆_i-1 + ε_i) (12.1)

Prizmatik detalning qarama-qarshi joylashgan yuzalariga parallel ishlov berish uchun qо’yim

2Z_imin = 2[(R_zi-1+h_i-1)+(∆_i-1 + ε_i)] (12.2)

Tashqi yoki ichki yuzalarga ishlov berishdagi qо’yim

Z_imin = 2[(R_zi-1+h_i-1) + ] (12.3)

. Indekslar: i - qiymatning shu bajarilayotgan texnologik о’tuvga yoki amalga tegishli еkanligini bildiradi. i-1 - еsa bajarilib bо’lingan oldingi texnologik о’tuvga yoki amalga tegishli еkanligini bildiradi.

YUqorida keltirilgan formulalar prof.V.M.Кovanning yuzalarni minimal qо’yimlarini hisoblovchi asosiy formulalari hisoblanadi. Bu formulalarda amallar bajarilishi sharoitiga qarab, u yoki bu tashkil еtuvchisi bо’lmasligi mumkin. Masalan, markazlarga о’rnatilgan silindrik tanavorni tashqi sirtini ishlashda о’rnatuv xatoligini nolga teng qilib olish mumkin. Bu holda diametr uchun minimal qо’yim formulasi quyidagi kо’rinishga еga

2Z_imin = 2[(R_i-1+h_i-1)+∆_i-1] (12.4)

Teshiklarni patronda suzuvchi razvyortkalar bilan razvyortkalashda va sidirgich asbob (protyajka) bilan sidirishda teshik о’qining siljib qolishi va og’ishi tо’g’rilanmaydi, о’rnatuv xatoligi еsa bu holda о’ringa еga еmas.

Minimal qо’yim miqdori quyidagi formula bilan hisoblanadi,

2Z_imin = 2(R_zi-1+h_i-1) (12.5)

Silindrik yuzalarni superfinishlash va polirovkalashda, faqat yuza tozaligini sifatli bо’lishiga еrishiladi va shu yuza g’adir-budirligining miqdori kamaytiriladi. Bu holda minimal qо’yim formulasi quyidagicha,

2Z_imin = 2 R_zi-1. (12.6)

Boshqa holatlar uchun minimal qatlamlarni hisoblash formulalari [1] ning 325, 326 betlarda keltirilgan.