1-amaliy mashg’uloti. Axborot texnologiyalarida texnik va

Elektromexanik mashinalar davri.
Mexanik hisoblash mashinalarida mos qurilmalar 
qo‘l kuchi bilan harakatga keltirilar edi. Endi mana shu vazifani elektr energiyasi 
yordamida amalga oshiruvchi hisoblash mashinalari paydo bo‘la boshladi. Shuning 
uchun ham bunday mashinalar elektromexanik hisoblash mashinalari deyiladi. 
Elektromexanik hisoblash mashinalarining deyarli hammasida sonlar mashinaga 
maxsus tugma yordamida kiritiladi. Bunday mashinalardan Rossiyada Odner 
arifmometri kabi ishlaydigan o‘nta tugmali "VK-1" mashinasi, keyinroq esa, barcha 
arifmetik amallarni bajarish uchun yetarli sonda tugmalari bo‘lgan hisoblash 
mashinalari yaratiladi. Shuni aytish kerakki, bunday mashinalar mexanik 
mashinalarga nisbatan takomillashganligiga qaramay, unda mutaxassis-laborant 8 
soatlik ish kunida hammasi bo‘lib 200 amal bajara olar edi. 
Elektron hisoblash mashinalari davri.
Elektromexanik mashinalar ham, o‘z 
navbatida, XX asr fan va texnikasi taraqqiyoti ehtiyojlarini qoniqtira olmay qoldi. Bu 
mashinalarda hisoblash jarayoni ko‘p vaqt talab qilishi, ya’ni ishlash tezligi va amal 
aniqligining kichikligi sababli yanada tezroq hisoblaydigan, yangi xil mashinalar 
yaratish zaruriyati tug‘ildi. Shu boisdan ham hisoblash mashinalarida yuqoridagi 
talablarni amalga oshirishga zamin yaratuvchi elektron lampalardan foydalanish 
ustida jadallik bilan tadqiqot olib borila boshlandi. Shu maqsad yo‘lida 1942-45 
yillarda, birinchi bo‘lib AQSH dagi Pensilvaniya universitetida, axborotlarni saqlash 
imkoniyatiga ega bo‘lgan elektron lampalar yordamida ishlovchi raqamli hisoblash 
mashinasi yaratildi. 30 tonna og‘irlikdagi, 150 kvadrat metrli xonani egallagan va 18 
mingta elektron lampaga ega bo‘lgan ulkan elektron hisoblash mashinasi "ENIAK" 
deb nom oldi. 
1946 yili Amerikalik olim Dj. Neyman (1903-1957 yy) shunday elektron hisoblash 
mashinalarini qurishni matematik jihatdan asoslab berdi. Bu xil mashinalar hisoblash 
texnikasi tarixida keskin burilish yasadi, fan-texnikaning turli sohalari jadal 
rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Keyinrok, AQShda va Buyuk Britaniyada "EDVAK", 
"EDSAK", "SEAK", "BINAK", "UNIVAK" va boshqa mashinalar yaratildi. 
Umuman, 1950 yil elektron hisoblash mashinalari taraqqiyotining boshlanishi bo‘ldi. 
Sobiq Ittifoqda birinchi elektron raqamli hisoblash mashinasini 1948 yilda rus olimi 
S. A. Lebedev boshchiligidagi guruh ishlab chiqdi. Ushbu kichik elektron hisoblash 
mashinasi (MESM) deb nomlangan mashina Ukraina Fanlar akademiyasining 
Elektronika institutida yaratildi. Uning kamchiligi xotirasida axborotni kam miqdorda 
saqlashi, qo‘polligi, amallar bajarishda aniqligi nisbatan kichikligida edi. 
Tarixan qisqa davr ichida EHMning to‘rtta avlodi yaratildi. EHMlarni avlodlarga 
ajratishlarni yaratishda nimalarga asoslanganligi, qanday tuzilganligi, texnik 
xarakteristikalari, foydalanuvchilar uchun qulayligi va boshqa tomonlari asos qilib 
olinadi. 
EHMlarning birinchi avlodi 
(1940-1950 yillar) qatoriga Mustaqil Davlatlar 
Hamdo‘stligi davlatlarining olimlari yaratgan MESM, BESM-1, BESM-2, MINSK-1, 
URAL-1, URAL-2 va boshqalar kiradi. 
Bu mashinalarning hammasi elektron lampalar asosida qurilgan. Ular o‘lchamlarining 
kattaligi, elektr quvvatini ko‘p iste’mol qilishi, amallarning bajarilish tezligi pastligi, 

---

katta miqdorda axborotlarni saqlay olmasligi va ishonchsizligi bilan ajralib turardi. Bu 
toifa mashinalar sekundiga o‘rtacha 10000 amal bajaradi. Xotirasiga faqat 2047 
tagacha so‘z sig‘adi. 
EHMlarning ikkinchi avlodi
(1950-1965 yillar) tranzistorlar (yarim o‘tkazgich va 
magnitli elementlar) tuzilgan bo‘lib, bu avlodga mansub mashinalarning o‘ziga xos 
xususiyatlaridan biri, ular qo‘llanish sohasi bo‘yicha ixtisoslashtirilgandir. Ikkinchi 
avlod EHMlarida oldingilariga qaraganda ma’lumotlarni ko‘proq, tezroq va ishonchli 
qayta ishlash imkoniyati yaratildi. EHMning ikkinchi avlodiga quyidagi mashinalar 
kiradi: Minsk-2, Razdan-3, M-220, BESM-6, Mir, Nayiri, Minsk-22, Minsk-32, Ural-
14 va boshqalar. Bu mashinalarda qo‘yilgan masalalarni tez yechish imkoniyatini 
yaratidigan programmadan, ya’ni masalani yechishda EHM bajarishi lozim bo‘lgan 
amallar ketma-ketligidan foydalanish mumkin . Bunday EHMlarning o‘rtacha tezligi 
100000 amal-sekund, xotirasiga 10000 tagacha so‘z sig‘adi. 
Elektron hisoblash mashinalarining keyingi mukammallashuvi turli vazifalarni 
bajaruvchi moslamalarning yaratilishiga olib keldi, bu esa o‘z navbatida, element va 
sxemalarning o‘lchamlarini kichraytirishni va ularning ishlashdagi ishonchligini 
oshirishni, xotira sig‘imini kattalashtirishni, ishlash tezligini yana ham tezlatishni 
talab etdi. Shunga asosan, mikroelektronikada tez orada 1 kub.sm hajmli kristallida 
eng kamida 5 dona elektronika elementini birlashtirgan elektron qurilma, ya’ni mitti 
integral sxemalar paydo bo‘la boshladi. Bunday sxemalar ikkinchi avlod 
mashinalarida mavjud bo‘lgan barcha kamchiliklarning ancha qismini bartaraf etishga 
va yangi hisoblash mashinalarining paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Integral sxema, 
avvalo yasalayotgan moslamalarni juda ham kichiklashishiga olib keldi.