1 аmаliy mashg’ulot

Eruvchаnlik ko’pаytmаsi.

To’yingаn eritmаdа erigаn mоddа cho’kmа bilаn muvоzаnаtdа bo’lаdi. Mаsаlаn, AgI ning to’yingаn eritmаsidа quyidаgi muvоzаnаt qaror tоpаdi: AgIAg⁺+I^- Mаssаlаr tа`siri qоnunigа muvоfiq V<sub>1</sub>═K<sub>1</sub>[AgI] bilаn ifоdalаnаdi.
Eritmаda bu jarayongа qarshi jarayon hаm bоrаdi. Ag<sup>+</sup> iоnlаri bilаn I<sup>-</sup> iоnlаri birikib qaytadаn AgI gа o’tа bоshlаydi. Uning tеzligi V<sub>2</sub>═K<sub>2</sub>[Ag<sup>+</sup>][I<sup>-</sup>] bilаn ifоdаlаnаdi. Mа`lum vаqt o’tgаch, sistеmа muvоzаnаt holatigа kеlаdi. U holda V₁═V₂ bo’lаdi. K₁[AgJ]═K₂[Ag⁺][J^-] AgI kаm eriydigаn mоddа bo’lgаni uchun uning kоnsеntrа96tsiyasi [AgI]ni o’zgаrmаs kаttаlik dеb qаbul qilish mumkin. U holda yuqоridаgi ifоdаning chаp tоmоndаgi hаdini o’zgаrmаs qiymаt EK bilаn bеlgilаsh mumkin, nаtijаdа EK═[Ag⁺][I^-] ifоdаsi kеlib chiqаdi. Bu tеnglаmаdаgi EK- eruvchаnlik ko’pаytmаsi nоmi bilаn yuritilаdi.
Dеmаk, оz eriydigаn elеktrоlitning to’yingаn eritmаsidаgi iоnlаr kоnsеntrаtsiyalаrining ko’pаytmаsi аyni haroratdа o’zgаrmаs miqdоrdir. Bu miqdоr eruvchаnlik ko’pаytmаsi dеb аtаlаdi.

96

8- АMАLIY MASHG’ULOT

Mavzu:Mettallarning xossalriga doir mashq va masalalar.Qotishmalar.Koroziya.
D.I.Mendeleyev davriy sistemasidagi elementlarning 85tasini metallar tashqil qiladi. Metallarning 12 tasi S-elementlar, 32 tasi d-elementlar, 28 tasi f-elementlar va kolgani R-elementlardir. Simobdan tashqari xamma metallar oddiy xaroratda qattiq moddalardir. Metallarning o’ziga xos belgilari kuyidagilardan iborat.

1. 
   Xar kanday metall o’ziga xos yaltiroklikka ega, buning sababi shuki, ular yeruglik nurini spektrning kuzga kurinuvchan soxasida kaytarish xususiyatiga ega.
   
2. 
   Metallar issiqlik va elektrni yaxshi utkazadi. Metallarning elektr utkazuv96chanligi xarorat ortishi bilan pasayadi va aksincha, karshiligi xarorat ortishi bilan ortadi.
   
3. 
   Kupchilik metallar odatdagi sharoitda kristall xolatida bo’ladi, ularning koordinasion soni katta kiymatga ega (8 va 12 ga teng)
   
4. 
   Metallar chuziluvchan va yassilanuvchi bo’ladi.
   
5. 
   Metallar elektr musbat elementlardir, ya’ni ularning oksidlari kupincha suv bilan birikib asoslar xosil qiladi. Metallarda bu 5 xususiyatning borligiga asoslanib, metallarning ichki tuzilishi xaqida ma’lum tasavvur yaratish mumkin. Masalan, metall yeruglikni kaytarish xususiyatiga ega bo’lgani uchun juda yupka metall plastinka xam shaffof (tinik) bo’lmaydi.
   

Bunga asoslanib, metall juda zich tuzilgan (ya’ni metallarning xajm birligida juda kup atomlar bor) deyish mumkin.
Metallarning issiqlik va elektrni yaxshi utkazishi — zaryadlangan zarrachalar metallning kristallari orasida oson xarakatlanishi xaqida ma’lumot beradi. Nixoyat, metallarning elektromusbat elementlar jumlasiga kirishi-valent elektronlarning metall atomidan osongina chikib keta olishini kursatadi. Lekin bu (metallar) xususiyatlarining xech qaysisi oddiy moddalarning «metall» yoki «metallmaslari» sinfiga ajratish uchun asos bula olmaydi. Oddiy moddalarni «metall» yoki «metallmaslarga» ajratish uchun kimeviy bog’lanishlar tipini asos qilib olish, kup masalalarni izox qilib olishda juda tugri xulosalarga olib keladi. Demak, zarrachalar orasida metall bog’lanishli oddiy moddalarni metallar jumlasiga,kovalent bog’lanishli oddiy moddalarni esa metallmaslar jumlasiga kiritish kerak.
Oddiy moddalarni bunday 2 turkumga ajratish bir tomondan mutlak va ikkinchi tomondan nisbiy xarakterga ega. Ayni sharoitda oddiy moddalarni metall va metallmaslarga ajrata olamiz,lekin ba’zi oddiy moddalarning «metallar» turkumiga kiritilishi tashki sharoitning uzgarishiga bog’liq bo’ladi.Masalan,surma «metallmaslar» turkumiga kiritiladi, lekin surmaning elektr utkazuvchanligi xarorat ortishi bilan kamayadi. Buni etiborga olganimizda surmani «metallar» turkumiga kiritishga tugri keladi. Ka96lay 13,2oS dan yuqorida metall, lekin xarorat pasayib -40 oS ga yetganda ok kalay «kulrang kalay»ga aylanadi. Kulrang kalayning kristall katagi xuddi olmos, kremniy va germaniylarning kristall katagi singaridir. Kulrang kalayda atomlar o’zaro kovalent bog’lanishlar xosil qiladi; u yarim utkazuvchanlik xossalariga ega; uning elektr utkazuvchanligi, xuddi metallmaslarniki kabi, xarorat pasayishi bilan kamayadi.