1-amaliy mashg’ulot Mavzu: Materiallarning fizik-kimyoviy tuzilishi

harorati  deb  ataladi.  Har  qaysi  metallning  erish  harorati  tegishli  jadvallarda 

berilgan. 

Kimyo  fanidan  ma’lumki,  D.  I.  Mendeleyevni  davriy  jadvalidagi  kimyoviy 

elementlarning -3/4 qismi metallardir. М. V. Lomonosov ta’rifiga ko'ra, "Metallar 

bolg‘alanishi mumkin bo'lgan yaltiroq jismlardir". Keyingi yillarda metallarni ichki 

tuzilishini rentgen nuri yordamida o‘rganishlar ko‘rsatdiki, ularning atomlari fazoda 

ma’lum tartibda joylangan bo'lib, aniq fazoviy kristallik panjaraga ega. Shu boisdan 

xossalari ham turlicha bo’ladi. Ko‘pchilik metallarning atomlaridagi sirtqi  (valent) 

elektronlar  soni  bitta  yoki  ikkita  bo‘lib,  ular  yadroga  zaifroq  tortilib  turadi.  Shu 

sababli ma’lum sharoitda elektronlarining birini yoki ikkalasini nometallarga berib, 

musbat    zaryadli  ionlarga  aylanadi.  Sof  (tarkibida  qo'shim  chalar  judayam  oz 

bo'lgan) metallarni o'ziga xos xossalari tufayli texnikani turli sohalarida (masalan, 

Fe,  Cu  va  Al  lardan  elektro-radio  texnikada,  Та,  Nb,  Si  va  boshqalardan 

priborsozlikda, atom texnikada va boshqa joylarda) qo'llanilsa, mashinasozlikda va 

boshqa soxalarda qora va rangli metallar qotishmalari (cho'yan, po‘lat, latun, bronza 

va boshqalardan)asosiy konstruktsion material sifatida keng foydalaniladi. 

Ma’lumki,  rangli  metall  va  ularning  qotishmalari  qora  metal  qotishmalaridan 

ancha  qimmat  bo‘lsada,  korroziyaga  bardoshligi,  elektr  va  issiqliqni  yaxshi 

o‘tkazishi,  plastikligi,  puxtaligini  qoniqarligi,  temperatura  pasaygan  sari  elektr 

o‘tkazuvchanligini  ortishi,  termik  ishlanishi  va  boshqa  hossalari  tufayli  zarur 

joylarda keng qoilaniladi. Lekin imkon bo‘lsa qimmatbaho rangli metall va ularning 

qotishmalari  o‘rniga  qora  metall  qotishmalari  va  nometall  materiallardan 

foydalanish katta iqtisodiy tejamlik beradi. Bu holni unutmaslik ham kerak. 

Elementlarning  o’zaro  ta’sirlashuvi  natijasida  hosil  bo’ladigan  metall  yoki 

metall  bo’lmagan  birikmalarning  hosil  bo’lishi  ularning  atomlari  orasidagi 

---

bog’lanishga bog’liq bo’ladi. Jismlarni bir butun qilib turuvchi kuch ham ana shu 

atomlar  orasidagi  bog’lanishning  turiga  bog’liqdir.  Metallarda  uchraydigan 

bog’lanishlar  turi  metall  bog’lanish  deyiladi.  Metall  bog’lanish  metallar 

atomlaridagi  erkin  elektronlar  hisobiga  vujudga  keladi.  Metall  bog’lanishlarda 

atomlar  bir-biriga  yaqinlashganda  ularning  tashqi  qavatidagi  elektronlari  birgina 

atomga  tegishli bo’lmasdan,  balki qo’shni  atomlarga ham  tegishli  bo’lib, qo’shni 

atomlarning  elektronlari  bilan birga  elektron bulutlarini  hosil  qiladi. Bu  holatdagi 

bog’lanish energiyasi musbat zaryadlangan ion bilan manfiy zaryadlangan elektron 

buluti  orasidagi  elektrostatik  tortishish  kuchi  bilan  belgilanadi.  Bog’lanishniig 

maxsus turi bo’lgan metall bog’lanish materialning ko’pchilik xossalarini vujudga 

keltiradi  (masalan,  yuqori  elektr  o’tkazuvchanlik  va  issiqlik  o’tkazuvchanlik). 

Ma’lumki,  har  qanday  jism  fazoda  eng  kam  potentsial  energiyaga  ega  bo’lishga 

harakat  qiladi,  ya’ni  ma’lum  sharoit  uchun  muvozanatga  intiladi.  Shuningdek, 

mavjud  ma’lum  bog’lanishlarning  hamma  turlari  (ion  bog’lanish,  molekulyar 

bog’lanish,  kovalent  va  metall  bog’lanish)da  ham  atomlar  bir-biriga  nisbatan 

potentsial  energiya  eng  kam  bo’lgan  masofani  egallashga  harakat  qiladilar. 

Materialdagi bir xil atomlarning kimyoviy jihatdan farqi bo’lmaganligi uchun ko’p 

sondagi  atomlar  potentsial  energiya  eng  kam  xolatni  egallaydi,  ya’ni  tugunlarida 

atomlar yotgan kristall panjarani xosil qiladi. Demak, real materiallarning xossalari 

kristall panjaraning turlariga bog’liq bo’ladi. 

Nazorat savollar 

1.  Metallarning fizik xossalariga nimalar kiradi? 

2.  Metallarning kimyoviy xossalariga nimalar kiradi?  

3.   Metallardagi elektronlar harakatini tushuntiring? 

4.  Metallarda tokning oqishini tushuntiring?