1 Amaliy mashg’ulot Kirish. Muhandislik chizmasi haqida umumiy ma’lumot. Konstruktorlik xujjatlar, Standart bo’yicha chizmalarni rasmiylashtirish umumiy qoidalari. O`zDSt 301: 96, O`zDSt 302: 97, O`zDSt 303: 97, O`zDSt

F

O

R

M

A

T

L

A

R

  

  

“

G

O

S

T

 2

.3

0

1

-6

8

”

 

841 

5 

1

1

8

9

 

5

 

5

 

5

 

5

 

5 

20 

5 

20 

   

Format   A 1 

 

Format   A 2

 

Format   A 3 

Format  A 4

 

Format A 4

 

Varoq o’lchamlari. Formatning GOST 9327-60 bo‘yicha belgilanishi 

Formatning 

belgilanishi 

44 

24 

22 

12 

11 

Varoq 

tomonlarining 

o‘lchami, mm 

1189½841

 

A0 

594½841 

A1 

594½420 

A2 

297½420 

A3 

297½210 

A4 

9 

---

6 

 

FORMATLAR 

 

Barcha  chizma  va  konstruktorlik  hujjatlari  GOST  2301-68  bilan 

belgilangan formatlarda bajariladi.  

GOST – Davlat umumittifoq standarti. 

2 – standart klassi; 

3 – klassifikatsiya guruhining kodi; 

01 – guruhdagi standartning tartib raqami; 

-68 – standartning ro’yxatga olingan yoki qayta tasdiqlangan yili; 

Formatlar  shartli  A  harfi  va  0,  1,  2,  3,  4  raqamlari  bilan  belgilanadi. 

Masalan,  А4  (210x297)  o’lchami  birlik  format  sifatida  belgilangan  va  boshqa 

formatlar  ushbu  А4  ning  qisqa  tomonini  ikkiga  ko’paytirish  natijasida  hosil 

qilinadi.  Formatni  chizma  chizishga  tayyorlash  ramka  (hoshiya)  chizig’ini 

chizish va asosiy yozuv uchun joy ajratishdan boshlanadi. Ramka asosiy yozuvi 

(osnovnaya  nadpis)  А4  formatining  qisqa,  qolgan  formatlarda  esa  uzun  pastki 

o’ng tomoniga joylashtiriladi.  

 

 

 

 

 

---

7 

 

CHIZIQ   TURLARI    (GOST 2.306-68) 

№ 

Chiziqning 

nomi 

Ishlatilishi 

Belgilanishi 

1. 

Asosiy 

kontur 

chiziq 

Detallarning ko‘rinadigan kontur 

chiziqlarini chizishda qo‘llaniladi 

 

 

 

2.  

Shtrix 

chiziq 

Ko‘rinmaydigan kontur 

chiziqlar ifodalanadi 

 

 

 

3.   Shtrixpuntir 

chiziq 

a) “Bir nuqtali” – o‘q va 

markaz chiziqlarini, modul 

o’qlarni chizishda qo‘llaniladi; 

b) “Ikki nuqtali” – 

harakatlanuvchi qismlarni 

chegarasini va yoyilmalarni 

bukulish chizig‘ini ko‘rsatishda 

ishlatiladi. 

 

4.  Ingichka 

tutash chiziq 

O‘lcham va chiqarish chiziqlarini 

chizish, qirqim va kesim 

yuzalarini shtrixlash, rezbalarni 

tasvirlashda qo‘llaniladi.  

 

5.  To‘lqin-

simon chiziq 

a) 

 Ko‘rinish va qirqimni 

chegaralashda ishlatiladi. 

b) 

 Mahalliy qirqimni 

chegaralashda qo‘llaniladi. 

 

 

 

6.  Kisim 

chizig‘i 

 Kesuvchi tekkislik izini 

ko‘rsatishda qo‘llaniladi. 

 

 

7.  Nuqtali 

chiziq 

Qurilish chizmalarida ikkinchi 

darajali kontur chiziqlarini 

chizishda foydalaniladi 

 

 

           1.6-chizma 

 

 

S 

 5…30           3…5 

    2…8              3…5 

8…20 

a 

b 

a 

b 

---

8 

 

MATERIALLARNI  CHIZMALARDA  GRAFIK  BELGILASH 

(GOST 2.306-68)

 

№ 

Materiallar  nomi 

Belgilanishi 

1.   

Metall materiallar  

 

2.   

Metallmas materiallar 

 

3.   

Yog‘och ko‘ndalang kesimda 

 

 

4.   

Yog‘och bo‘ylama kesimda 

 

 

5.   

Fanera  

 

6.   

Kselolit (yog‘och qipiqli preslangan 

plita,dsp) 

 

7.   

Tolali (shisha paxta)  

 

8.   

Armaturasiz beton 

 

9.   

Armaturali beton 

 

 

10.  

Terilgan g‘isht 

 

 

11.  

Shisha va shaffof materiallar 

 

 

12.  

Suyuqliklar  

 

13.  

Tabiiy grunt 

 

14.  

Qum (va boshqa sochiluvchan) materiallar  

 

 

 

 

 

---

9 

 

 

1.7-chizma 

GOST  2.302-68  BO‘YICHA  MASSHTABLAR  TARTIBI 

 

T/r 

Masshtab turi 

Belgilanishi 

1 

Kichraytirish 

masshtabi 

1:2;     1:2,5;  1:4;     1:5;     1:10;   1:15;  1:20;   

1:25;   1:40;   1:50;   1:75;   1:100; 1:200; 1:400; 

1:500; 1:800; 1:1000 

2 

Natural masshtab 

1:1 

3 

Kattalashtirish 

masshtabi 

2:1;     2,5:1;  4:1;      5:1;    10:1;    20:1; 40:1;   

50:1;   100:1 

 

---

10 

 

 

CHIZMALARDAGI YOZUV (shrift)LAR.   GOST 2304-81 

Chizmalarga  yoziladigan,  raqamlar  va  belgilar  GOST  2304-81  bo’yicha 

belgilangan 

qoidalar 

asosida 

bajarilishi 

shart. 

Chizma 

shriftlarining 

konstruksiyasini  to’g’ri  bajarish  maqsadida  modul  katakchalari  ichiga  yozib 

o’rganish  tavsiya  qilinadi.  GOST  2304-81  bo’yicha  chizma  shriftlarining  asosiy 

o’lchamlari  keltirilgan.  Bular  shrift  nomerlari,  harf  chiziqlarining  yo’g’onligi, 

harflarning  balandligi,  eni,  harflar,  so’zlar,  qatorlar  orasidagi  masofalar  va 

boshqalardir.  

Shrift  parametrlari 

Belgi-

lanishi 

Nisbiy  

o’lcham 

O’lchamlar, mm 

Shrift o’lchami: 

Bosh harflar balandligi 

Yozma 

harflar

 balandligi 

Harflar orasidagi masofa 

Qatorlar orasidagi 

minimal qadam 

So’zlar orasidagi 

minimal masofa 

Harf chiziqlarining 

qalinligi

 

h 

c 

a 

b 

e 

d 

(10/10)

h 

(7/10)h 

(2/10)h 

(17/10)

h 

(6/10)h 

(1/10)h 

10d 

7d 

2d 

17 

6d 

d 

2,5 

1,8 

0,5 

4,3 

1,5 

0,2

5 

3,5 

2,5 

0,7 

6 

2,1 

0,3

5 

5 

3,5 

1 

8,5 

3 

0,5 

7 

5 

1,4 

12 

4,2 

0,7 

10 

7 

2 

17 

6 

1 

14 

10 

2,8 

24 

8,4 

1,4 

20 

14 

4 

34 

12 

2 

 

 

1.8-chizma 

---

11 

 

 

1.9-chizma 

 

 

1.10-chizma 

 

---

12 

 

Masshtablar 

Har  qanday  chizishni  boshlashingizdan  oldin,  birinchi  navbatda 

chizmaning  qanaqa  kattalikda  bo’lishi  kerakligi  haqida  bir  qarorga  kelishingiz 

kerak.    Buyumni  chizilgan  har  xil  ko’rinishlari  bir-biriga  tegib  turmasligi  kerak 

yoki bir-biridan ancha  uzoqda ajralib turishi kerak. Agar siz buni qila olsangiz  va 

hali  ham  buyumni  haqiqiy  o’lchamda  aniq  chiza  olsangiz  bu  juda  yaxshi.  Bu  har 

doim  bo’lavermaydi,  chunki  ba’zi  buyumlarning  o’lchamlari  qog’oz  o’lchamiga 

nisbatan  juda  katta  bo’lishi  mumkin  yoki  buyumning  o’lchami  uni  aniq  tasvirlash 

uchun  juda  kichik  bo’lishi  mumkin.  Ikkala  holda  ham  buyumni  masshtabda 

tasvirlash  kerak  bo’ladi.  Masshtab  buyumning  o’lchamiga  qarab  olinishi  shart. 

Buyumni  juda  kichik  elektron  qismi  o’zining  haqiqiy  o’lchamiga  nisbatan  100 

marta kattalashtirib chizish kerak bo’lishi mumkin yoki ba’zi xaritalarning haqiqiy 

o’lchamlari  millionga  bo’linib  chizilishi  mumkin.  Ular    oddiy  qoidaga  o’xshab 

ko’rinadi,  lekin  jiddiyroq  olib  qaraladigan  bo’lsa,  bu  masshtabdagi  taqsimlashlar 

odatdagi  santimetr  yoki  millimetrlar  emas.  Bu  masshtablar  juda  foydali,  lekin 

shunaqa  vaqt  keladiki  boron  bir  masshtabsiz  aniq  o’lchamda  chizishni  xohlaysiz. 

Siz  chizmadagi  har  bir  o’lchamni  istalgan  masshtabda  chiza  olasiz,  lekin  aniq 

masshtabingizni  belgilab  olmaguningizcha  bu  ham  uzoq  vaqtingizni  oladi  va 

zerikarli  bo’ladi.  Shuning  uchun  bu  bo’lim  sizga  o’zingiz  xohlagan  masshtabni 

qanday qilib qurishni ko’rsatib beradi. 

Berilgan masshtab  

Berilgan  masshtab  chizmadagi  chiziq  o’lchamlarining  haqiqiy  o’lchamga 

proportsionalligini  ko’rsatadi.    Bo’linmadagi  suratning  maxrajga  proportsionalligi 

bu chizilgan chizma o’lchamining haqiqiy o’lcham orasidagi bog’liqlikni bildiradi. 

Berilgan  1/5  masshtab  bu  buyumning    haqiqiy  o’lchami  chizmadagi  o’lchamiga 

nisbatan besh marta kattaligini ifodalaydi. 

Agar masshtab 1mm=1m deb berilgan bo’lsa, unda berilgan masshtab 

1mm

1m

=

1mm

1000mm

=

1

1000

 

Kartograf (xarita tuzuvchi  mutaxasis) juda katta  masshtablar bilan  ishlashi 

kerak.  Ular  o’zlari  uchun  masshtab  tanlab  olishlari  mumkin.  Masalan  berilgan 

masshtab  1mm=5km. Bu holda berilgan masshtab 

1mm

5km

=

1

5 × 1000 × 1000

=

1

5000000

 

 

 

---

13 

 

Oddiy masshtablar 

Bu  yerda  ikki  xil  masshtab  mavjud  bo’lib,  bular  oddiy  va  diagonal 

masshtablardir.  Oddiy  masshtab  sodda  masshtablar  uchun  qo’llanilgan  bo’lib  bir 

necha turlarga bo’linmaydi. 

Har  qanday  masshtabni  qurishda,  birinchi  navbatda  masshtab  uzunligini 

tanlash kerak. Unda aniq  uzunlik chizmadagi eng katta uzunlikdan ancha  uzunroq 

bo’ladi. 1.1-chizmada 20 mm = 100 mm bo’lgan juda oddiy masshtab ko’rsatilgan.  

  

1.1-chizma. Oddiy masshtab 20 mm = 100 mm yoki 1 mm = 5 mm 

Eng  katta  haqiqiy  o’lcham  500  mm,  shu  sababli  masshtabning  umumiy 

uzunligi  500/5  mm  yoki  100  mm.  Birinchi  100  mm  qismi  teng  10  bo’lakka 

bo’linadi  va  har  bir  bo’lak  10  mm  dan  qilib  belgilanadi.  Bu  bulinishlar  har  bir 

bo’lakning nimani bildirishini ko’rsatib beradi.   

Siz ishlatayotgan  masshtab uchun bir  xil standartdagi chizma asboblaridan 

foydalanishingiz  kerak.  Ularni  qo’llashdan  oldin,  ularni  sizga  kerak  bo’lgan 

o’lchov sistemasida ekanligiga ishonch hosil qilishingiz kerak. 

1.2-chizmada  boshqa  bir  oddiy  masshtab  ko’rsatilgan.  Chizmadagi 

masshtab  haqiqiy  o’lchamiga  nisbatan  uch  marta  katta    chizilgan  chizmalarda 

qo’llaniladi. 

30  mm  =  10  mm  oddiy  masshtab  tuzishda,  50  mm  uzunlik  1  mm  deb 

o’qiladi (1.2-chizma). 

Uzunlik masshtabi = 30 × 5 = 150 mm 

Birinchi bo’linma 5 × 10 mm uzunlikda 

Ikkinchi bo’linma 10 × 1 mm uzunlikda 

 

1.2-chizma. Haqiqiy masshtab 30 mm = 10 mm (berilgan masshtab = 3/1) 

 

---

14 

 

Diagonal masshtablar. 

Oddiy  masshtablarni  qurishda  undagi  bo’lakchalar  soni  chegaralangan.  10 

mm  uzunlikni  50  bo’lakga  ajratishga  harakat  qilib  ko’ring.  Buning  deyarli 

imkonsizligiga  amin  bo’lasiz.  Arxitektor,  kartograf  va  marksheyderlarning  

barchasida 

 

oddiy 

masshtabdagi 

bo’lakchalarga 

qaraganda 

kichikroq 

bo’lakchalarga  ajratish  muammosi  mavjud.  Diagonal  masshtab  esa  sizning 

bo’linmalaringizni kichikroq bo’laklarga ajratish imkonini beradi. 

Aynan  qanaqadir  masshtabni  ko’rishdan  oldin,  keling  quyidagi  qoidalarga 

nazar tashlaylik. 

1.3-chizmada  ABC  uchburchak  ko’rsatilgan.  AB  tomoni  taxminan  10  mm 

uzunlikda  va  BC  tomoni  teng    10  bo’lakka  bo’lingan.  Bu  teng    10  bo’lakdan  AB 

chiziqga nisbatan parallel chiziqlar o’tkazilgan va 1dan 10 gacha raqamlangan. 

 

 

1.3-chizma. AB to’g’ri chiziqni teng 10 bo’lakga qanday  qilib ajratish chizmasi. 

 

Bu  yerda  shu  narsa  aniqki,  5-5  chiziq  AB    chiziqni  yarmini  tashkil  etadi. 

Shu  kabi  1-1  chiziq  AB  chiziq  uzunligining       va  7-7  chiziq  esa  AB  chiziq 

uzunligining 

 qismini  tashkil  etadi  (Agar  siz  buni  isbotini  xohlasangiz  bu  

matematikadagi o’xshash uchburchaklarda qo’llanilgan). 

Uchburchakdagi  1-1  dan  10-10  gacha  ko’tarilib  borgan  sayin  chiziqlar 

uzunligi 1 mm dan ortib boradi.  Agar AB chiziqning uzunligi 1 mm tashkil etsa, u 

holda  undagi  har  bir  chiziq 

 mm  dan  ortib  boradi.  Shu  yo’l  bilan  kichik  

uzunlikdagi chiziqlarni ham juda kichik uzunliklarga bo’lish va buni osonlik bilan 

bajarish mumkin. 

Quyida diagonal masshtabga oid uchta misol keltirilgan. 

Bu  masshtab  buyumning  haqiqiy  o’lchamidan  ikki  marta  katta  chizilishi 

kerak bo’lgan chizmada qo’llaniladi  va chizma chizuvchi 0.1  mm aniq  masshtabli 

o’lchamda bajara olishi kerak bo’ladi. Eng uzun  haqiqiy  o’lcham 60  mm  ga teng. 

Bu  uzunlik  10  mm  dan  oltita  intervalga  bo’linadi.  Birinchi  interval    10  ta  teng 

bo’lakka  ajratiladi,  har  biri  1  mm  kenglikda  (masshtablangan)  bo’ladi.    Har  bir  1 

mm intervallar diagonaliga 10 ta teng bo’laklarga ajratiladi (1.4-chizma). 

---

15 

 

 

 

1.4-chizma. Diagonal masshtab 20 mm = 10 mm (Berilgan masshtab = 2/1) 

Diagonal  masshtabni  qurish,  30  mm  =  1  mm,  4  mm  10  mm  deb  olinsin 

(1.5-chizma).  

Masshtab uzunligi = 4 × 30 mm = 120 mm 

Birinchi bo’linma 4 × 30 mm uzunlikda 

Ikkinchi bo’linma 10 × 100 mm uzunlikda 

Diagonal bo’linma 10 × 10 mm uzunlikda 

 

1.5-chizma. Diagonal masshtab, 3 sm = 1 m. 

Diagonal  masshtabni  qurish,  50  mm  =  1  mm,  3  mm  uzunlik  0.01mm  deb 

o’qilsin (1.6-chizma). 

---

16 

 

Masshtab uzunligi = 3 × 50 mm = 150 mm 

Birinchi bo’linma 3 × 50 mm uzunlikda 

Ikkinchi bo’linma 10 × 0.1 mm uzunlikda 

Diagonal bo’linma 10 × 0.01 mm uzunlikda 

 

1.6-chizma. Diagonal masshtab, 50 mm = 1 mm (Berilgan masshtab =  ). 

Proportsional masshtablar. 

Bir  masshtabdan  to’g’ridan-to’g’ri  boshqa  bir  masshtab  qurish  mumkin.  Shu 

sababli  yangi  masshtab  oldingisiga  proportsional.  Shunga  doir  masala  1.7-

chizmada keltirilgan. Yangi masshtab boshqa bir original masshtabning nusxasidir, 

lekin     marta  kattaroqdir.  Masshtablarning  proportsionalligi  AB  chiziqning  BC 

chiziqqa proportsional o’zgartirilishi natijasida hosil qilingan. 

 

 

1.7-chizma. 7:4 nisbatda proportsional kattalashtirilgan masshtab. 

 

---

17 

 

1 topshiriq. 

1.  (a)  1-chizmada  ko’rsatilgan  oddiy  kalitning  to’liq  o’lchamdagi  chizmasi 

chizilsin. 

 

 

O’lchamlar mm da 

1-chizma. 

 

 (b)  Kalitni  berilgan     oddiy  masshtabga  mos  ravishda  kattalashtirilgan 

chizmasi qurilsin. Kalit  qayta chizilmasin. 

Janubiy hudud imtihon komissiyasi savoli(savollar aniq standart birliklarda 

qo’yilgan) 

 2. 10 mm dan 1200 mm gacha bo’lgan uzunliklar uchun 50 mm = 300 mm 

oddiy  masshtab  qurilsin.  Bu  masshtabdan  foydalangan  holda,  peremetri  1200  mm 

bo’lgan  uchburchak  chizilsin  va  tomonlari  mos  ravishda  3:4:6  nisbatda  bo’lsin. 

Har bir tomoni bo’ylab eng yaqin 10 mm uzunlik olinsin. 

Oxford  mahalliy  imtihon  komissiyasi  savoli  (savollar  aniq  standart 

birliklarda qo’yilgan; ma’lumot uchun 2 bo’limga qaralsin, 1 bo’limga emas). 

3.  2-chizmada  tekislikdagi  oddiy  shakl  berilgan  va  AG  asosda  joylashgan 

chizmaga  o’xshash  proportsional  chizma  chizilsin.  Barcha  burchaklar  chizmada 

ko’rsatilgandek  bo’lishi  shart.  Tomonlarning  o’lchami  va  joylashuvidagi  uzunligi 

CD tomoni bilan bog’liqdir. 

Oxford  mahalliy  imtihon  komissiyasi  savoli  (savollar  aniq  standart 

birliklarda qo’yilgan; ma’lumot uchun 2 bo’limga qaralsin, 1 bo’limga emas). 

 

O’lchamlar mm da 

---

18 

 

4.  1  m  da  40  mm  ko’rsatadigan  diagonal  masshtab  quring.  Masshtab  10 

mm  da  boshlansin  va  5  m  oraliqni  o’z  ichiga  olsin.    4  m  780  mm  oraliqni  ajratib 

ko’rsating. 

5. 10 mm dan 8 m gacha va m o’lchov birligini qo’llagan holda 1 m dan 25 

mm  li  diagonal  masshtab  quring.  Shu  masshtabda  4  m  720  mm  uzunlikda  AB 

asosdagi  ABCD  to’rtburchak  quring  va  BC  3  m  530  mm,  AD  =  4  m  170  mm, 

burchak  ABC  =  120  °  va  burchak  ADC  =  90  °  bo’lsin.  Ikkita  diagonallarning  

uzunligini  o’lchang  va  aniqlang  va  perpendikulyar  balandligini  10  mm  uzunlikga 

keltiring. Barcha burchaklar geometric jihatdan qurilsin. 

Oxford  mahalliy  imtihon  komissiyasi  savoli  (savollar  aniq  standart 

birliklarda qo’yilgan; ma’lumot uchun 2 bo’limga qaralsin, 1 bo’limga emas). 

6.  To’liq  o’lchamiga  nisbatan  10  marta  katta  bo’lgan  diagonal  masshtab 

quring.  Masshtabdan  foydalanib  AB  tomoni  17,4  mm,  BC  tomoni  13,8  mm,  AC 

tomoni 11 mm bo’lgan ABC uchburchak qurilsin. 

Oxford va Cambridge maktablari komissiyasi savollari 

 

Nazorat savollari 

1. Chizmachilik asboblari va ularni qo‘llash?  

2. Formatning gost 9327-60 bo‘yicha belgilanishi?  

3. Chizma masshtablar haqida nimani bilasiz? 

4. Chizma chiziqlari qanday qo’yiladi? 

5. Chizma shriftlari qanday o’lchamlarini bilasiz?