1-амалий: топографик карта ва планларда ечиладиган масалалар (4-соат)

Карта ва планларда томонлари дирекцион бурчакларини ўлчаш

Топографик картада берилган чизиқ йўналишини ҳамда йўналишлар орасидаги бурчакни транспортир ёрдамида 15' аниқликда ўлчаш мумкин. Масалан, 1-2 чизиқнинг дирекцион бурчагини транспортир ёрдамида ўлчаш учун чизиқнинг бошланғичч 1-нуқтасидан тўғри бурчакли координата тўрининг вертикал чизиғига (абсциссасига) параллел чизиқ ўтказилади. Транспортирнинг маркази 1-нуқтага тўғриланади. Агар дирекцион бурчаги аниқланаётган йўналиш ўнг томонга йўналган бўлса транспортир диаметрининг ноль томони абсцисса чизиғининг шимол томонига қаратилади, транпортирдан олинган саноқ чизиқнинг дирекцион бурчаги бўлади. Дирекцион бурчаги аниқланаётган чизиқ чап томонга йўналган бўлса, транспортирнинг ноль томони жанубга йўналтирилади ва транспортирдан олинган саноққа 180^о қўшилади. Карта ва планларда чизиқнинг дирекцион бурчагини верньерли транспортир ёрдамида 6' аниқликда ўлчаш мумкин.
Картанинг пастки рамкаси остида берилган магнит стрелкасининг оғиш бурчаги ва меридианларнинг яқинлашиш бурчагидан фойдаланиб йўналишнинг ҳақиқий азимути “А” ва магнит азимутини ҳисоблаб топиш мумкин, яъни
;
.


Топографик картада масофани ўлчаш
Топографик картада масофани ўлчаш учун цуркуль-ўлчагич, линейка, чизиқли масштаб, кўндаланг масштабдан фойдаланилади. Линейка (циркуль) ёрдамида нуқталар орасига чизиқ узунлиги миллиметр ёки сантиметр бирлигида ўлчангандан сўнг сонли масштаб махражига кўпайтириш орқали чизиқнинг жойдаги узунлигининг горизонтал қўйилиши (проекцияси) топилади (чизиқли ва кўндаланг масштабдан фойдаланиб масофа ўлчаш 3.2§ да берилган). Картада эгри чизиқларни ўлчашда циркуль-ўлчагичнинг игналар оралиғини, чизиқни эгрилигига қараб 2, 3, 4 ёки 5мм қилиб очиб оламиз, сўнгра циркуль чизиқ бўйлаб бошидан охиригича юргизиб чиқилади (3.16-шаклга қаралсин). Ўлчанган барча кичик бўлакларнинг қийматлари қўшилса, чизиқнинг картадаги узунлиги келиб чиқади. Унинг жойдаги узунлигини топиш учун масштаб махражига кўпайтирилади.



Эгри чизиқ узунлигини кувриметр билан ўлчаш мумкин. Бунинг учун кувриметрдан бошланғич К₁ саноқ олинади. Вертикал ҳолатда ушланиб кувриметр ғилдираги чизиқ устидан юргизиб чиқилади ва чизиқ охирида шкаласидан К₂ саноқ олинади, саноқлар фарқини карта (план) масштабининг махражига кўпайтирсак чизиқнинг жойдаги узунлиги миллиметрда келиб чиқади:

метрда бўлиши учун натижа 1000га бўлиниши керак, яъни

Топографик карта ва планлардаги горизонталлар ёрдамида масалалар ечиш бўйича чизиқнинг нишаблиги ва қиялик бурчагини аниқлаш 15-§ да келтирилган. Бундан ташқари горизонталлар ёрдамида нуқтанинг абсолют ва нисбий баландликларини аниқлаш, берилган нишаблик, қиялик бурчаги бўйича чизиқ ўтказиш, берилган чизиқ бўйича профиль чизиш ва бошқа масалалар ечиш мумкин.