1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

276-Ибн Синонинг “Ҳайй ибн Яқзон” асарининг мумтоз поэтикадаги ўрни
Абу Убайд Жузжонийнинг ёзишига қараганда, Ибн Сино бу асарини ҳижрийнинг 414 йили (милодий 1023) Ҳамадонга яқин бўлган Фараждан қалъасида тўрт ой қамалиб ётган пайтида ёзган. Шайх бу вақтларда 44 ёшларда бўлган. «Ҳайй ибн Яқзон (Уйғоқ ўғли Тирик)» — рамзий-мажозий услубда ёзилган қиссасининг бош қаҳрамонн — биринчи шахс Ибн Синонинг ўзи бўлса, унинг суҳбатдоши, ҳикоя қилувчи — Ҳайй ибн Яқзон – Уйғоқ ўғли Тирик – Ақлдир. Қиссадаги бешта алоқа бўлими инсондаги бор бўлган бешта ташқи сезув органи — кўриш, таъм билиш, ҳидлаш, эшитиш, сезишдир. Булар киши организмида табиатни тушунишда, муносабатда бўлишда мисоли бир хабарчидир. Ибн Синонинг бу қиссаси кўп жиҳатдан мажозий, рамзий битилган, кишилар феъли атворини ўз ичига қамраб ололган ва ҳаётий гаплардан мулоҳаза юритадиган адабий асар ҳамдир. Мана шу нуқтаи назардан қараганимизда қиссанинг икки соҳада — ҳам фалсафий, ҳам адабий соҳада ёзилганлигини кўрамиз.
Таниқли шоир ва олим Абдулла Шер «Уйғоқ ақл даҳоси» мақоласида шундай ёзади: «Даҳо файласуф ва адибнинг қиссалари орасида «Ҳайй ибн Яқзон» («Уйғоқ ўғли Тирик») алоҳида ўрин тутади. Чунки унда, Ибн Сино ижодининг, умуман, машоиййунлик фалсафасининг энг асосий тушунчаси – ақл ҳақида, унинг моҳияти ва аҳамияти борасида сўз боради. Уйғоқ ўғли Тирик – яъни, ақл қиссада ўз суҳбатдоши бўлмиш муаллифга киши оламни ва одамни билиши учун мантиқ илмидан ҳабардор бўлиши кераклигини, бу илм моҳиятан фаросат илми бўлиб, инсон ўз ҳаётида нима яхши-ю, нима ёмон эканини мантиқий фикрлаш орқали аниқлаштириб олиши мумкинлигини уқтиради. Қиссада уйғоқ – фаол ақл ёрдамида инсон аста-секин барча иллатлардан фориғ бўла бориши, фазилатлар эгасига айланиши таъкидланади, ҳиссиётга нисбатан ақлнинг устувор аҳамиятга эгалиги фалсафий-мажозий шаклда ифодаланади».
Демак, “Хайй ибн Яқзон” мантиқ илмига бағишлангани билан ҳам ақлий тарбияда катта аҳамиятга эга. Рисола инсондаги ёмон иллатларни бартараф этишда илму фан, зиёнинг аҳамияти, инсондаги ақл-тафаккур қувватининг ёмон иллатлардан қутулиши, ўзлигини англаш воситаси эканлиги билан адабий-фалсафий асаргина бўлиб қолмай, тарбиявий асар сифатида ҳам қимматлидир.