1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

I. Lirik devonlar: 1. "Fotehat ush-shabob", 2. "Vasitat ul-iqd", 3. "Xotimat
ul-hayot". «Xamsat ul-mutahayyirin»da aytilishicha, devonlarga nom qo‘yishda
Alisher Navoiyning maslahatlari ham hisobga olingan.
II. "Haft avrang" dostonlar turkumi: 1. "Silsilat uz-zahab", 2. "Salomon
va Absol", 3. "Tuhfat ul-Ahror", 4. "Sabhat ul-abror", 5. "Yusuf va Zulayxo",
6. "Layli va Majnun", 7. "Xiradnomai Iskandariy".
95
III. Nasriy asarlari: 1. "Bahoriston" (o‘g‘li Ziyouddin Yusufga o‘qish
kitobi tarzida yozilgan), 2. "Nafahot ul-uns min hazarot ul-quds" (tasavvuf ahli
haqida tazkira).
IV. Diniy va fiqhiy asarlar: "Arbain hadis" (qirqta hadisning she’iy
tarjimasi), "Favoidi Ziyoiya" ("Sharhi Mullo", "Sharhi Mullo Jomiy" - fiqhga
oid risola, XVI-XX asr boshlariga qadar madrasalarda asosiy darsliklardan biri
suifatida o‘qitilgan).
«Haft avrang» dostonlar turkumi. Abdurahmon Jomiy she`riyat sohasida
qanchalik shuhrat qozongan bo‘lsa, dostonlar turkumidan iborat sab`a - yettilikni
maydonga keltirishda ham shunchalik katta mavqega ega. Aytish lozimki,
Abdurahmon Jomiy avvalida Nizomiy va Xusrav Dehlaviy "Xamsa"lariga
javoban beshlik-xamsani yaratish niyatida bo‘lib, bu niyatni muvaffaqiyat bilan


200. 202 Abdurahmon jomiy shaxsiyatiga oid ma’lumot va manbalar
1. «Tuhfat ul-ahror», 1481-yilda yozilgan.
2. «Sabhat ul-abror», 1482-yilda yozilgan.
3. «Yusuf va Zulayxo», 1483-yilda yozilgan.
4. «Layli va Majnun», 1484-yilda yozilgan.
5. «Xiradnomai Iskandariy», 1484-yilning 27-dekabrida yozib tugatilgan. +
203. alisher navoiy va jomiy munosabati haqida nimalarni bilasiz.
Alisher Navoiyning «Xamsa», aniqrog‘i «Hayrat ul-abror» dostonini
boshlashiga turtki bo‘lgan voqea ham nihoyatda qiziqarli. Bu hodisa yoki
hodisalar - Abdurahmon Jomiy xonadonidagi mubohasa va uning natijasi haqida
dostonning 13-bobida quyidagicha ma’lumot beriladi:

* * * * * * * * * * * * * * * *
Chun o‘qumoq zamzamasi bo‘ldi bas, Ko‘nglum aro dag‘dag‘a soldi havas, Kim bu yo‘l ichraki alar soldi gom, Bir necha gom o‘lsa manga ham xirom. Forsi o‘ldi chu alarg‘a ado, Turki ila qilsam ani ibtido. Yo‘ldasa, bu yo‘lda Nizomiy yo‘lum, Qo‘ldasa, Xusrav bila Jomiy qo‘lum.	Uni obdon o‘qib bo‘lganimdan keyin ko‘nglimda bir havas paydo bo‘lib, bezovta qila boshladi: Ular hammasi bu yo‘ldan yurgan ekanlar, men ham bir necha qadam yurib ko‘rsam qanday bo‘larkan?! Ular axir o‘z asarlarini forscha yozdilar; men esa turkiy til bilan boshlasam... Umid qilamanki, bu yo‘lda Nizomiy yo‘lga yo‘llaydi, Xusrav bilan Jomiy qo‘limdan tutadi.

Bu voqeada bir nechta muhim va e’tibor talab etadigan nuqtalar bor.
Birinchidan, «Maxzan ul-asror» va Matla’ ul-anvor» haqida qizg‘in bahs
kechgani holda, na Navoiyning na Jomiyning bu masalaga munosabati
sezilmaydi. Ular go‘yo bahs-u munozarani kuzatuvchi sifatida ishtirok etgan.
Ikkinchidan juda qisqa fursatdan keyin («O‘tti chu alqissa bir oy, ikki
oy») Jomiy hali musavvada (qoralama) shaklidagi asarni Navoiyga taqdim etadi.
Bu paytda Jomiy «Tuhfat ul-Ahror»ni yozishni boshlagan edimi yoxud shu
voqea sabab bo‘ldimi, buni aniq aytish qiyin. Voqealar ketma-ketligi ikkinchi
fikrga ishora etayotgandek.
Uchinchidan, Jomiy asarni shunchaki ko‘rsatmasdan uni diqqat bilan
o‘qishni tavsiya etadi («Qil nazar avroqig‘a boshtin-ayoq»).
Abdurahmon Jomiy dostonining hajman juda qisqa ekanligi, qisqa
muddatda yozilganligi va kitob holiga keltirilmasdan (shoshilinch tarzda)
Navoiyga taqdim etilganligi dostonning aynan Alisher Navoiy uchun, uning
127
shoir va mutafakkir sifatida yetilganligini inobatga olib, rejalashtirib yurgan
ishiga kirishishi uchun yozilgandek taassurot qoldiradi. Har holda keyingi
voqealar shunga ishora etadi:
Chun o‘qumoq zamzamasi bo‘ldi bas,