1-2-ma’ruza

2. Suv tarqatish tarmog’i  tizimidagi bosim yo’qolishini hisoblashda amaliy 
usullar  
 
Amalda  suv  tarqatish  tarmog’i  tizimini  hisoblashda  bosim  yo’qolishini 
aniqlash turli tarzda bo’ladi. Misol uchun: 
a)  mahlum  bo’lgan  diametrda  berilgan  sarfdagi  bosim  yo’qolishini  (va 
tezligini) aniqlash talab etiladi; 
b) mahlum sarfdagi va bosimdagi diametrni tanlab olish talab etiladi; 
v) bunda tizimlarni o’zaro bog’lash talab etiladi, yahni mahlum diametrda va 
bir  necha  uchastkalardagi  bosim  yo’qolishini  aniqlash  va  noto’g’ri    o’lchamlarni 
yo’qotish uchun konturdagi va tuzatishdagi sarfni ham aniqlash talab etiladi. 
Bosim  yo’qolishini  aniqlashda  «to’liq»  deb  ataluvchi  jadvallardan  
foydalanish  keng  tarqalgan.  Ularning  barchasi,  standart  diametrli  quvurlarda  turli 
xilda bo’lgan keng diapazonli sarfdagi, (va mahlum tezlikdagi) birlik uzunlikdagi 
(yahni  i = 1000 m uzunlikdagi bosim yo’qolishda) bosim yo’qolishining miqdorini 
beradi. 
Bu F.A. SHevelyov jadvalida berilgan jadvallardan foydalanib, berilgan (Q) 
sarf  uchun  taklif  qilingan  tezlikdagi  taxminiy  diametrni  tanlab  olish  mumkin; 
mahlum  uzunlikdagi  1  km  –  dagi  bosim  yo’qolishini  ham  aniqlash  mumkin. 
Mahlumki berilgan bosim N, metrga ega bo’lib va suv tarqatishdagi uzunlikka yoki 
mahlum  bo’lganda  i  =  N/l  ni  topish  mumkin  va  shundan  keyin  mahlum 
diametrdagi  berilgan  sarfning  yoki  qabul  qilingan  diametrda  mumkin  bo’lgan 
sarfni jadval bo’yicha aniqlash mumkin bo’ladi. 
SHu bilan birga ko’pgina amaliy vazifalarni, bosim yo’qolishini Lobachyov 
–  Krossa  usullari  orqali  ham  qarash  mumkin,  lekin  bu  yo’l  ichki  bog’lanishlarni 
aniqlashda ancha noqulay bo’lib hisoblanadi. 
Agar  bosim  yo’qolishini  umumiy  uchastkalar  bo’yicha  quyidagicha 
ko’rinishda yozsak bo’ladi.      
 
H=S
0 
l q
2
      
 
Unda  hamma  omillar        S
0 
=  R/d
m
          dagi  o’lchamlari  bilan  aniqlanadi  va 
gidravlik qarshilik uchastka uzunligida tavsiflanadi. 
Hamma  gidravlik  qarshiliklar  uchastkalar  bo’yicha  quyidagicha    S  =  S
0
  L 
bo’ladi. 
Turli  standart    diametrdagi  quvurlarning  solishtirma  qarshiligini  hisoblash 
jadvalini nazarda tutgan holda S ni va bosim yo’qolishini aniqlash oson. 
Quvurlardagi  bosim  yo’qolishini  aniqlash  asosiy  oddiy  hisoblash  jarayoni 
hisoblanib, suv tahminoti va taqsimotini hisoblashda qullaniladi. 
Suvning  quvur  bo’ylab  oqishidagi  bosim  yo’qolishi  uning  uzunligiga 
proportsionaldir va quvur diametriga, suvning sarfiga (oqim tezligiga), jihatiga va 
quvur devorlarining g’adir – budirlik darajasiga va uning gidravlik ishlash rejimiga 
bog’liqdir. 
Muhandislik  gidravlikasining  asosiy  formulasi  Darsi  –  Veysbax  formulasi 
bilan hisoblanadi.     

---

 
h = λ 
d
l
  
g
v
2
2
 , m
g
v
2
2
   
 
Bunda:-        h – bosim yo’qolishi; 
 
 
λ – gidravlik qarshilik koeffitsenti; 
 
 
l va d – quvur uzunligi va diametri; 
 
 
v – suvning harakat tezligi; 
 
 
g – erkin tushish tezlanishi. 
Suv  tarqatish  tarmoq  tizimini  hisoblashda  bu  formulani  modefikatsiyalash 
amaliy jihatdan osonroqdir, bunda tezlik sarf bilan almashgan: 
 
h = k 
m
d
l
q
2
,      m     
 
 
Bunda:- 
k – koeffitsenti;  
 
 
q – suv sarfi; 
 
 
m – daraja ko’rsatkichi. 
Ikkala ko’rsatilgan formula doimiy holat bo’lib (quvurdagi bosimli harakat) 
umumiy  formulaga  nisbatan  keltirilgan,  kanal  va  quvurdagi  bosimli  va  bosimsiz 
harakatini qamrab oladi. 
 
v = S 
Ri
,  m/s       
 
Bunda:- 
S – SHezi koeffitsenti; 
 
 
R – gidravlik radius; 
 
 
i – gidravlik qiyalik. 
Koeffitsent λ, k, va S lar bir xil tabiatga egadir va quyidagi bog’liqlik bilan 
ifodalanadi:     
            
 
λ = 
8
2

;      k = 
2
8
С

;   k = 
2
8

;    λ = 
2
2
64
С

;