1. 01am va odam muammolarining tarixiy ildizlari. Bu mavzuga oid masalaiar olamda odamning mavjudligi va yashashi, hayoti va faoliyati bilan bog'liq holda shaidlangan

2.BRAXMANLIK, barahmanlik — qad. hind dini. Veda dinmasosida miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshida paydo boʻlgan. B.ning muqaddas adabiyotiga vedalar va ularga yozilgan juda koʻp sharhlar (brahmanlar, arnyaklar, upanishadlar) kiradi. B.da veda dinidagi koʻpgina xudolarning taʼsiri deyarli yoʻqqa chiqib, asosan 3 xudo: Braxma, Shiva va Vishnu eʼtiborli hisoblangan. Brahma olamni yaratuvchi va boshqaruvchi, Vishnu — olamlarni saqlab qoluvchi va muhofaza qiluvchi, Shiva — hamma mavjudotni yakson etuvchi xudo deb tushunilgan. B.da ilgarigi totemistik tasavvurlarning qoldigʻi sifatida hayvon (sigir, maymun)larni, ayrim oʻsimliklarni va boshqalarni ilohiylashtirish mavjud. B.da butun borliq xayoliy boʻlib, jonli narsalar, jumladan inson ham qayta tirilish xususiyatiga ega deb qaralgan. Brahma belgilagan hayot meʼyorlari, qonunning bajarilishi yoki bajarilmasligiga qarab inson axloqiga baho berilgan. B. taʼlimotiga koʻra, jonni xalos qilish, uni bundan keyingi qayta paydo boʻlishdan saqlab qolishning birdanbir yoʻli jonning Brahma bilan qoʻshilib ketishidir. Bunga erishmoq uchun Brahmaning ilohiy mohiyatini toʻla bilib olish, fikrni xudoga qaratish va tashqi olamdan butunlay voz kechish talab etilgan. B. ijtimoiy hayotni, jumladan davlatni ham Brahmaning ijodi, davlat arboblarini esa inson qiyofasidagi xudolar deb hisoblar edi.
Miloddan avvalgi 6—5-asrlarda buddizm vujudga keldi va B.ga qarshi kurash olib bordi. Buddizmga qarshi kurash jarayonida va uning bevosita taʼsirida B. astasekin hinduizmta aylanib ketdi.
Брахманлик веда динларининг бир бўлаги ҳисобланади. Вақт ўтиши билан ведалардаги қўшиқлар нафақат оммага, ҳатто руҳонийларга ҳам тушунарсиз бўлиб қолди. Бу қўшиқлар ҳали ўзгаришга учрамай, муқаддас тил ва муқаддас матнлар пайдо бўлди. Ниҳоят, бу тилни ўрганиш учун кишилар алоҳида гуруҳлар тузиб, бунинг учун махсус вақт ажратдилар. Динга хос бўлган хусусиятлардан бири – илоҳий тилни ўзгартириб бўлмаслигидир. Тилнинг эскириб амалдан қолиши ва фақат муқаддас тилга айланиб қолиши мазкур диннинг келиб чиқишига сабаб бўлган омиллардан биридир. Шу туфайли ўз ҳаётларини ибодат қилиш, илоҳиёт илмини ўрганиш, мураккаб маросимларни ўтказиш ва халқ руҳоний ҳаётини бошқаришга бағишлаган брахманлар табақаси, яъни, каста вужудга келди.
Орийлар умуман бошқа маданият, ҳаёт тарзига эга бўлган турли халқлар билан учрашиб, мутлақо бошқа табиий шароитга дуч келганлари сабабли кўчманчиликдан ўтроқ ҳаётга ўтиб, давлатдаги ҳукмрон синфга айландилар. Шундан сўнг уларнинг динлари ­­ – ведизм мазкур жараёнлар таъсирида тараққий этди. Бу тараққиёт динни фалсафий жиҳатдан чуқурлаштириш, руҳонийлар табақаси мавқеини кўтариш, ибодат ва маросимларни мураккаблаштириш, илоҳлар сифатини мураккаб томонга ўзгартириш ҳисобига бўлди. Шундан кейин ўзгартириш киритиши тақиқланган диний ақида вужудга келди.
Юқорида зикр этилган фикрлардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, брахманликда халқнинг эмас, балки маълум руҳонийлар табақаси манфаатлари ҳимоя қилинади. Браҳманлар диний ҳаётни бошқариб борувчи коҳинлар табақаси – жамиятнинг олий табақаси ҳисобланар эдилар. Брахманнинг сўзи қолганлар учун қонун бўлиб, ҳатто ҳукмдорлар ҳам унга бўйсунар эдилар. Халқ бошига кулфат тушганда, улар балони даф қилишга, касаллик тарқалганда уларнинг дуоси билан офат қайтарилишига, ёки, аксинча, уларнинг қарғиши ўлим ва кулфат келтириши мумкинлигига эътиқод қилинган.
Брахманликнинг асосий белгиларидан бири брахманлар ва ведаларга тегишли сутралардир. Сутралар санъатнинг санскрит тилида ёзилган алоҳида кўринишидир. Унда мавжуд вазиятга алоҳида эътибор қаратилган ҳолда маълум табақага юқори ўрин берилади. Брахманлар ўз номларини нафақат тузган динларига балки, жой номи сифатида, фан ва санъатга ном қилиб бердилар. Масалан, Брахмания, брахманлик шеърияти, тиббиёти, математикаси ва шу кабилар. Улар ўзларининг келиб чиқишларини етти руҳоний оиланинг бошлиқлари бўлган етти ришидан деб ҳисоблайдилар. Мадҳияларнинг илк муаллифлари бўлган шоир, тилшунос ва ҳозиржавоб кишилар ўз касбларини авлодларига узатганлар. Веданинг ўзида айтилишича, “ражарши” (“риши-подшоҳ”)лар баъзан шундай мадҳияларнинг муаллифлари бўлганлар.
Брахманлар табақаси орийларнинг Ҳиндистон ҳудудига кириб келишларидан аввал шаклланган, деган фикрлар ҳам мавжуд. Аммо улар илк даврда катта мавқега эга бўлмаганлари сабабли уларнинг қачон ва қандай қилиб асосий нуфузга эга бўлган даврларини билиш муҳим. Орийлар Ҳиндистон бўйлаб ҳарбий юришларини давом эттирганлари сайин камроқ қаршиликка дуч келардилар. Натижада кшатрийлар (жангчилар) табақаси тобора эътибордан четга чиқиб, босиб олинган ерлардаги халқлар орасида тартиб ўрнатиш учун диний-руҳий жиҳатдан таъсири нисбатан кучли бўлган бошқа табақа – брахманлар нуфузи ошиб борди. Чунки брахманлар диний маросимлардан ташқари ҳуқуқ, урф-одат каби соҳалардан ҳам хабардор эдилар.
Брахманнинг ҳаёти тўрт муайян белгиланган босқичдан иборат. Хусусан, унинг ҳар бир куни машаққатли ибодат, ўрганиш ва вазифалар билан тўла. Брахманнинг диний ҳаёти туғилиши биланоқ эмас, балки унинг балоғат ёшига етиб, муқаддас боғични қабул қилиши ва “бахшида қилиш” маросимидан кейин бошланади. Шундан кейин брахманнинг ёшлиги бирорта донишманд брахманнинг қўлида ведаларни ёдлаш, унинг уйида муқаддас оловни доимо тутиб туриш, устозининг хизматини қилиш, жумладан, унинг учун садақа йиғиш билан ўтади. Брахман бу босқичда “брахмачарин” деб номланади. Узоқ вақт давом этадиган бундай таълимотдан сўнг у иккинчи босқичга ўтади. Брахман “грихастха” деб номланадиган бу босқичда уй хўжайини вазифасини бажаради. У уйланиши, оила боқиши, хусусан, ўғил ўстириб, тарбия қилиши, амалий ҳаёт илмини эгаллаши ва ўзининг фуқаролик бурчларини бажариши лозим. Қонун уй хўжайинининг ўзини қандай тутишини соат сайин қатъий равишда диққат билан кузатиб боради. Қачон ва нимани ейиш, нимани ичиш, қачон ибодат қилиш, марҳумларни қандай дафн этиш, меҳмонларни қандай кутиш, овқатни қандай тайёрлаш, қариялар, аёллар, ёш болаларга нисбатан қандай муносабатда бўлиш ва бошқа кўплаб белгилаб қўйилган қонун-қоидаларни бажариши лозим бўлади.
Брахман “ванапрастха” (ўрмон зоҳиди) деб аталувчи ҳаётининг учинчи қисмида оиласи билан ёки ёлғиз ҳолда ўрмонга кетиши керак. Бу ерда у “ўз нафсини жиловлаб” илдиз ёки меваларни ейиш, диний амалларни белгилаб қўйилган қонун-қоидаларга таяниб бажариши керак. Бу босқичда брахман бир қатор машаққатларни бошдан кечириши – тупроққа қоришиб думалаши, кун бўйи оёқ учларида туриши ёки навбат билан туриб ўтириши мумкин. Жазирама кунда ўзини “беш олов иссиғига” дучор қилиши, ёмғирли пайтда очиқ жойда яшаши, қишда эса ҳўл кийимда юриши лозим.
Брахман ҳаётининг тўртинчи босқичи “санияси” (зоҳид) таркидунёчилик ёки диний қашшоқлик давридир. У ҳаётнинг барча ташвишларини ортга ташлаб, хурсандчилик, қайғу, орзу-ҳавас ва жисмоний эҳтиёжларни тарк этиб, ҳамма нарсага бефарқ бўлган ҳолда бир мақсад – “Олий Брахмага етишиш, яъни у билан қўшилиб кетиш, бу дунё ва ўлгандан кейинги абадий бахтга эришишга” интилиши керак. Брахман таркидунёчилик босқичида фақат садақадан тушган нарсалар ҳисобига кунига бир марта овқатланиб кун кечиради.
Зикр этилган – “брахманнинг муқаддас тўртлик қонуни” деб аталмиш ҳаёт тарзини фақатгина диний қоидалар билангина боғлаб тушунтириш мумкин эмас. Бундай ҳодисаларни Ҳиндистон тарихида кўплаб кузатиш мумкин. Фақатгина олий табақадан чиққан кишилар эмас, оддий халқ вакиллари ҳам баъзан шон-шуҳрат истагида ўз иродасини чиниқтириш ёки ўзини бошқалардан кам билмай ана шундай ҳаёт қийинчиликларини бошдан кечирганлар. Қадимда кишилар кузатган мазкур ҳолатларни Ҳиндистонда ҳозир ҳам тез-тез учратиш мумкин. Будда ҳаётини ўрганишда учрайдиган кўпгина ҳодисалар ўша даврда ҳам брахманлар “тўртлик қонунига” амал қилганларини кўрсатади.
3. O'zbekiston xukumatidiniy bag'rikenglik siyosatini olib bormoqda. Respublikada islom bilan bir qatorda boshqa noislomiy konfessiyalar xam emin-erkin faoliyat kursatmokda. Fuqarolarga millati, irqi, dinidan qat'i nazar, teng xuquqlar konun orqali kafolatlangan.
Mustaqillik ijtimoiy xayotning barcha soxalarida, jumladan, ma'naviy xayotdagi yangilanish jarayonini, tub o'zgarishlar davrini boshlab berdi. Dinga bo'lgan munosabat tubdan o'zgardi: sobiq sovet tizimining dinga ateistik xujumkorlik siyosatiga bardam berildi, vijdon erkinligi, qonun orkali kafolatlandi.
Siyosiy mustaqillikka erishgan barcha yosh davlatda yuz bergani kabi bizning mamlakatda xam ta'lim yunalishi mazmun moxiyatining o'zgarishi, davlat tili, an'analar, milliy va ma'naviyatga e'tiborning ortishi, bularning xammasi, diniy omil axamiyatga davlatning munosabatini ko'rsatadi.
Mustaqillik yillaridakutilmagan voqealarga xam duch kelindi. Xalqaro terrorizm bilan uyushib ketgan diniy ekstremizm endilikda umumbashariy muammoga aylandi.Diniy bag'rikenglik moxiyati. IX asrdan boshlab hozirgi O'zbekiston xududida islom dini sunna yo'nadishining hanafiy (Imom A'zam) mazx,abi qaror topdi. Xanafiylik o'zga dinlar va maxalliy urf-odatlarga nisbatan erkinlik berish bilan boshqa mazxablardan ajralib turadi.
Vijdon erkinligizamirida shaxsning huquqi, demokratiya, adolatparvarlik va insonparvarlik kabi ijtimoiy, siyosiy, huquqiy va axloqiy tushunchalar turadi.
Vijdon erkinligikishilarning ruhiy olamiga, uning sog'lom va barkamolligiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Shuning uchun bu masalaning ijtimoiy hayotdagi o'rni va bajaradigan vazifalari g'oyatda muhimdir.
Insonning, shaxsning qadr – qimmatining ustivor qadriyat sifatida e'tirof etuvchi hozirgi dunyoda, mazkur ziddiyat (diniy dunyoqarash bilan dunyoviy fikr o'rtasidagi ziddiyat) insonning erkin fikrlash, xohlagan dinga e'tiqod qilish erkiga yoki hech qanday dinga e'tiqod qilmaslik erkiga bo'lgan huquqini tan olishga aylanadi. 1948 yilda qabul qilingan Inson huquqlari umumiy deklaratsiyaga muofiq har bir inson fikrlash, vijdon va din erkinligi huquqiga ega. Bu huquq o'z dini yoki e'tiqodini uzgartirish erkinligi, o'z dini yoki e'tiqodiga o'zicha shuningdek boshqalar bilan
birgalikda amal qilish kafolatini iboratqilishida va diniy marosimlarda yakka tartibda va odamlar orasida birga qatnashish erkinligini o'z ichiga oladi.
Bundan tashqari bu masalaga yana bir murakkab hodisani turli dunyoqarash, e'tiqodga bo'lgan kishilar o'rtasidagi, davlat bilan din, diniy tashkilotlar bilan davlat o'rtasidagi munosabatlarning amalda huquqiy ta'minlanganligini ham nazarda tutadi.