1 – topshiriq. Test savollariga javob bering. Hadis ilmida «Sahih» yo‘nalishining asoschisi kim?


Ibtidoiy jamiyat davrida kishilarning mehnat faoliyati uch guruxga bo’lingan. Bular qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan?



Download 189,5 Kb.
bet4/6
Sana21.02.2022
Hajmi189,5 Kb.
#60769
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
36197 15-вариант

Ibtidoiy jamiyat davrida kishilarning mehnat faoliyati uch guruxga bo’lingan. Bular qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan?

  1. Go’daklar, bolalar va o’smirlar hamda keksalar;

  2. Bolalar va o’smirlar, hayot va mehnatda to’la ishtirok etuvchilar, keksalar.

  3. Yoshlar, yigitlar, faxriylar;

  4. O’smirlar, hayot va mehnatda to’la ishtirok etuvchilar, ayollar.

2-TOPSHIRIQ.
Savollarga yozma ravishda javob bering.



  1. Sharq uyg’onish davrida ta’limiy –axloqiy fikrlar rivoji.


Араб халифалиги юз берган ижтимоий-сиёсий Узгаришлар, ягона Ислом динининг таркиб топиши маданий хаётга хам таъсир этди. Маданий хаётда юз берган кУтаринкилик маънавий хаётда хам Узгаришлар бУлишига олиб келди.
Ана шу кУтарилиш бутун Араб халифалигини, Якин ва Урта Шаркни камраб олганлиги учун хам Шарк уйгониш даври деб аталди. Бу уйгониш жараёни 1Х асрдан бошлаб XV-XVI асрларгача давом этди.
Араб халифалигида 1Х асрда вужудга келган Уйгониш даври халифаликнинг Багдод, Дамашк, Халаб шахарларида бошланиб, барча бошка халклар маданий хаётига таркалган, бу эса у давлатларнинг хам маданий ривожланишга замин тайёрлаган. Халифалик емирилиши жараёнида ташкил топган мустакил давлатлардаги маданий ривожланиш халифалик давридаги маданий ривожланишнинг давоми эди.
Халифа Хорун ар-Рашид даврида (786-833 й.й.) ва унинг Угли ал- Маъмун даврида Багдодда “Байт-ул-хикма” (“Донишмандлик уйи”) (хозир Академия маъносида) ташкил этилади. Мазкур Академия барча илм сохибларининг илмий марказига айланади. Унинг кошида жахон кутубхонаси ташкил этилган. Академия 813-833 йилларда янада ривожланган. Академия кошида расадхона хам бУлган, кейинчалик янги кутубхона курилган. Богдоддаги мазкур илм маркази, Уз навбатида Шарк ва гарбда илм-фаннинг тараккий этишига, маънавий хаётнинг ривожланишига таъсир этган. Бу Уринда халифа ал-Маъмуннинг илм-фан равнакида кУрсатган хомийлигини алохида таъкидлаш жоиз.
Зеро, халифа ал-Маъмун илм фанни жуда кадрлаган. У 1Х аср бошларидан халифаликнинг Хуросондаги ноиби булиб турганда хам Мовароуннахр ва Хуросондаги олимларни тУплаб, уларнинг илмий ижодига шароит яратиб берган. Булар орасида ал-Хоразмий, ал-Хутталий, ал- Жавхарий, ал-Фаргоний, ал-Маразвий каби ватандош олимларимиз хам бУлган. Ал-Маъмун халифалик тахтига Утиргач у олимларнинг барчасини Багдодга чакириб олади ва “Байт-ул-хикма” -донишмандлик уйи (“Маъмун академияси”)да араб олимлари билан хамкорликда илм-фан равнак топади.
Шунингдек, кадимги яратилган маданий ёдгорликлар, улар хох юнон, хох араб, хох Мовароуннахр ва Хуросон халкининг энг кадимги антик даврлар маданияти бУлсин, Уйгониш даври маданиятининг яратилиши ва ривожланишига асос булиб хизмат килди.
Агар араблар Марказий Осиёни босиб олиб, бу ерда илгари мавжуд бУлган фан ва маданият Учокларини йУкотган бУлсалар, кУп Утмай кадимий илмий анъана аста-секин тикланиб, натижада илм-фаннинг етук сиймолари етишиб чика бошлайди. Буларнинг барчасининг бир-бирига кУшилуви натижасида Шаркда бир бутун маданият таркиб топади ва ривожлана бошлайди.
Якин ва Урта Шаркда, жумладан, Эрон, Кавказорти ва Мовароуннахрда савдо алокаларининг ривожланганлиги, илм-фан, хунармандчиликнинг тараккий этиши моддий ва маданий алокаларнинг барчаси умумий ривожланишга таъсир этди. Якин ва Урта Шарк мамлакатларида маданий юксалишга олиб келган асосий сабаб-феодал муносабатларнинг янги боскичи бУлди. Бу давр маданий тараккиётида араб халифалигига бУйсунган мамлакатларнинг хУжалик-иктисодий алокаларининг кучайиши ва бунинг окибатида турли маданиятлар-хинд, Мовароуннахр, Эрон, араб, Миср, грек-юнон-рим маданиятларининг якиндан Узаро алокаси ва бир-бирига таъсир этиб бориши катта роль Уйнади. Дакикатдан хам бу даврда иктисодиёт тараккий этди, кишлок хУжалиги, хунармандчилик ривожланди.
Бу даврда кишлок хУжалигида фойдаланиладиган ер майдонлари кенгайди, кУплаб сугориладиган ерлар очилди, сугориш иншоотлари тикланди, янгилари курилди, пахта, зигир, каноп экилиб, уларнинг толасидан мато тУкилди. Мовароуннахрда, хусусан, Хоразм, Урганч, Фаргона, Самарканд ва Бухоро тУкимачилик махсулотлари, айникса Самарканд ва Бухоро шойиси дунёга машхур бУлган.
Кишлок хУжалиги ва хунармандчилик, саноат махсулотларинингишлаб чикарилиши савдонинг ривожланишига йУл очди. Натижада Якин ва Урта Шарк мамлакатларининг чет давлатлар: Испания, Диндистон, Хитой, Византия билан савдо ишлари кУлами ортиб борди.
Пиреней ярим оролининг араблар томонидан босиб олиниши инсоният тарихининг янги сахифаларини очиб берди. Бу жараённинг, айникса, ОврУпа учун ахамияти бекиёс бУлди. Шарк факатгина ОврУпо маданиятининг ривожига таъсир этибгина колмай, балки умуман, ОврУполик одамнинг психологияси, тафаккури, характери, хаёт тарзини тарихий жараённи тубдан Узгартириб юборди. Бу эса Уз навбатида математика, фалсафа, астрономия, табииёт, тиббиёт, хулк-одоб, турмуш тарзи, ижтимоий- иктисодий хаётига таъсир этди.
Х асрдан бошлаб Мовароуннахр ва Хуросонда мустакил феодал давлатлар-Тохирийлар, Сомонийлар, Корахонийлар, Газнавийлар, Салжукийлар, Хоразмшохлар давлатларининг пайдо бУлишида халифаликнинг емирилиши хам маданий хаётнинг янада равнак топишига олиб келди.
Бу даврда пул муомаласи ривожланди. Жамият сиёсий, ижтимоий- иктисодий хаётидаги Узгаришлар, албатта маданий хаётга Уз таъсирини
Утказмасдан колмайди.
Сомонийлар давлатида Марв, Бухоро, Самарканд ва Урганч Уша даврнинг маданий марказлари саналарди.
Бу даврда араб тили илмий ва алока тили эди. Мактабларда дарслар араб тилида олиб борилар эди. Расмий хужжатлар, шариат коидалари араб тилида юритилар эди. Илмий асарлар хам араб тилида ёзилар эди. Х аср Урталарига келиб, форс-тожик тилида хам иш юритила бошланди. Аммо хужжатлар, ишлар форс-тожик тилида бУлса хам, араб имлосида ёзилар эди.
Бу шахарлардаги мактабларга хатто теварак-атрофдаги кишлоклардан оддий халк болалари хам келиб Укиганлиги манбаларда келтирилади.
Уша даврда Бухорода катта китоб бозори бУлган. Китоб дУконларида олим ва фозил кишилар учрашиб, илмий мулокот, мунозаралар Утказганлар. Абу Али ибн Сино китоб дУконларидан бирида Форобийнинг Аристотел “Метафизика”сига ёзган шархларини сотиб олганлигини таржимаи холида хикоя килади.
Бухоро амири саройида эса йирик кутубхона мавжуд бУлган.
Амир кутубхонасини Уша даврдаги Шероз кутубхонаси билан беллаша оладиган ягона кутубхона сифатида тан олганлар.
Сомонийлар даврида Рудакий, Фирдавсий, ал-Хоразмий, ал- Фаргоний, Абу Райхон Беруний ва Абу Али ибн Сино каби мутафаккирлар ижод этганлар. Х асрнинг иккинчи ярмидан ташкил топган Корахонийлар давлатида хам баъзи хонлар Уз саройларида кутубхоналар ташкил этдилар. Бу кутубхоналарда араб ва хатто Гарбий Европа олимларининг асарлари хам мавжуд эди. Бу даврда туркий тил шаклланиб борди. Юсуф Хос Дожиб, Махмуд Кошгарий каби олимлар жахон ахамиятига эга бУлган асарларини яратдилар. Х1 аср бошида Газнавийлар давлати, кейинрок Салжукийлар, Хоразмшохлар давлати ташкил топди. Газнавийлар даврида хам илмий, ижтимоий-фалсафий фикрлар ривожланди. Махмуд Газнавий Уз саройига жуда катта маданий бойликларни тУплайди, олимларни илмий ишга таклиф этади. Жумладан, Абу Райхон Берунийнинг машхур “Диндистон” асарини шу ерда яратган эди.
Салжукийлар даврида Алп-Арслон Мухаммад хокимиятни бошкарганда унинг вазири Низом ул-Мулк Уз даврининг машхур сиёсий арбоби ва энг маърифатпарвар кишиларидан бУлган.
Салжукийлар хокимияти харбийлашган булиб, бу хокимятнинг ички ва ташки сиёсатини Низом ул-Мулк бошкарар эди. У газнавийлар иш услубига бир оз Узгартиришлар киритиб, хокимиятни бошкариш услубини ишлаб чикади ва Узининг “Сиёсатнома” асарини яратади (1091-1092 й.й.). Бу асарда давлатни бошкариш тамойиллари-принциплари баён этилади. Низом ул-Мулк маорифни ривожлантиришда катта хизмат килади. 1067 йилда Багдодда Узининг шахсий жамгармасига Уша даврнинг энг машхур Укув юрти- “Низомия” мадрасасини курдиради. У олимлар, дин пешволари, сУфийларга катта эътибор бериб, гамхУрлик килади. Унинг катта хизматларидан яна бири таквимни ислох килгани. У 1074 йили Урта Шарк мамлакатлари учун календарь-таквим тузадики, бу таквим хозиргача энг
такомиллашган календарлардан бири хисобланади.
Х1 асрда Хоразмда илм-фан тараккий этади. Хоразм шохи Маъмун II Уз саройига забардаст олимларни таклиф этади. У ташкил этган “Байт-ул- хикма” -Донишмандлар уйи тарихда “Маъмун академияси” деб ном колдирган. Бу академиянинг ривож топишида Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, тарихчи Мискавайх, риёзиётчи Абу Наср ибн Ирок, файласуф Абу Сахл ал-Масихий, табиб Абулхайр Хаммор каби олимлар илмий ижод билан шугулланганлар. Лекин тож-тахт учун кураш натижасида бу илм даргохи Уз фаолиятини тУхтатиб, олимлар таркаб кетади.
Мовароуннахр ва Хуросонда 1Х асрларга келиб маънавий кУтарилиш Шарк Ренессанси - Уйгониш даврининг бошланишга олиб келди.
Мовароуннахрда илм-фан ва маърифат сохасида Уз хизматлари билан дунёга машхур бУлган файласуф ва мунажжим, математика, физика, тиббиёт, тарих, тил ва адабиёт, педагогика сохасида илмий мероси билан ном колдирган Мухаммад Мусо ал-Хоразмий, Абу Наср Форобий, Ахмад ал- Фаргоний, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино каби комусий олимлар фаолият олиб бордилар. Комусий олимлар Уз илмий меросида таълимий- ахлокий асарлар яратишга хам катта эътибор бериб, бу асарларда илгари сурилган гоялар инсоннинг хам аклий, хам ахлокий, эстетик ва жисмоний жихатдан камол топишида, педагогик фикр тараккиётида катта ахамиятга эга бУлди.
Шунингдек, Шарк уйгониш даврида соф педагогик асарлар хам яратилиб, таълим-тарбияда инсон такомилининг хусусий ва умумий методлари хакида Улмас таълимоти билан ном колдирган тарбияшунос олимлар хам майдонга чикди.
охирида савдо муомаласига оид кичик бир бУлим киритилади; иккинчси, геометрик кисм-алгебраик усул кУллаб Улчашлар хакида; учинчи кисм васиятлар хакида булиб, муаллиф уни “Васиятлар китоби” деб атайди.
Мухаммад ал-Хоразмий математика фанида абстракция тушунчасини кенгайтиради. Индукция йУли билан умумий ечиш усулларини хал этади, дедукция йУли билан умумий усуллар ёрдамида хусусий масалаларни ечади. “Алжабр ва-лмукобала” асари билан хам математика фанини ривожлантириб, Узидан аввалги билимларни Урганди ва уларни синтезлаштирди хамда амалда кУллаш усулларини баён этди.


  1. Mirzo Ulug'bekning ta'lim sohasidagi islohotlari



УлуFбек ёшлигидан кУп китобларни мутолаа киладиган булиб, у айникса, математика, астрономия илмларига кизикди.
У бобсининг хос мунажжими мавлоно Бадриддин билан кУп вактини Утказар, ундан хисоб ва таквимдан дарс олар, баъзи кечалари, кор тиниб осмон ёришган пайтларда юлдузларнинг Урни ва харакатини кузатиш билан машFул бУлар эди.
Таникли олим БУрибой Ахмедовнинг маълумотларига кУра мавлоно Бадриддин Самаркандда бУлган вактда УлуFбекни КУксаройдаги хос кутубхонасига бошлаб бориб, кутубхонага янги келиб тушган Абулкосим Фирдавсийнинг «Шохнома»сини кУрсатади. Шу ерда мавлоно Бадриддин УлуFбекка аллома ад-ФарFOний тарафидан битилган «Китоб фи жавомеъ илм ан-нужум ва усул ал харакат ас-самовия» («Юлдузлар хакидаги илм билан осмон ёриткичлари харакатининг асосини (бир-бирига) кУшувчи китоб»)ни кУрсатадилар.
Шундай килиб, Улугбек болалик йилларидаёк мавлоно Бадриддин Тусий, Абу Райхон Беруний, Умар Хайём китоблари билан хамда Оксулот ва Утрорда «Зижи Маликшохи» билан танишди.
Фанга бУлган зУр мухаббати, катта кобилияти ва мехнатсеварлиги туфайлигина Улугбек астрономия мактабининг асосчиси ва рахбари сифатида ажойиб муваффакиятларга эриша олди. Бу мактаб бутун дунёда хамма томонидан эътироф этилди, шухратга сазовор бУлди.
ЗУр кобилият, Уткир хотира ва аста-секин билимларни тУплаш шунга олиб келдики, Улугбекда фанга кизикиш ва интилиш ривожлана борди. Улугбек билимларини тинмай чукурлаштириши ва Уз устида мунтазам равишда ишлаши натижасида Узининг кУпгина замондошларидан Узиб кетди. Шундай килиб, олдин Утган аждодлар — Марказий Осиёдаги кадимги халкларнинг маданий мероси Улугбек билимларининг асосий манбаи бУлди.
1411 йилда 17 ёшли Улугбек Мирзо Мовароуннахр ва Туркистоннинг хокими этиб тайинланиши Темурийлар хонадонида Улугбекнинг мавкеи накадар юксак эканлигидан далолат беради. Улугбек хоким бУлгач, бобосидан фаркли Уларок харбий юришлар билан кизикмади. Аксинча, у Урта асрлардаги бошка хокимлардан Узгача йУл тутди, кУпрок илм-фанга мойил эди.
Хакикатан хам Козизода 1360 йилларда тугилган булиб, 20—25 ёшларида, яъни Улугбек тугилмасданок Темур саройига Утади. Натижада Улугбек умрининг илК давриданок Мавлоно Ахмад ва Козизода Румий — фалакиётшунос ва риёзиётчилар таъсирида улгаяди. Шу сабабли унинг хаётида аник фанлар мухим ахамият касб этади. Йигирма ёшларида у Уз даврининг йирик олимларидан бири булиб шаклланди. У хоким бУлган пайтидаги оламшумул Узгаришлар бутун Урта аср маданияти тарихида бетакрор вокеа булиб колди.
Улугбек ихлосмандларидан Гиёсиддин Жамшид Коший 1417 йили Самарканддан Кошондаги Уз отасига ёзган мактубида Улугбекнинг фаолияти ва билимини куйидагича таърифлайди:
«Аллохга ва унинг неъматларига шукроналар бУлсинким, етти иклимнинг фармонбардори, ислом подшохи Улугбек донишманд кишидурлар. Мен бу нарсани одоб расми юзасидан айтаётганим йУк. Хакикат шуки, аввало у кишим Куръони Каримнинг аксарият кисмини ёддан биладилар. Тафсирларни ва муфассирларнинг хар бир оят хакидаги сУзларини аклда саклайдилар ва ёддан биладилар, арабчада гоят яхши ёзадилар. Шунингдек, у кишим фикхдан хабардорлар: мантик маъноларининг баёни ва усулларидан хам хабардорлар».1
У киши риёзиёт (математика) фанининг барча тармокларини мукаммал эгаллаган ва шундай жиддий махорат кУрсатганларки, хар кандай сонни тезлик билан кУшиш ва кУпайтириш иктидорига эга бУлганлар. Инсон бино бУлганидан бери шу кунгача хали хеч кимса у кадар аник ва тез хисоблай олмаган. УлуFбек, Самарканд, Бухоро ва Гиждувонда учта мадраса барпо этди.
Самарканддаги мадраса курилиши 1417 йили бошланиб, уч йилда куриб битказилади. Тез орада УлуFбек мадрасага мударрис ва олимларни тУплай бошлайди ва шу тарика унинг фалакиётшунослик мактаби шаклланади. Бу мактабнинг асосий мударрислари илмий ишларга кулай шароит ва панох излаб Темур давридаёк Самаркандга келган Тафтазоний, Мавлоно Ахмад ва Козизода Румий каби олимлар эди. Козизоданинг маслахати билан УлуFбек отасининг мулки Хуросоннинг Кошон шахридан Гиёсиддин Жамшид Кошийни чакиртирди. Шундай килиб, Мовароуннахрнинг турли шахарларидан ва Хуросондан тУпланган олимлар сони 1417 йилга келиб 100 дан ортиб кетди. Улар орасида адиблар, муаррихлар, хаттотлар, рассомлар, меъморлар бор эди. Лекин юлдузшунослик ва риёзиёт сохасидаги олимлар шарафлирок ва обрУлирок эди. Улар орасида Козизода ва Коший энг салобатли ва нуфузли эдилар.
1420 йили Самарканд мадрасасининг тантанали очилиши бУлди. Манбаларда кайд этилишича, «мадраса биноси битишига якинлашганда, бу ерга тУпланган адабиёт, санъат ва фан намояндалари УлуFбекдан мадрасага кимни мударрис этиб тайинламокчисиз, деб сУрашганда, УлуFбек, барча фанлардан хабардор бирор одамни кидириб топаман, деб жавоб берган. Шу ерда Fиштлар орасида оддий кийимда Утирган мавлоно Мухаммад УлуFбекнинг бу гапини эшитиб колган ва шу онда Урнидан туриб, бу вазифага мен лойикман, деган. Шундан кейин УлуFбек уни имтихон килиб, унинг чинакам билимдон одам эканлигига ишонч хосил килган ва уни хаммомда ювинтириб, яхши кийинтириш тУFрисида буйрук берган. Мадрасанинг очилиш кунида мавлоно Мухаммад мударрис сифатида маъруза Укиган; мавлоно Мухаммаднинг олимлардан 90 киши иштирокида килган маърузасини УлуFбек билан Козизода Румийдан бошка хеч ким тушуна олмаган. Чунки бу маъруза хаддан ташкари илмий жихатдан кучли ва мураккаб масалаларни Уз ичига олган эди.»
Бу ерда тилга олинган Козизода Румий (Салохиддин Муса бин Махмуд) машхур математик ва астрономдир. У УлуFбек мадрасасининг дастлабки мударрисларидан бири эди. Гоят билимли бу олимни замондошлари «Уз даврининг Афлотуни» деб атаганлар.
УлуFбек асарларининг шархчиси, Козизода ва УлуFбекнинг истеъдодли шогирди, самаркандлик математик ва астроном Алоуддин Али ибн Мухаммад Кушчидир. У «Уз даврининг Птоломейи» деб ном олган. Али Кушчи илмий ишда УлуFбекнинг энг якин ёрдамчиларидан бири эди. УлуFбек мактаби намояндаси сифатида УлуFбек асарининг шархчиси, астроном Чалабий номи хам диккатга сазовордир.
Мадрасада бошка мударрислар билан бир каторда, УлуFбекнинг Узи хам астрономия бУйича маърузалар Укир эди. Учинчи даражали алгебраик тенгламага олиб келган бир градус ёйнинг синусини аниклаш — УлуFбек ва унинг мактаби эришган ажойиб ва энг мухим муваффакиятлардан бири бУлди.
Улугбек атрофида тУпланган Самарканд олимлари катта ахамият берган энг мухим илмий йУналишлардан бири фалакиётшунослик фани эди. Шуни хам айтиш керакки, мусулмон мамлакатларида ва умуман ислом маданиятида аник фанлар, айникса фалакиётшунослик ва риёзиёт мухим Урин тутади. Чунки, мусулмон киши каерда бУлишидан катъий назар эрта тонгдан окшомгача кадар унинг учун беш вакт намоз фарздир. Намоз юзни киблага

  • Маккадаги Каъба йУналишига караб Укилади. Намознинг вактлари эса хар бир жУгрофик кенгликда хам Куёшнинг ердан баландлигига караб белгиланади. Ундан ташкари, исломда кабул килинган хижрий йил хисоби 354 кунни ташкил килувчи 12 камарий ойдан иборат булиб, янги ой — хилолни масжид минорасидан ёки расадхона тепасидан кУз билан кУриб аникланган. Шунинг учун мусулмон кишининг хаёти фалакиётшунослик, риёзиёт, жУгрофия, хунармандчилик ва меъморчиликка алокадор куйидаги масалаларни хал килиш билан боглик бУлган:

  1. жойнинг жУгрофик йУналишларини аниклаш;

  2. махаллий меридиан билан кибла йУналишини кУрсатувчи катта доира орасидаги бурчакни аниклаш;

  3. жУгрофик йУналишларни хисоблаш учун аник риёзий (тригонометрик) хисоблаш коидалари ва усулларини билиш;

  4. жУгрофик йУналиш асосида Куёш баландлигини аниклаш коидаларини билиш;

  5. куёш, Ой, сайёралар ва бошка ёритгичларнинг кеча-кундузнинг исталган вактидаги холатларини аниклайдиган сферик астрономиянинг аник коидаларини билиш;

  6. турли шахарлар орасидаги масофаларни аниклаш учун геодезик Улчашларни бажариш;

  7. турли вакт Улчаш асбобларини ясаш;

  8. ернинг маъмур кисми хакида аник тасаввурга эга бУлиш учун хариталар тузиш;

  9. хариталар тузиш учун риёзиётга тааллукли кУриниш холатларини билиш;

  10. фалакиётшунослик, жУгрофия ва геодезияга тааллукли хисобларни бажариш учун юксак аникликдаги риёзий хисоблаш усулларини билиш;

  11. ёриткичларни кузатиш об-хаво билан боглик бУлганлиги учун метеорология ва геофизикадан маълумотга эга бУлиш;

  12. масжид, мадраса ва расадхоналар барпо этиш учун меъморчилик санъати ва анъаналаридан хабардор бУлиш.

Юкорида кУрсатилган ва бу рУйхатга кирмаган бошка кУплаб масалалар шунчалик чамбарчас богланиб кетганки, уларни хал килиш учун олим ва хунармандларнинг катта жамоа ва гурухлари керак эди. Ана шунинг учун Улугбек Уз атрофига турли илм ва хунар намояндаларини тУплаган.
Келтирилган масалалар рУйхатидан кУриниб турибдики, уларнинг кУпи фалакиётшуносликка алокадор. Исломдаги энг аввалги юлдузлар хакидаги асарлар «Зиж» деб аталиб, улар асосан жадваллардан иборат бУлган.
УлуFбек бошчилик килган астрономларнинг муваффакиятли равишда олиб борган таълим ва илмий ишлари уларни аникрок асбоблар билан таъминланган намунали расадхона куриш керак деган фикрга олиб келди. Тарихий манбалар ана шундан далолат берадики, Мирзо УлуFбек Уз мадрасасини курдириб битказгандан кейин орадан тУрт йил Утгач, Козизода Румий, мавлоно Гиёсиддин Жамшид ва мавлоно Муиниддин Коший билан маслахатлашиб, КУхак этагида, Обирахмат сойининг бУйида расадхона биносини курдирди. Расадхона кутубхонаси кУплаб илмий асарлар, жахондаги машхур кишиларнинг асарлари билан тУлдирилди ва у ерда сакланаётган китоблар сони 150 мингдан зиёд бУлди.
Бу хакда тарихчи олим Вальтер «УлуFбек Самаркандда биринчи академияга асос солди, ер куррасини Улчашни буюрди ва астрономик жадваллар тузишда иштирок этди», деб ёзган эди. Уша вактларда Самаркандда УлуFбек теварагида 100 дан ортик олимлар уюшган булиб, шунда расадхона академия вазифасини Утаган эди.
Мадраса билан расадхона орасида мустахкам алока бор эди. Расадхонада ишлаб турган илмий ходимларнинг бир кисми мадрасада мударрислик килишган. Улар орасида Гиёсиддин Жамшид Кошоний ва Мирзо УлуFбекнинг Узи хам бУлган.
УлуFбек мадраса толиблари билан тез-тез бахслашиб, имтихон килиб турган. Бир куни УлуFбек мадраса толибларини риёзат билан таквимдан имтихон килмокчи булибди. У Уртага мана бу саволни ташлабди: «Кани, толиби илм, айтинг-чи, хижрий 818 йил, ражаб ойининг Ун иккинчи бирлан Ун бешинчи Уртаси, 918 йил ражаб ойининг Ун иккинчи бирлан Ун бешинчи ораси кайси айёмга тУFри келадур?» Бунинг учун жуда кУп ракамларни ёдда тута билиш зарур экан. Талабалардан бирортаси хам бу масалани ечолмабди. Шунда УлуFбек буни уйга вазифа килиб топширибди ва устозларга хос хусну одоб билан мехрибонлик кУрсатиб, Уртага кУйилган масалани тушунтирган ва ечиб берган. СУнг Абу Райхон Берунийнинг «Конуни Масъудий» китобини очиб, олтинчи маколасининг еттинчи бобидан парча Укиб берган.


  1. Diniy kitoblarning tarbiyaviy ahamiyati мактабларида таълим-тарбия мазмуни.

YII аср бошларида Ислом гоясига асосланган Араб халифалиги ташкил топиб, бу давлат Уз мавкеини мустахкамлаш учун бошка мамлакатларни забт эта бошлади. Бутун Арабистон ярим ороли, шунингдек, Эрон, Сурия, Жанубий Испания, Кавказ орти хамда Шимолий Африкада жойлашган бир катор мамлакатлар халифалик таркибига киритилди.
YII аср Урталаридан бошлаб араблар Мовароуннахрга хам хужум килиш режасини туза бошладилар. Араб истилочиларининг Мовароуннахрга бУлган биринчи юриши 651 йилда Убайдуллох ибн Зиёд бошчилигида амалга оширилди. 676 йилда эса Саид ибн Усмон рахбарлигида Бухоро, Сугдиёна, Кеш хамда Насаф каби шахарларга хужум уюштирилди ва босиб олинди.
Араб истилочилари томонидан уюштирилган иккинчи юриш 705 йили Хуросон хокими Кутайба ибн Муслим бошчилигида олиб борилиб, нихоятда кескин тусга эга бУлди. Кутайба ибн Муслим 706 йили Зарафшон водийсига юриш бошлаб, окибатда Пойкенд, Бухоро, Самараканд, СУгд, Фаргона ва бошка шахарларни кУлга киритди. Кейинчалик эса Хоразм забт этилди. Кутайба ибн Муслимнинг Моварауннахрга уюштирган юриши 715 йили унинг Фаргонада кУзголончи араб жангчилари томонидан Улдирилиши билан тУхтади.
Араб истилочилари YIII асрнинг Урталарига келиб Мовароуннахрни тУла забт этишга эришдилар.
Араблар томонидан босиб олинган ерларда халклар Ислом динини кабул килишга мажбур этилди. Араб истилочиларининг Мовароуннахр халкининг Ислом динини кабул килиш жараёни кийин кечган ва бу жараён бир неча йиллар давомида амалга оширилган. Чунки Мовароуннахр юрти араб истилосига кадар хам ижтимоий, иктисодий ва маънавий жихатдан тараккий этган булиб, бу мамлакатда яшовчи халклар турмуш тарзига кУра хам арабларга нисбатан бир кадар устунликка эга эдилар. Зеро, мазкур худудда яшовчи халкларнинг аксарияти Утрок халклар булиб, тургун холда дехкончилик билан шугулланар эдилар. Шу боис улар тезда араб истилочиларига бУйсуна колмадилар. Ахолининг истилочиларга бУйсунишни истамаганлигининг асосий сабабларидан бири улар томонидан кУрсатилган истибдод ва катогонлар эканлиги билан бир каторда боскинчиларнинг махаллий халкнинг йиллар даомида таркиб топган маънавий-маданий мероси - санъати, адабиёти, ёзуви, осори-атикалари хамда меъморий ёдгорликларини поймол этишга каратилган харакатни хам олиб борганлиги бУлди. Шу боис араб истилочилари халкни Узларига бУйсундириш ва улар томонидан Ислом динини кабул килинишига эришиш максадида харбийлар хамда Ислом дини таргиботчиларининг хизматидан бирдек фойдаландилар. Натижада Уз олдиларига кУйган асосий максадга эришдилар. Мовароуннахрда Ислом таълимоти гоялари ёйилгунга кадар бу ерда яшовчи халклар кУп сонли худоларга, куёшга, КУк дин (шаман)га хамда Узлари мукаддас деб билган нарсаларга сигинишар эди. Шунга кУра Улкада ягона бир гоявий эътикод таркиб топмаган булиб, бу холат аксарият вазиятларда турли элатлар Уртасида келишмовчиликларни келтириб чикарар ва Узаро жанжалларга сабаб бУлар эди. Мовароуннахрда Ислом таълимоти гояларининг ёйилиши, кишилар томонидан Шариат коидалари, Ислом дини акидаларига бУйсуниш, ягона ва кудратли Оллохга сигиниш, шунингдек, Оллохнинг ердаги расули (элчиси) бУлган Мухаммад Алайхис-салом кУрсатмаларига риоя этиш халкнинг онгига чукур сингиб, улар томонидан мазкур дин асосларининг кабул килинишига замин хозирлади. Натижада Мовароуннахрда исломий кадриятлар таркиб топа бошлади.
Араблар Улкада Ислом дини гояларини ёйишда турли усуллардан фойдаландилар. Ана шундай усуллардан бири мазкур динга эътикод килган кишиларнинг жон солигидан озод этилиши бУлди. Мовароуннахр халклари Уртасида Ислом таълимоти асосларини ёйишда араб истилочилари томонидан амалга оширилган хатти-харакатларнинг мохияти хусусида тарихчи Абу Мухаммад Наршахий Узининг «Бухоро тарихи» номли китобида куйидаги фикрларни баён этади: “Бухоро ахолиси хар сафар (Ислом лашкари келганда) мусулмон бУлар, араблар кайтиб кетганида эса улар яна диндан кайтар эдилар. кутайба ибн Муслим уларни уч марта мусулмон килган, улар эса яна диндан кайтиб, яна кофир бУлган эдилар. У тУртинчи марта (келганида) Кутайба жанг килиб, Бухоро шахрини олди, кУп кийинчиликлардан кейин (бу ерда) Ислом динини юзага чикарди ва хар турли йУллар билан уларга кийинчиликлар тугдириб, дилларига мусулмончиликни Урнаштирди. Улар эса Ислом динини юзакигина кабул этиб, хакикатда бутпарастлик килар эдилар. Кутайба араблар бухороликлар билан бирга туриб, уларнинг хатти-харакатларидан хабардор булиб турсалар, улар заруратдан мусулмон бУладилар, деган максадда Бухоро ахолисини Уз уйларининг ярмини арабларга беришга ундаб буйрук чикаришни тУгри деб топди ва шу йУл билан у мусулмончиликни Урнатди хамда шариат хукмларини бажаришга мажбур килди. кутайба масжидлар бино килди, кофирлик ва оташпарастлик асарларини йУкотди. У кУп жидду жахд килиб, кимда шариат хукмларини бажаришда камчилик содир бУлса, уни жазолар эди. У масжиди жоме бино килди ва одамларга жума намозини Укишга буйрук берди”2.
Истилочилик юришлари даврида араблар махаллий халкнинг бой маданий меросини йУк килдилар. Бу хакида буюк аллома Абу Райхон Беруний шундай ёзади: «Кутайба эса Хоразм хатини яхши биладиган, уларнинг хабар ва ривоятларини Урганган ва (билимини) бошкаларга Ургатадиган кишиларни халок этиб, буткул йУк килиб юборган эди. Шунинг учун у (хабар ва ривоятлар) Ислом давридан кейин хакикатни билиб булмайдиган даражада яширин колди. Кейин: Кутайба ибн Муслим ал- Вохиший хоразмликларнинг котибларини халок этиб, билимдонларини Улдириб, китоб ва дафтарларини куйдиргани сабабли улар саводсиз колиб, Уз эхтиёжларида ёдлаш кувватига таянадиган бУлдилар» Ислом дини ана шундай гоявий-сиёсий курашлар жараёнида шаклланди ва ривожланди.
Араб халифалари босиб олинган мамлакатларда истилочилик сиёсатини олиб борар эканлар, тобе халклар устидан маданий устунликка эришишга харакат килдилар. Чунки араб халки YII аср бошларида Узига хос маданият ва адабий тилга эга булиб, нотиклик санъати хамда шеъриятни юксак даражада кадрлар эдилар. «куръон» хам Узига хос услубда яратилиб, мазкур услуб назмий хусусиятларни Узида намоён этар эди. Шу боис у Урта аср араб адабиётининг энг нодир дурдонаси сифатида эътироф этиб келинмокда. IX асрда яратилган «Минг бир кеча» асари хам Урта аср араб адабиётига хос бУлган хусусиятларни Узида акс эттирган булиб, Узининг мундарижаси ва гояларнинг баён услубига кУра жахон адабиётининг энг нодир намуналаридан бири сифатида тан олинган.
Мазкур даврларда шаклланган янги араб тили араб халклари яшаган худудларда истеъмолда бУлган аввалги тиллар негизида шаклланиб, такомилига етди ва маданий тил булиб колди.
Улкан худудни камраб олган Араб халифалиги давлатининг хукмронлиги даврида ижтимоий хаёт, турмуш тарзи, шунингдек, илм-фан ва маданият янада ривожланди. Ушбу даврларда кадимги юнон ва рим маданий мероси негизида бир катор фанлар янги тушунча ва билимлар билан бойиди. Юнон ва рим мутафаккирлари томонидан яратилган ва астрономия, тиббиёт, кимё, математика ва географияга оид деярли барча йирик асарлар араб тилига таржима килинди.
Юнонлардан эса фанлар таснифи (классификация) олиниб, фанлар назарий ва амалий фанлар тарзида икки гурухга ажратилган. Биринчи гурухга куйидаги учта фан киритилган: табиёт тУгрисидаги фанлар, илохиёт тУгрисидаги фанлар ва математика фани киритилган булиб, ушбу фанлар таркибидан арифметика, хандаса (геометрия), астрономия ва мусика фанлари
Урин олган. Иккинчи гурухга киритилган фанлар каторида этика, иктисод ва сиёсатга оид фанлар эътироф этилган. Уша давр нуктаи назаридан бир мунча юксак тараккий этган хинд фани араб маданиятининг умумий ривожи, хусусан, арифметика, алгебра ва тиббиёт фанлари асосларининг бойишига муносиб хисса кУшди. Сонларнинг мохиятини ёритиб берувчи хинд назарияси мазмуни билан европаликлар Араб халифалиги тасарруфига кирувчи худудларда истикомат килган мутафаккирларнинг саъи-харакатлари оркали танишишга мушарраф бУлганлар. Бу борада маълумот берувчи мухим манба Мухаммад ал-Хоразмий томонидан асосланган «Ал-жабр» («Алгебра») асари булиб хизмат килди.
Араблар улкан худудда халифалик давлатини барпо этиш натижасида география фанининг хам бир кадар тараккий этишига Уз хиссаларини кУшдилар. Мазкур даврда араб халифалигининг умумий мулкини акс эттирувчи дастлабки хариталар яратилди. IХ асрда яратилган ана шундай хариталарда Араб халифалиги худудларидан окиб Утувчи дарёлар ва уларнинг окимлари хусусидаги маълумотлар Уз аксини топган. Шунингдек, хариталар ёрдамида Жанубий Испаниядан то Марказий Осиё хамда Динд дарёсигача чУзилган халифалик ерлари, уларнинг географик Урни, иклими хамда табиий бойликлари (Урмон, дарё, тог ва хоказолар) борасидаги кимматли маълумотлардан хабардор бУлиш мумкин эди. Хариталарда аксарият Улкалар арабча номлар билан кУрсатилган. Хусусан, аждодларимиз яшаган худуд “Мовароуннахр” (“Дарё орти” маъносини англатади) деб номланган.
Ислом дини Арабистон ярим оролида унинг кУп асрлик тарихи негизида шаклланган. У Узига хос диний-сиёсий оким, шунингдек, умуминсоний тараккиётни белгилаб беришда мухим ахамиятга эга маънавий омил саналади. Айни вактда Ислом дини кишилик жамиятининг ибтидоий даври хусусиятларидан вокиф бУлиш ва Урта аср Уйгониш даврининг рУй бериши учун маънавий-гоявий пойдевор кУйган ижтимоий эхтиёж сифатида юзага келди. Ислом таълимоти Узининг инсонпарвар гоялари ва уларни инсонлар онгида чукур сингдира олиш имкониятлари туфайли Ун тУрт асрдан буён борликни онг ёрдамида мафкуравий тарзда идрок этишнинг асосий шаклларидан бири булиб келмокда. Ислом таълимотининг бу кадар улкан худудга ёйилиши ва умуминсоний кадрият сифатида эътироф этилишида Оллохнинг расули (ердаги вакили) бУлган пайгамбар Мухаммад Алайхис-саломнинг Урни ва шахсий роли бекиёсдир. Куръон оятларини Урганиш Узгалик билан Узликнинг Исломдаги уйгунлашувини аник белгилаш, унинг асосчиси шахсини кУра олиш, хис килиш имконини беради.
Араб истилочиларининг Мовароуннахрдаги галабасидан сУнг барча мустамлака мамлакатлар катори у ерда хам Ислом диннинг асослари хусусида маълумот берувчи мукаддас китоб - “Куръон” яратилган тил - араб тилини Урганиш жорий этилди. Диний уламоларнинг махсус кУрсатмаларига мувофик мукаддас китобни бошка тилларга таржима килиш таъкикланди. Шу боис мусулмон мактабларида асосий манбанинг тили хамда фан сифатида араб тилининг Укитилити йУлга кУйилди. Мавжуд фанларнинг асослари араб тилида Урганила бошланди. Араб халифалиги тасарруфига олинган барча мамлакатларда масжидлар кошида махсус мактаблар ташкил этилди. Бирок Угил болаларгина мазкур мактабларда савод Урганиш хукукига эга бУлдилар. Мактаблар, шунингдек, кейинчалик бунёд этилган ва макоми жихатидан хозирги олий Укув юртларига тенг бУлган мадрасаларда таълим ва тарбия ишлари Шариат коидаларига мувофик йУлга кУйилган булиб, ушбу Укув масканларида Ислом таълимоти хусусида маълумотлар берувчи илохиёт фанлари билан бир каторда дунёвий фанларнинг асослари хам Укитилган. Мачитлар кошида фаолият юритган мактабларда имомлар, мадрасаларда эса мударрислар ёшларга таълим ва тарбия бериш иши билан шугулланганлар.
Болаларга дастлабки сабок харфлари Укишдан бошланган, бу усулда хар бир бола алифбе тартибида харфнинг номини билиб олиши (алиф, бе, те, се, ва х), сУнгра шу харфларни кУшиб Укишни машк килар эди. Ана шу машк охирига етгандан сУнг, болалар кУлларига “Куръон” берилган ва домла рахбарлигида “Куръон”нинг хар бир сураси такрорланиб Урганилар
эди.
Лекин “Куръон”ни Укиш болалар учун жуда огир эди. Чунки мактабларда факат огзаки машк усулига — “Савод” чикарилишига Утгач, савод чикариш янада кийинлашди. Ёзув алохида “фан” сифатида ажратилиб, котиблик касбига Укиётганларгагина ёзув Ургатилар эди. Шунга карамай, мактабларга деярлик хамма болалар тортилади ва “Куръон”ни Урганиш мажбур килиниб, араб бУлмаган болалар учун уни ёдлаш хар канча огир бУлса хам, Мовароуннахр мактабларида “Куръон”нинг бу усули кабул килинади ва тУгри деб топилди. Бу усул кейинчалик болаларнинг мадрасада Укитиш учун хам керак эди.
Аста-секин ота-оналар болаларни 6-7, хатто 5 ёшидан мактабга бера бошлайдилар. “Куръон”ни ёд билган киши кори деб аталарди. Корилар катта хурматга сазовор эдилар.
Аста-секин Укимишли кишилар, яъни домла алохида ажралиб, улар Уз хонадонларида хам мактаб очади. Талабалар мактабдор домлалар мактабида хуснихат, огзаки хисобни хам Урганар, аста-секин форс-тожик тилида ва туркий тилдаги китобларни, кУлёзмаларни хам Укитилар, Ургатилар эди.
Дуснихат ва арифметика билан яна хусусий муаллимда шугулланар эдилар.
Мовароуннахрда араб бУлмаган болаларга “Хафтияк” VIII асрда тузилган булиб, “Куръон” сураларидан еттидан бири танлаб олинган дарслик сифатида Урганилган.
X—XII апбаа епёп ae^e б6ё6^ёaбё oi^ee оёёёаа 0аиб аа ^anб aёёa^ ааён килинган, “Чоркитоб” Укитила бошланди.

  1. асрдан бошлаб Ахмад Яссавий, унинг туркий тилда ёзилган шеър ва бошка асарлари воситасида ислом дини рукунлари туркий тилда Урганила бошланди.

Мактабларда факат Угил болалар Укир, кизлар эса отинойилар уйида Укитилар, улар ёзувни эмас, факат Укишни Урганар эдилар.
Х аср бошларида мадрасалар хам пайдо бУла бошлайди. “Мадраса” сУзи “дарс Укитиладиган жой”, “Маъруза тинглайдиган жой” маъносини англатади. Маълумки, мадрасаларда мусулмон диний окимлари араб тили грамматикаси ва коидачилик, илохиёт, мантик, нотиклик махорати, калом Ургатилган. Аста-секин мадрасаларда астрономия, математика, география, кимё каби дунёвий фанлар Укитила бошланди.
Мадрасаларда 15—20, 30—40 ва 100—150 тача талаба Укиган. Мадрасани битириб чикканлар имом-хатиб, козихоналар ва бошка маъмурий ишларда иш олиб борар эди.
Исломнинг шаръий маъноси - бу Аллох ягона деб эътикод килиб, унга бУйсунмоклик ва бутун калб билан унга ихлос килмоклик ва Аллох буюрган диний эътикодга имон келтирмоклик демакдир. Аллохга итоат килган ва Аллох юборган пайгамбарларга эргашган киши мусулмон дейилади.
Илохиётда ислом дини имон, ислом ва эхсондан иборат деб эътироф этилган. Имон талаблари Аллохнинг борлиги ва ягоналиги, фаришталар, мукаддас китоблар ва пайгамбарларнинг мавжудлиги, охират кунининг келиши, такдири азалнинг хаклиги ва инсон жисмининг Улгандан кейин тирилишига ишончдан иборатдир.


Download 189,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish