1 – tema: kirisiw. Energetika tarawinin’ tariyxi ha’m keleshegi. Reja

Jamiyat rawajlaniwida energiyadan paydalaniwning ahamiyati

Insaniyat jamiyeti ha’m onin’ jetiskenlikleri rawajlaniwi tuwridan - tuwri islep shig’ariw darajasi ha’m adamlar omiri ushin zarur materialliq sharoitlarni jaratiw menen baylanisli. Ilmiy-texnikaliq ha’m sotsial rawajlaniw a’detde tutiniwshi Energiyanin’ artiwi, Energiyanin’ jan’a – ja’nede na’tiyjeli turlerinen paydalaniwni o‘zlashtirjumis menen bir ha’mqtda amalga artadi.

Energiyaga ehtiyoj uzluksiz ravjumisda ortib bordi. Bul o‘z navbatida jan’a energiya resurslarini qidirib topjumis, energiyani bir turdan basqa turga o‘zgartirjumisning jan’a usillarini islep chiqjumis zaruratini yaratdi. Ha’zirgi dawirde turli xil energiyalardan – Quyosh energiyasi, organik Janilg’inin’ximiyaliq energiyasi, daryolar, dengizlar ha’m okeanlar suvlarining mexanik energiyasi, samal energiyasi, og‘ir yadrolarning parchalanjumisida hosil boliwshi yadro energiyasidan paydalaniw an’anaviy esaplanadi. 1.1- rasmda 19- asrning so‘nggi 20 jiliha’m 20- asr davomida Dunya boyinsha insaniyat iskerligining turli jabhalarida energiya resurslarinan paydalaniwning dinamikasi tasvirlangan. Undan barcha turdagi energiya resurslarinan paydalaniw intensiv ortib borganligini kuzatamiz. Bulnda ko‘mirdan paydalaniwning nisbiy o‘sib borjumisi jildan-jilga qarag’anda bir tekis bo‘lib, 20- asrning oxirida uliwma foydalanilgan energiya resurslarining taxminan 30% qismini tashkil etsa, gaz ha’m neftdan paydalaniwning nisbiy o‘sjumisi keskin ortib borganligini ko‘ramiz. Bulning tiykarg’i sababi ularni masofaga uzatjumis ha’m jumislatjumisning kem xarajatlarni talab etjumisidir.

1.1-rasm. Dunya boyinsha energiya resurlaridan paydalaniw dinamikasi.

Energiyaga bo‘lgan talabning Bulnday tarzda intensiv o‘sib borjumisi jan’a energiya resurslarining jan’a zahiralarini qidirib topjumis, olardan na’tiyjeli paydalaniw, muqobil energiya dereklerini aniqlash kibi ha’mzifalarni arinlawni taqozo etadi.

Ha’zirgi dawirde er kurrasida mavjud barcha energiya resurslarining potensiali shartli yoqilg‘i birligida quyidagi miqdorlarda baholangan (t.sh.yo.):
- organik Janilg’inin’ximiyaliq energiyasi – 1,77*10¹³;
- yadro energiyasi – 0,67*10¹⁴;
- termoyadro energiyasi – 1,22*10¹⁷;
- geotermal energiya – 1,0*10¹⁴;
- quyoshning jer kurrasiga tushuvchi energiyasi – 0,82*10¹⁴;
- daryolarning energiyasi (bir jillik) – 0,4*10¹⁰;
- samal energiyasi (bir jillik) – 2,1*10¹¹;
- o‘rmonlarning bioenergiyasi (bir jillik) – 0,5*10¹⁰;
- oqim energiyasi (bir jillik) – 0,86*10¹⁴.
Elektr ha’m jilliliq energiyalarini islep shig’ariwshi energetika sistemasi o‘z rawajlaniwi jarayonida basqa bir qator tizimlarning ta’sirida bo‘ladi ha’m aksincha, Olarg’a ta’sir etadi.