1 – mavzu. Qurilish kimyosi faniga kirish. Noorganik birikmalar va ularni qurilishdagi axamiyati

Moddalarni tozalashning zamonaviy usullari haqida tushuncha. Kimyogarlar ko’pincha aralashmalar bilan ish ko’radilar. Aralashmalardan toza moddani ajratib olishda filtrlash, haydash va xromatografik usullardan foydalaniladi.
Mayda ko’p teshikli to’siq orqali suyuqliklardan qattiq zarrachalarni ajratib olish usuli filtrlash deyiladi. Ichimlik suv qum va loyqadan ana shunday oddiy yo’l bilan tozalanadi. Eritmalardan moddalarni ajratib olishda eruvchanligi har xilligidan ham foydalaniladi. Masalan,10 g osh tuzi va 10 g ichimlik soda aralashmasini bir-biridan ajratish uchun uni 70^oC gacha isitilgan 100 ml suvda eritish va keyin temperaturani O^ogacha sovitish kerak. Temperatura pasaytirilganda osh tuzining erishi deyarli o’zgarmagan, holda tuz eritmada qoladi. Ichimlik soda past temperaturada kam eriganligi sababli 0^oC atrofida eritmadan deyarli 9 g qattiq holda ajratiladi. Keyin eritma ichimlik sodani ajratish maqsadida filtrlanadi.
Qayta haydash (distillash) usuli moddalarning uchish xususiyati har xilligiga asoslangan. Dengiz suvidan ichimlik suvi olish maqsadida suv ma’lum vaqt ichida qaynatiladi. Suv bug’i boshqa idishga yig’iladi (kondensatlanadi). Tuz haydalayotgan idish tagida qoladi. Bug’ kondensatlanishidan hosil bo’lgan suyuqlik distillyat deyiladi. Haydash usulida fraksion kolonnalardan ham foydalaniladi. Bu usul bir-biridan ajralishi qiyin yoki qaynash temperaturalari yaqinroq bo’lgan suyuqliklarni bir-biridan ajratish uchun qo’llaniladi. Neftni haydashda shunday kolonnalar ishlatiladi. Neft sifatiga qarab ben­zin 60-150^oS atrofida, kerosin 150-250^oS da, surkov moylari 250-350^oS da ajratiladi. Dizel yoqilg’isi, mazut, vazelin va boshqa mahsulotlar ham ma’lum temperaturada haydalib, fraksiyalanadi. Qoldiq bo’lib smola (bitum) qoladi.
Hozirgi vaqtda turli aralashmalar (suyuqlikular aralashmalari, suyuqlik hamda gaz aralashmalari va hokazo) tarkibidagi moddalarni bir-biridan ajratishda xromatografik usuli keng qo’llanilmoqda. Bu usul moddalarning qattiq holatdagi inert materiallarda adsorbsi­lanish xususiyatiga asoslangan. Inert material (sorbent) sifatida alyumosilikatlar, inzen g’ishti, pemza, chinni kukuni, qum va boshqa­lar ishlatiladi. Moddalarning adsorbsilanish tezligiga muvofiq olingan xromatogrammalar asosida qilingan hisoblar boyicha ara­lashmadagi u yoki bu moddaning miqdori aniqlanadi. Xromatografik analizning afzalligi shundaki, u sekund yoki minutlar ichida o’tka­ziladi. Bu usuldan sanoat korxonalarida uzluksiz ravishda o’tkazi­ladigan analiz va nazorat maqsadlarida ham foydalaniladi. Xroma­tografik usul aralashmada qancha modda bo’lsa, hammasini aniqlashga imkon beradi. Aralashmadagi 20-30 moddani bir yo’la bir necha daqi- qalarda aniqlashning xromatografik yo’li "ekspress - usul" deb ham yuritiladi. Shu bilan birga sanoatda kolonkali xromatografiya usuli va qog’ozdagi xromatografiya usuli va boshqa usullar ham qo’llaniladi.