1- mavzu: Morfemika

       Avloniy  –  darsliklar  muallifi.  Avloniy  1911-yilda  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilari 
uchun  “Birinchi muallim”-“Alifbo” darsligini yaratdi.Unda  32  harfni yolg‘iz yoziladigan  
shakllarini    bir  sahifada  alifbo  tartibida  bergan.  Shu  sahifada  Alifning  so‘zning    boshida, 
o‘rtasida  va  oxirida  yozilishini  ko‘rsatgan,  so‘ng  alifni  barcha  «bosh  harflar”ga  qo‘shib 
bo‘g‘inlar  hosil  qilgan.  “Ikkinchi  muallim”da  bolalarning  axloq,  odobiga  doir  halollik  va 
poklikka    oid  turli  she‘rlar  ,  hikoya  masal  va  ertaklar  jamlangan,  rang-barang    allegorik 
obrazlardan    ustalik  bilan  foydalanilgan.  Kitob  “Maktab”  she‘ri  bilan  boshlanadi.  Unda 
kimki  maktabga  borsa,  o‘qisa,  savodxon  bo‘lsa,  juda  ko‘p  narsalarga  yerishishi  chiroyli 
ta‘riflanadi: 
Maktab duru gavhar sochar, 
Maktab sizga jannat ochar, 
Maktab jaholatdan qochar, 
G‘ayrat qilib o‘qing, o‘g‘lon ! 
Maktab sizni inson qilur, 
Maktab hayo yehson qilur, 
Maktab g‘ami vayron qilur, 
G‘ayrat qilib o‘qing, o‘g‘lon !... 
         Avloniy  barmoq  vaznini    adabiyotda  keng  qo‘llagan.  Milliy  kuylarga    moslab 
she‘rlar yozgan va poeziyaning imkoniyatlarini boyitgan. 
       Avloniyning  adabiyot oldidagi buyuk xizmatlaridan biri shu bo‘ldiki, u mardikorlik 
she‘riyati  deb  atalgan  yangi  adabiy  hodisaning    yaratuvchilaridan  biri  bo‘ldi.1916  yilgi  
mardikorlik voqealarini  ifodalovchi  “Bir mardikorning  otasi  o‘g‘liga  aytgan so‘zlari”, 
“Onasining  o‘g‘liga  aytgan  so‘zlari”,”Afsus”  kabi  she‘rlar  yozdi.  Ona  yurtdan  uzoq 
shimolning    qrli-muzli  yerlariga,  front  orqasidagi  qora  xizmatga  olib  ketilgan 
mardikorlarning xayrlashuv manzaralarini, haqsizlikni yoritadi. Bu she‘rlarning  ohang va 

---

 
260 
 
uslubi    xalq  qo‘shiqlariga    g‘oyat  yaqin  bo‘lib,  ular  xalqimizning  milliy  uyg‘onishida 
muhim o‘rin tutadi. 
       Axloqiy  didaktik  mavzudagi  “Turkiy  guliston  yoxud  axloq”  darsligi  (1913)  XX  asr 
boshlari ijtimoiy-pedagogik fikr taraqqiyotida alohida o‘rin egalladi. Unda tarbiya va axloq 
masalalari  birichi  marotaba  XX  asrning    talab  va  yehtiyojlari  nuqtai  nazardan    tahlil 
qilingan.  Avloniy  xulqlarni  an‘anaviy    ikkiga  -  yaxshi  va  yomonga  ajratadi.  “Yaxshi 
xulqlar” deb nolangan birinchi qismida u 31 fazilat, “yomon xulqlar” deb atalgan ikkinchi 
qismda  yesa  20  illatga  ta‘rif  beriladi.  Mulohazalarini  Gippokrat,  Platon,  Aristtel,Sa‘diy 
Sheroziy, Bedil fikrlari bilan dalillagan holda zamonaviylikni asosiy mezon qilib oladi. U 
yaxshi  xulqlarga    fatonat,  nazofat,  shijoat,  intizom,  vijdon,    Vatan  muhabbatini,  uning 
uchun  kurashmoqni  yeng  insoniy  xulqlardan  hisoblaydi.  Vatan  –  bu  har  bir  kishining 
tug‘ilib  o‘sgan    joyi,  yurti,  mamlakati.  Uni  qadrlamoq,  sevmoq  va  yashartmoq  kerak. 
“Tog‘laridan konlar chiqar, Yerlaridan donlar chiqar...Havosi o‘ta yoqimlik, Cho‘llari bor 
toshlik,  qumlik,  Toshkand  yemas,  toshqand  yerur,  Keksalari  gulqand  yerur”,  deya 
bolalarga  ona diyorga katta mehr uyg‘otishga yerishadi. “Yomon  xulqlar”ga yesa g‘azab, 
shahvat,  jaholat,  safohat  kabi  illatlarni    yomon  xulqlarning  belgilari    deb  biladi.  Tilga, 
madaniyatga muhabbat yesa, har bir kishining o‘z xalqiga bo‘lgan muhabbatidir: “Har bir 
millatning dunyoda borlig‘ini  ko‘rsatadurg‘on oyinai hayoti til va adabiyotidir. Milliy tilni 
yo‘qotmak  millatning ruhini yo‘qotmakdur”. 
          Darslikdagi har bir bo‘lim ta‘lim-tarbiyaning  muhim bir masalasiga  bag‘ishlangan 
bo‘lib,  ularning  biri  ikkinchisini    to‘ldiradi,  takmillashtiradi.  Har  bir  bo‘limda  kichik 
hajmli, ibratli hikoyalar  keltiriladi, she‘riy parchalarda yoki hikmatli so‘zlarda  «qissadan 
hissa”  chiqariladi.  Yozuvchi  bu    asarida  xalq    og‘zaki  ijodidan  keng  foydalangan. 
Avloniyning    “Bahor  keldi”,  “Bulbul”,  “Bola  ila  gul”,  “Yolg‘onchi  chupon”,  “Tulki  ila 
qarg‘a” kabi juda ko‘p she‘rlari kichik maktab yoshidagi bolalarga bag‘ishlangan.”Maktab 
bolasi” she‘ri boshlang‘ich sinf  o‘quvchilari  hayotidan olib yozilgan. Asarda ishyoqmas, 
dangasa bolaning  qalbida o‘qishga muhabbat uyg‘otishi umumiy yo‘sinda bayon qilingan: 
Yo‘lga soldi  til ila yo‘ldoshin, 
 Maktabga moyil ayladi boshin. 
    Soldi o‘rtog‘ining so‘zina quloq, 
       Bosdi ul ham o‘quv yo‘lina oyog‘. 
                                                      Ikkisi birga bo‘ldilar mullo, 
                                                      Chiqdi xatu savod ham imlo. 
                  Shu tariqa  shoir qissadan hissa chiqarar yekan “Yaxshi bilan yursang yetarsan 
murodga”  g‘osini  ilgari  suradi.  Avloniy  o‘zbek  teatrining    asoschilaridan  yedi.  U  1913-
yilda “Turkiston” teatr gruppasini tuzdi. “Turkiston” o‘zining qat‘iy nizomini ham ye‘lon 
qilgan yedi. Uning tashkilotchisi ham, g‘oyaviy –badiiy rahbari ham Avloniy yedi. Teatrda 
“Zaharli  hayot”  (Hamza),  “Baxtsiz  kuyov”  (A.Qodiriy)  kabi  o‘zbek  dramaturgiyasining  
yeng  yaxshi    namunalarini  sahnalashtirdi  va    o‘zi  rol  ijro  yetdi.  Avloniy  «Advokatlik 
osonmi?”  (1914),  “Pinak”  (1915)  komediyalari,  1914-17  yillarda  yozgan  “Biz  va  Siz”, 
”Portugaliya  inqilobi”,  “Ikki  sevgi”  kabi  fojeyaviy  asarlari  bilan  o‘zbek 
dramaturgiyasining    maydonga  kelishi  va  teatrchilikning    xalq  orasiga  tomir  otishiga 
muhim  hissa  qo‘shdi.  Avloniy  XIX  asr  rus  mumtoz  adabiyoti  vakillari  I.A.Krilov  va 
L.N.Tolstoyning  asarlarini  o‘zbek  tiliga  ugirdi,jumladan,  I.A.Krilovning  21  ta  masali, 
“Maymun  ila  ko‘zoynak”,  ”G‘ayri  jinsiy  ittifoq”,  “It  ila  yo‘lovchi”,  “Qarg‘a  ila 
Zag‘izg‘on”,  “Tulki  ila  Qarg‘a”  kabi  asarlari  o‘zbek  tiliga  tarjima  qilinib,  “Maktab 
gulistoni” kitobida bosilib chiqdi. 

---

 
261 
 
        Hamzaning  pedagoglik  mahorati.  Hamza  Hakimzoda  Niyoziy  o‘zbek 
madaniyatining  yeng  yirik  namoyadalaridan    biri.  U  ma‘rifatparvar  shoir,  o‘qituvchi, 
jamoat arbobi, kompozitor, rejissyor, jurnalist sifatida ma‘lumdir. O‘zbek teatr san‘atini 
rivojida  muhim  hissa  qo‘shgan  buyuk  dramaturg  hamdir.  Hamza  1989-yil  6-martda 
Qo‘qon shahrida tabib oilasida dunyoga keladi. Hamza  o‘zining  o‘qishga bo‘lgan  zo‘r 
ishtiyoqi tufayli  12  yoshidayoq to‘la xat savodli bo‘lib yetishadi. 1906 yilda madrasaga 
kirib  o‘qiy  boshlaydi.Biroq  madrasa  ta‘limi  Hamzani  qanoatlantirmaydi.  Shunga  ko‘ra,  
u Lutfiy, Navoiy, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat asarlarini  mustaqil suratda mutoala qiladi, 
o‘rganadi.  
          Hamza  1911-yili  Qo‘qonning    Hojibek  guzarida  maktab  ochib,  yetim  va 
kambag‘al  bolalarni  o‘qitadi,  o‘quvchilar  uchun  “Yengil  adabiyot”,  “O‘qish  kitobi” 
o‘quv qo‘llanmalarini yaratadi. Hamzaning ijodi va o‘qituvchilik faoliyati o‘sha vaqtdagi  
hukumat  amaldorlarini  tashvishga  soladi.  Ular  Hamza  maktabini  «Xavfli,  bolalarni 
buzuvchi, din va ma‘rifatdan ozdiruvchi maktab” deb qoralab yoptirib, o‘zini ta‘qib yeta 
boshlaydilar. 
       Hamza  1913-yil  fevralda  chet  yelga  ketib,  Afg‘oniston  ,  Hindiston,  Makka, 
Madina,  Shom  (Suriya),  Bayrut,  Istambul,  Odessa  shaharlarida  bo‘ladi  va  1914-yil 
boshlarida  Qo‘qonga  qaytadi.  1915-yilda  Shohimardonda  maktab  ochadi,    muallimlar 
tayyorlaydigan kurs tashkil  yetadi, bu  o‘quv  muassasasi chinakam  xalq   maktablarining  
dastlabki  namunasi  yedi.  Hamza  bu  maktabda  yoshlarga  dunyoviy  fanlarni  o‘qitadi, 
aqliy, axloqiy tarbiyaga alohida ahamiyat beradi. Hamza Hakimzoda 1915-1916-yillarda 
yaratgan  “Oq  gul”,  “Qizil  gul”,  “Pushti  gul”,  “Sariq  gul”  kabi  ashulalar  to‘plamlarida, 
“Milliy  roman  yoxud  yangi  saodat”  qissasi,  “Zaharli  hayot”  kabi  drama  asarlarida 
mehnatkash xalqni o‘qishga, ilm o‘rganishga davat yetadi: 
 
 
 
Kim bilurdi odamu olam nadur, hayvon nechuk? 
                                    Bo‘lmas yerdi agar insonda bu asor ilm. 
            
            Qaysi bir mavjuda boqsang bilmoqqa kayfiyatini, 
                                    Lozim o‘lg‘ay topmoqqa avval o‘qib axbor ilm. 
        Hamza “Sadoi Turkiston”gazetasida bosilgan bir she‘rida “bir iloj qilib  kambag‘al 
bolalarni  aqchasiz...  tarbiya    va  o‘quvga  boshlarini  band  qilmoq...”choralarini  izlaydi, 
she‘r  va  maqollarida  bolalarni  o‘qishga  chaqiradi.  Bu  g‘oyani  Hamza  “O‘qi”  she‘rida 
bayon yetadi: 
Ko‘zimizga ko‘rinib turgan hamma asboblar 
Hech biri bo‘lmas yedi, gar bo‘lmasa, zinhor o‘quv. 
Yer yuzida ko‘milib yotgan hama oltin, kumush 
Yuzag‘a chiqdi barii, bis anga axbor, o‘quv...