11-MAVZU: Sifat - so‘z turkumi sifatida. Sifatlar ustida umumiy morfologik tahlil
o‘tkazish. (2 soat)
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR:
1. Sifatning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari haqida gapiring
2. Asliy va nisbiy sifatlar
3. Sifat darajalari haqida nimalarni bilasiz
4. Ozaytirma va kuchaytirma sifatlar ularning o‘zaro farqi.
Ilova
Mashqlar bajarish.
205
163-mashq. O‘qing, sifatlarni aniqlab, qanday belgi bildirayotganini ayting, sifatlarni
o‘zi bog‘langan ot bilan birga ko‘chiring, sifatning tagiga to‘lqinli chiziq chizing.
I. To‘lin oy tikkaga kelib, osilib qoldi. Tunning erka shabadasi o‘rik yaproqlarini bir-
biriga urib o‘ynaydi, undan chiqayotgan mayin sasdan orom oladi. Qizg‘ish chiroq
shu’lasida yaltirab turgan mushtdek-mushtdek o‘riklar «to‘p-to‘p» to‘kiladi. Pastda, ikki
o‘rik panasidagi so‘rida yosh qiz va oq soch ayol xayolga cho‘mib o‘tirishibdi. Keksa
ona, dilbar qiz. (M. Pirmatov.)
II. CHetlariga o‘ymakor panjara yasalgan katta ayvonga ipak ko‘rpachalar to‘shalgan,
o‘rtadagi xontaxtaga barkash-barkash noz-ne’matlar qo‘yilgan edi. Bu yerdan, tepalikka
qurilgan bu koshonaning ayvonidan, yomg‘irda cho‘milgan ko‘z ilg‘amas ulkan, bog‘,
qizil qum sepilgan xiyobonlar, hilol va yulduz shaklidagi gulzorlar yanada go‘zalroq,
yanada so‘limroq ko‘rinardi. Olisda, Qo‘qon qirining ortida, harir ko‘kish tuman orasidan
ko‘tarilgan yuksak tog‘lar ko‘zga chalinar, Samarqand daraxtlar orasidan aniq ko‘rinmas,
lekin beriroqda, yashil yaproqlar orasida, yana bir yuksak bino ko‘zni qamashtirib
charaqlar, bu — shafaq jilolangan rasadxona peshtoqlari edi. (O. Yoqubov.)
164-mashq. O‘qing, sifatlarning qaysi so‘z bilan bog‘langanini aniqlang. Otga
bog‘langan sifatlarni birikma tarzida ko‘chiring.
1. Qarshimda onam o‘tiribdi. Bag‘ri olamday keng, ko‘ngli paxtaday yumshoq uning.
Tongday go‘zal, tongday musaffo, ey muqaddas zot, sening muhabbating mangu qalbimda,
hurmating boshimga do‘ppi. (M. Mirzarahimov) 2. Sariq, pushti, pistoqi ranglarga boy ipagim.
(Q. H.) 3. Sertuproq yo‘llar, olisdagi uylarning tomlari oydindan yiltiraydi, boshlarida,
qo‘yinlarida yulduzlar chaqnagan teraklarning bo‘ylari yana balandroq, adlroq ko‘rinadi. (O.)
4. Fanda oson yo‘l bo‘lmaydi, oson yo‘l tanlagan uzoqqa bormaydi. (J. Abd.) 5. Bu
xatlarga samimiy, insoniy tuyg‘ular bitilgan edi. (S. Ahm.) 6. Yer baquvvat bo‘lsa, g‘o‘za ham
baquvvat o‘sib, hech qanday dardga chalinmaydi. (J. Abd.) 7. O‘sar mitti azamat: Serharakat,
mard, durkun. Ammo hayron qoldirar Kulganlarni u bir kun. (Q. H.)
165-mashq. O‘qing. Asliy va nisbiy sifatlarni aniqlab, nisbiy sifatlarning yasalishini
izohlang.
1. Sobir quyoshda chaqnagan orden va medallarini jaranglatib, qizdan sal nari
cho‘qqaydi va o‘choqdagi qorindor qo‘shaloq qumg‘on ostiga quruq shaldiroq xascho‘p
tashladi. (O.) 2. Qish edi. Derazadan televizion antennalarning izg‘irinda hushtak
chalgani eshitildi. (As. M.) 3. Ehson ustki labini tishlab, ko‘zini yuqoriga ko‘tardi. (A. Q.)
4. Ozarbayjonlik Soib Ismoilov to‘pdan tinmay o‘q uzardi. (T. Rustamov.) 5. Egma-
bukma kamonlarni va zarb yegan qalqonni Yechintirib qiz oldi-yu, g‘orga eltdi o‘g‘lonni.
(SH. Rustaveli.) 6. Saidiy, haqiqatan, talabalik vaqtida ko‘p she’rlar yozgan,
bularning ko‘pchiligi devoriy gazetada bosilgan... edi. (A. Q.) 7. Katta sandiq yal-yal
yongan olmos, la’l, yoqut, inju, zabarjad va yana qandaydir nafis tovlangan qimmatbaho
toshlar bilan limmo-lim edi. (O. Yo.) Ko‘rasanmi, hu olisda ketayotir pahlavon, O‘z
yo‘lidan aynamaydi quyoshsimon, oysimon. (SH. Rustaveli.) 9. Endi qizning
tasallibaxsh so‘zlarin tingladi u. (SH. Rustaveli.) 10. Ular mavlono Muhiddinning
bog‘ida, jar bo‘yidagi keksa yong‘oq tagida uchrashdilar. (O. Yo.) 11. Rajab aka, siz o‘z
vaxtangizda tarbiyaviy ish olib bormay qo‘yibsiz. (P.Q.) 12. Olis tog‘lar orqasidan
206
ko‘tarilgan quyosh boshoqlarni oltin dengizga aylantirgan edi, ertalabki salqin shamol bu
dengizni to‘lqinlantirib, g‘ir-g‘ir esardi. (O.)
166-mashq. O‘qing. Sifatlarni aniqlang, qanday daraja shaklida qo‘llanganini ayting.
Oddiy, qiyosiy va orttirma darajadagi sifatlarni uch ustun shaklida yozing, daraja
ko‘rsatkichi tagiga chizing.
1. Yangi klub. Katta zalda O‘tgan kuni bo‘ldi bal. (Q. H.) 2. Agar unga Toshkentdan
chiroyliroq shahar ham bor, deb aytsalar, aslo ishonmasdi. (N. Biryukov.) 3. Axir,
eng jasur, eng tajribali dengizchilar ham SHimoliy qutbgacha yetaman deb, ... halok
bo‘lganlar. (J. Vern.) 4. Sersoqol, baroq qoshli chol qushlar tiliga tushunardi. (Yu.
Semyonov.) 5. CHindan aytaman, sizdan ko‘ra menga og‘irroq. (N. Biryukov.) 6.
Uning ovozini pasaytirdi va bundan kuy yana ravonroq, yoqimliroq tuyuldi. (H. G‘.) 7.
Lekin bu ish avvalgi ishlaridan har jihatdan mushkulroq edi. (H. G‘.) 8. Ehtimol, eng
so‘nggi misralarni u Qog‘ozni bo‘yagan qon-la bitgandir. (O. Xoldor.) 9. SHu
qorong‘ilikda tepalikdagi ekskavator tag‘in ham haybatliroq ko‘rindi. (H. G‘.) 10.
...Lekin undan kichikroq xarita ustiga egilishdi. (H. G‘.) 11. Goh Yo‘lchining marhum
onasini xayol kuchi bilan jonli, ravshan tasavvur qilishga tirishadi. (O.) 12. Bu uy uning
eng baxtiyor, eng azobli kunlariga guvoh. (S. Ahm.) 13. Rais uning ko‘ziga ilgarigidan
kamsavlatroq ko‘rindi. (A. Q.)
Do'stlaringiz bilan baham: |