1- mavzu: Morfemika

Bir sonining o‘ziga xos grammatik xususiyatlari 
 
Sonlar ichida bir soni o‘ziga xos grammatik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bir 
soni  yuqorida  qayd  etilgan  sonlarga  xos  leksik-grammatik  xususiyatlarga  ega  bo‘lishi 
bilan birga o‘ziga xos ayrim xususiyatlarga ham ega: 
1. 
Ilgari tilga olinmagan predmet nomini ifodalaydigan ot oldida kelib, gumon 
noaniqlik  ma’nosini  ifodalaydi:  Maqsud  aka  Oybek  ikkovimizga  kula-
kula bir voqeani aytib bergan edi. (Z.Saidnosirova.) 
Miqdor  anglatadigan  so‘zlari  so‘roq  olmoshlari  yoki  narsa  so‘zidan  oldin  bir 
so‘zini  kiritish  bilan  gumon,  noaniqlik  ma’nosidagi  ravishlar  yasaladi:  bir  necha,  bir 
qancha, bir nima, bir narsa, bir zum, bir payt kabi. 
Bir so‘ziga –ov, -on, -or affiksi qo‘shilishi bilan ham gumon ma’nosini bildiruvchi 
gumon olmoshlari yasaladi: birov, biron, biror kabi. 
2. Bir soni fe’l, ot, sifat, ravish oldida kelib, kuchaytiruv ravishi (juda, g‘oyat) va 
kuchaytiruv  yuklamasi  (hatto)  kabi  ma’noni  kuchaytirishga  xizmat  qiladi:  Bir  chiroyli, 
bir yoqimli shamol turdi (Said Ahmad). 
3.  Bir  soni  sifatlovchi-sifatlanmish  orasida  kelganda  ham  ma’noni  kuchaytiradi: 
Gulnor uchun ulug‘ bir baxt shu uchrashuv bo‘ldi (A.Q.) Juvon asabiy bir harakat bilan 
ro‘molini olib o‘radi (A.Q.). 
4.  Ayiruv  chegaralov  yuklamalari  (-gina,  faqat)  vazifasini  bajarib,  ayirish, 
chegaralash kabi ma’nolarni ifodalaydi: Kamtarlik ham bir xislat («Tafakkur gulshani»). 
Mening ishonchim bir sensan. Bunda bir so‘zi –gina, faqat vazifasini bajargan. 

---

 
90 
 
5.  Bog‘lovchi  vazifasida  kelib,  uyushiq  gap  bo‘laklarini  yoki  qo‘shma  gap 
qismlarini bog‘lashga xizmat qiladi: Bir kattaning gapiga kir, bir kichikning (Maqol). 
6. Bir soni o‘zi bog‘lanib kelgan so‘z bilan «hech kim», «hech qanday» olmoshlar 
ma’nosida keladi: Kunlik normasini bajarmagan bir kishi qolmadi. 
7.  Kesim  vazifasini  bajarib  kelganda,  birdamlik,  o‘xshashlik,  umumiylik 
ma’nosini ifodalaydi: Kemaga tushganning joni bir (Maqol). Odamning tili bilan dili bir 
bo‘lsin. 
Bir sonidan olmosh, ravish, ot va fe’l  yasaladi:  bir necha, bir narsa, bir zum, bir 
payt, bir vaqt, birlik kabi.