1- mavzu: Kompyuter kommunikasiyalari: kommunikasion kanal va aloqa prosessori, axborot uzatish muhiti

.Informatikani o‘qitish huquqini berish bo‘yicha kasbiy qayta tayyorlash kursining


O‘QUV REJASI

№	O‘quv bloklari, modullar va faoliyat turlarining nomlari	Tinglovchining o‘quv yuklamasi (soatlarda)										Soatlarning oylar kesimidagi taqsimoti
		Umumiy yuklama-ning hajmi		Auditoriya mashg‘ulotlari (soatlarda)
				Jmai	Ma’ruza	Amaliy		Laboratoriya ishi ishi		Seminar	Kurs ishi	OYLAR
												1	2		3		4			5		6			7
		soat	%									HAFTALAR SONI
												5		4		4		4	5		4		1
1	2	3	4	5	6	7		8		9	10	11		12		13		14	15		16		17
1.00	Umumkasbiy fanlar	726	74,7	726	232	182	284		28			180		144		144		114	98		46
1.01	Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi	92	9,5	92	32	16	16		28		k.i							30	36		26
1.02	Algoritmlash va dasturlash tillari	120	12,3	120	40	32	48					46		38		36
1.03	Informatika	92	9,5	92	30	26	36					32		30		30
1.04	Kompyuter tarmoqlari	42	4,3	42	12	12	18					22		20
1.05	Kompyuterning zamonaviy texnik va dasturiy ta’minoti	106	10,9	106	34	24	48					40		34		32
1.06	Axborot tizimlari va texnologiyalari	62	6,4	62	16	18	28					40		22
1.07	Ma’lumotlar va bilimlar bazasi, ularni boshqarish tizimlari	74	7,6	74	26	16	32											22	32		20
1.08	Kompyuter grafikasi va Web-dizayn	92	9,5	92	26	24	42									32		30	30
1.09	Tanlov fanlari	46	4,7	46	16	14	16									14		32
2.00	Ixtisoslik fanlari	174	17,9	174	54	50	62		8									30	82		62
2.01	Matematik va kompyuterli modellashtirish asoslari	46	4,7	46	16	16	14												28		18
2.02	Pedagogik dasturiy vositalar va ularni yaratish texnologiyalari	54	5,6	54	14	14	26												34		20
2.03	Informatikani o‘qitish texnologiyalari va loyihalashtirish	50	5,1	50	16	12	14		8		k.i							30	20
2.04	Tanlov fanlari	24	2,5	24	8	8	8														24
	Jami	900	92,6	900	286	232	346		36			180		144		144		144	180		108
	Davlat attestatsiyasi	36	3,7	36																	36
	Bitiruv ishi	36	3,7	36																				36
	Jami	72	7,4	72																	36			36
	Hammasi	972	100,0	972	286	232	346		36			180		144		144		144	180		144			36

KOMPYUTER TARMOQLARI


KIRISH

Mazkur ishchi o‘quv fan dasturi “Kompyuter tarmoqlari” o‘quv fani bo‘yicha tuzilgan bo‘lib, bo‘lajak fan o‘qituvchisi egallashi kerak bo‘lgan quyidagi bilimlar va ko‘nikmalar majmuini o‘z ichiga oladi.

Fanning maqsadi va vazifalari


Fanning asosiy maqsadi – tinglovchilarning kasbiy sohasida uchraydigan tarmoq sohasidagi muammolarni bartaraf etish yo‘llarini o‘rgatish, bo‘lajak fan o‘qituvchisi sifatida mutaxassis bo‘lib etishi uchun etarlicha bilimlar berishdan iborat.
Fanning vazifalari - kompyuter tarmog‘i haqida ma’lumotlar berish;
- har bir insonning hayotida va jamiyat rivojlanishida axborot texnologiyalarning rolini ko‘rsatish;
- mintaqaviy, lokal va global kompyuter tarmoqlarining imkoniyatlarini ochib berish;
- kompyuter tarmoqlaridagi ma’lumotlardan qanday hollarda va qanday maqsadlarda ishlatish tushunchalarini shakllantirish;
- global tarmoqqa joylashtiriladigan ma’lumotlarni qanday hosil qilish yo‘llarini o‘rgatishdan iborat.
Fan bo‘yicha tinglovchilarning bilimi, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar

“Kompyuter tarmoqlari” o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida tinglovchi:

- kompyuter tarmoqlari,telekommunikatsiyaning texnik vositalari, zamonaviy axborot hizmat turlarini, masofaviy ta’lim va uning imkoniyatlarini, tarmoq operatsion tizimi haqidagi bilimlarni bilishi kerak;
- kompyuter tarmoqlari turlari va ularning imkoniyatlari, mintakaviy, global va lokal kompyuter tarmoqlari, elektron pochta, masofaviy ta’lim, telekommunikatsiyalarni tashkil etish yo‘llari, tarmoq hizmatlari. Tarmoq texnologiyasi: tarmoq texnologiyasi haqida tushuncha, ko‘prik va shlyuzlar, tarmoq topologiyalari, ma’lumotlarin uzatish protokollari, IP, TCP va UDP protokollari. Tarmoq operatsion sistemalari. Lokal kompyuter tarmoqlari, ularni tashkil etish va ishlatish. Intranet kompyuter tarmog‘i lokal tarmoq imkoniyatlari, tarmoq operatsion tizimida ishlash prinsiplari, internet tarmog‘ida ishni tashkil qilish usullari, internet tarmog‘iga ma’lumotlar joylashtirish haqidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari kerak;
- internet tizimida ishlash; telekommunikasiya vositalari bilan ishlash; elektron pochtada ishlash; lokal kompyuter tarmog‘ida ishlash; Web sahifa yaratish malakalarga ega bo‘lishlari kerak.


Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi,
uslubiy jihatdan uzviyligi va ketma-ketligi

Kompyuter tarmoqlari fani asosiy kasbiy fanlaridan biri hisoblananib, dasturni amalga oshirish o‘quv rejasidagi rejalashtirilgan nazariy informatika, algoritmlash va dasturlash tillari, ma’lumotlar bazasi va ularni boshqarish tizimlari fanlaridan olingan nazariy va amaliy bilimlarga tayanadi.

Fanning ta’limdagi o‘rni

Kompyuter tarmoqlari fanini puxta o‘zlashtirish nazariy materiallarni bilish bilan birga, tinglovchilarning pedagogika faoliyati davrida ko‘nikma sifatida xizmat qiladi. Tinglovchilarda fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligini o‘rganish va amaliyotda o‘quvlarga o‘rgatish uslublarini o‘rganishdan iborat. Kompyuter tarmoqlari fanini o‘rganish tinglovchilarni o‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalashga doir masalalarni mustaqil va ongli xal etishga tayyorlash, shuningdek, ta’lim va tarbiya nazariyasi va amaliyotni mustaqil o‘rganishni davom ettirish uchun, yangi nashr etilgan metodik adabiyotlarni o‘qish uchun, yozish tajribasini tarkibiy baholash va umumlashtirish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalar bilan qurollantiradi.

Kompyuter tarmoqlari turlari va ularning imkoniyatlari, mintaqaviy, global va lokal kompyuter tarmoqlari, elektron pochta, masofaviy ta’lim, telekommunikatsiyalarni tashkil etish yo‘llari, tarmoq hizmatlarida ish samaradorligini oshirishda qo‘llanilmoqda.


Fanni o‘qitishda foydalaniladigan zamonaviy axborot va
pedagogik texnologiyalar

Kompyuter tarmoqlari fani o‘quvchida darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma’ruza matnlari, elektron materiallardan foydalanish, zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, interfaol usullarni, ta’limiy vositalarni ta’lim jarayoniga tadbiq etish muhim ta’limiy ahamiyatga ega.

ASOSIY QISM

№	Mavzular	Jami	Ma’ruza	Amaliy	Laboratoriya ishi
	Kompyuter kommunikatsiyalari: kommunikatsion kanal va aloqa protsessori, axborot uzatish muhiti.	2	2
	Kommunikatsion kanalning o‘tkazish qobiliyati, signallarni modulyasiya va demodulyasiyasi, modemlar va ularni sozlash parametrlari.	2	2
	Kompyuter tarmoqlari tushunchasi va ularning ko‘rinishlari.	2	2
	Ma’lumotlarni almashish jarayonlarining xarakteristikasi, ma’lumotlar almashinuvining apparat ta’minoti	2	2
	Kompyuter tarmog‘ining arxitekturasi, topologiyasi, tarmoq sistemasining modeli.	2		2
	Kompyuter tarmog‘ining protokollari.	2		2
	Lokal hisoblash tarmog‘iga kirish. Lokal hisoblash tarmog‘ining tashkil etuvchilari va ularning turlari.	2	2
	Lokal tarmoq topologiyasi. Lokal tarmoqda ma’lumotlarning almashinuv jarayoni, lokal tarmoq tashkil etish usullari.	4		2	2
	Lokal tarmoqqa kirish va undan ma’lumotlar qidirish, intranet lokal tarmog‘i sifatida.	4		2	2
	Internet tarmog‘i. Internet tarmog‘ida ma’lumotlar almashinuvini tashkil etish yo‘llari. Internet xizmatlari va ularning turlari.	6	2	2	2
	Brauzerlar va ularning turlari. Internet Explorer, Opera va boshqa brauzerlar bilan tanishish. Internet tarmog‘ida qidiruvni tashkil etish.	4		2	2
	Internet va muloqat madaniyati. Internet tizimida axborot xavfsizligi.	2			2
	Web sahifa yaratish imkoniyatlari, asosiy tushunchalari. FrontPage dasturi imkoniyatlari.	4			4
	FrontPage dasturi yordamida Web-sahifalar yaratish texnologiyasi.	4			4
	Jami	42	12	12	18

1-mavzu: Kompyuter kommunikatsiyalari: kommunikatsion kanal va aloqa protsessori, axborot uzatish muhiti (2 soat ma’ruza)

Tinglovchilarga kompyuter kommunikatsiyalari: kommunikatsion kanal va aloqa protsessori, axborot uzatish muhiti to‘g‘risida bilim berish.

2-mavzu: Kommunikatsion kanalning o‘tkazish qobiliyati, signallarni modulyasiya va demodulyasiyasi, modemlar va ularni sozlash parametrlari
(2 soat ma’ruza)

Tinglovchilarda kommunikatsion kanalning o‘tkazish qobiliyati, signallarni modulyasiya va demodulyasiyasi, modemlar va ularni sozlash parametrlariga doir tushunchalarni hosil qilish.

3-mavzu: Kompyuter tarmoqlari tushunchasi va ularning ko‘rinishlari.
(2 soat ma’ruza)

Tinglovchilarga kompyuter tarmoqlari tushunchasi, turlari va ularning ko‘rinishlaridan lokal va global tarmoklarning xususiyatlari to‘g‘risida bilim berish.

4-mavzu: Ma’lumotlarni almashish jarayonlarining xarakteristikasi, ma’lumotlar almashinuvining apparat ta’minoti (2 soat ma’ruza)

Tinglovchilarga ma’lumotlarni almashish jarayonlarining xarakteristikasi, ma’lumotlar almashinuvining apparat ta’minoti to‘g‘risida bilim berish.

5-mavzu: Kompyuter tarmog‘ining arxitekturasi, topologiyasi, tarmoq sistemasining modeli (2 soat amaliy)

Tinglovchilarda kompyuter tarmog‘ining arxitekturasi, topologiyasi, tarmoq sistemasining modeliga doir tushunchalarni hosil qilish.

6-mavzu: Kompyuter tarmog‘ining protokollari (2 soat amaliy)

Tinglovchilarda kompyuter tarmog‘ining protokollariga doir tushunchalarni hosil qilish.

7-mavzu: Lokal hisoblash tarmog‘iga kirish. lokal hisoblash tarmog‘ining tashkil etuvchilari va ularning turlari (2 soat ma’ruza)

Tinglovchilarda lokal hisoblash tarmog‘iga kirish. lokal hisoblash tarmog‘ining tashkil etuvchilari va ularning turlariga doir tushunchalarni hosil qilish.

8-mavzu: Lokal tarmoq topologiyasi. lokal tarmoqda ma’lumotlarning almashinuv jarayoni, lokal tarmoq tashkil etish usullari
(2 soat amaliy, 2 soat laboratoriya ishi)

Tinglovchilarga lokal tarmoq topologiyasi. lokal tarmoqda ma’lumotlarning almashinuv jarayoni, lokal tarmoq tashkil etish usullari to‘g‘risida bilim berish.

9-mavzu: Lokal tarmoqqa kirish va undan ma’lumotlar qidirish, intranet lokal tarmog‘i sifatida (2 soat amaliy, 2 soat laboratoriya ishi)
Tinglovchilarga lokal tarmoqqa kirish va undan ma’lumotlar qidirishga doir ma’lumot berish.


10-mavzu: Internet tarmog‘i. Internet tarmog‘ida ma’lumotlar almashinuvini tashkil etish yo‘llari. Internet xizmatlari va ularning turlari
(2 soat ma’ruza, 2 soat amaliy, 2 soat laboratoriya ishi)

Tinglovchilarga internet –global kompyuter tarmog‘i, internet tarmog‘ida adreslarning tuzilishi va sistemaviyligi, ma’lumotlar almashinuvini tashkil etish yo‘llari, internet xizmatlari va ularning turlari to‘g‘risida bilim berish.

11-mavzu: Brauzerlar va ularning turlari. Internet Internet Explorer, Opera va boshqa brauzerlar bilan tanishish. Internet tarmog‘ida qidiruvni tashkil etish (2 soat amaliy, 2 soat laboratoriya ishi)

Tinglovchilarni brauzerlar va ularning turlari, internet boshlovchi, opera va boshqa brauzerlar bilan tanishtirish. Internet tarmog‘ida qidiruvni tashkil etishga doir tushunchalar hosil qilish.

12-mavzu: Internet va muloqat madaniyati. Internet tizimida axborot xavfsizligi (2 soat laboratoriya ishi)
Tinglovchilarda internet va muloqat madaniyati, internet tizimida axborotlarni himoyalash, internet tizimida arxivlangan fayllar (saydlar) bilan ishlashga doir tushunchalarni hosil qilish.


13-mavzu: Web sahifa yaratish imkoniyatlari, asosiy tushunchalari. FrontPage dasturi imkoniyatlari (4 soat laboratoriya ishi)

Tinglovchilarda Web sahifa yaratishda FrontPage dasturi imkoniyatlaridan foydalanish yo‘llarini ko‘rsatish.

14-mavzu: FrontPage dasturi yordamida Web-sahifalar yaratish texnologiyasi
(4 soat laboratoriya ishi)

Tinglovchilarga FrontPage dasturi yordamida Web-sahifalar yaratish texnologiyasiga doir tushunchalarni hosil qilish.

Foydalaniladigan asosiy darslik va o‘quv qo‘llanmalar, elektron ta’lim resurslari hamda qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati


Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari

1. 
   Begimqulov U. va b. DREAMWEAVER dasturida WEB-sahifalar yaratish. Toshkent, 2006. TDPU.
   
2. 
   Agalsov V.P., Titov V.M., Informatika dlya ekonomistov: uchebnik. M.: ID. "Forum": INFRA, M. 2013, 448s.
   

Qo‘shimcha adabiyotlar

1. 
   A.R.Maraximov. Internet va undan foydalanish asoslari (o’quv qo’llanma) Toshkent, 2001 "ABL - Soft".
   
2. 
   www.multimedia.uz
   
3. 
   www.pedagog.uz
   
4. 
   www.ziyonet.uz
   

1-mavzu: Kompyuter kommunikatsiyalari: kommunikatsion kanal va aloqa protsessori, axborot uzatish muhiti (2 soat ma’ruza)


Reja:
1. Kommunikasion kanal.
2. Aloqa prosessori.
3. Axborot uzatish muhiti.

Tuzilish jihatdan AHT o’z ichiga quyidagilarni oladi:

• tarmoq uzellariga joylashtirilgan kompyuterlar (ishchi staniiyalari va serverlar);
• ma’lumotlarni uzatish apparaturasi va kanallari, ular bilan birga bo’lgan periferiya qurilmalari;
• interfeys platalari va qurilmalari (tarmoqli platalar, modemlar);
• marshrutlovchilar va kommutaciya qurilmalari.
Tarmoqlarda, foydalanuvchilar bilan aloqa qilish uchun hududiy qurilmalar bilan jihozlangan yoki axborotlarni kommutaciya va marshrutlash vazifalarini bajaruvchi bitta foydalanuvchili mini va makroEHM lar (shu jumladan shaxsiy kompyuterlar ham), quvvatli ko’p foydalanuvchili EHM lar (mini-EHM katta EHM lar) ham ishlatilishi mumkin. Oxirgisi ma’lumotlarni samarali qayta ishlashni bajaradi va tarmoqdan foydalanuvchilarni turli-tuman axborot-hisoblash resurslari bilan masofadan ta’minlaydi, ya’ni serverlarning va quvvatli ishchi stanciyalarining vazifalarini amalga oshiradi.
EHM ning axborotlarni uzatish apparaturasi va videoterminal qurilmalari bilan tutashtirish qurilmasi sifatida quyidagilar ishlatiladi:
• Chiziqli adapterlar — bu bir kanalli tutashtirish qurilmasi bo’lib, ular odatda, apparat yo’li bilan quyidagilarni bajaradi:
1) elektr signallarning shakllarini va amplitudasini moslashtirish;
2) ma’lumotlarning ketma-ket hamda parallel va unga teskari holda o’zgartirish;
3) xizmatdagi sinxronlashtiruvchi signallarni kiritish, anglash va bartaraf etish;
4) uzatilayotgan signallardagi xatoliklarni (signallarning shakli, amplitudasi va boshqa parametrlarining buzulishi) payqash.
• Ma’lumotlarni uzatish multipleksorlari yoki oddiygina multipleksorlar — bu ko’p kanalli tutashtirish qurilmasidir (guruhli adapterlar). Ular adapterlar bajaradigan vazifalardan tashqari quyidagilarni ham amalga oshiradi:
• EHM ga turli guruhdagi terminal qurilmalarini va ular bilan ishlashni galma-gal ulash;
• EHM bilan uning ko’rsatmalari bo’yicha ma’lumotlar almashish;
• ma’lumotlarni oraliqda yig’ish va eslab qolish (buferlash);
• ma’lumotlar formatlarini va kodlarini o’zgartirish;
• xatoliklarni payqash, ba’zida esa avtomatik to’g’rilashni ta’minlaydigan ma’lumotlarning ishonchliligini nazorat qilish;
• tutashtirish apparaturasining ishga yaroqdigini nazorat qilish.
Multipleksorlar oddiy boshqarish qurilmalari, arifmetik va eslab qoluvchi qurilmalar, interfeys bloklarini o’z ichiga oladi va ma’lumotlarni fizik va mantiqiy moslashtirish vazifalarini, ham apparatli (xususan, turli xil aloqa kanallari bilan tutashtirish uchun turli xil chiziqli adapterlarni ishlatish yo’li bilan), ham dasturli (dasturlashtiriladigan multipleksorlar) yo’l bilan bajaradilar.
Bog’lovchi processorlar kompyuter ko’rinishga ega bo’lib, ular qiymatlarni mantiqiy va tashkiliy moslashtirish vazifasini bajarish uchun maxsus dasturli vositalar bilan jihozlangan. Bog’lovchi processorlar unumdorliroq EHM lar resurslarining samarali ozod bo’lishiga imkon tug’dirib, o’ziga AHT larining aniq segmentlarini tashkiliy moslashtirish, xizmat ko’rsatish va boshqarish vazifalarini oladi.
Ishchi staniiyalar (work station) — bu tarmoqqa ulangan kompyuter bo’lib, u orqali foydalanuvchi tarmoq resurslariga murojaat qila oladi. Tarmoqning ishchi stanciyasi ham tarmoqli, ham lokal rejimlarda ishlay oladi. U xususiy operacion tizim bilan jihozlangan va foydalanuvchini o’zining amaliy masalalarini echish uchun barcha kerakli narsalar bilan ta’minlaydi. Ishchi stanciyalar ba’zida grafik, muxandislik, noshirlik va boshqa ishlarni bajarish uchun ixtisoslashadi.
Ko’pincha ishchi stanciyani (tarmoq foydalanuvchisi va xatto tarmoqda bajariladigan amaliy masala kabi) tarmoq mijozi deb atashadi.
Server (Server) — bu tarmoqning barcha ishchi stanciyalar so’rovlarini qayta ishlash uchun ajratilgan ko’p foydalanuvchili kompyuter bo’lib, u bu stanciyalarga umumiy tizim resurslariga (hisoblash quvvatlariga, ma’lumotlar bazasiga, dasturlar kutubxonalariga, printerlarga, fakslarga va b.) murojaat qilish imkomini beradi va bu resurslarni taqsimlaydi. Server o’zining tarmoqli operacion tizimiga ega bo’lib, tarmoq barcha bo’g’inlarining ishi uning boshqaruvi ostida o’tadi. Serverga quyiladigan eng muhim talablar ichida yuqori ish unumdorlikni va ishonchliligini ajratib o’tish lozim.
Ishchi stanciyalarga tarmoq resurslarini taqdim etishdan tashqari, serverning o’zi ham mijozlarning so’rovi bo’yicha ma’lumotlarni mazmunli qayta ishlashni bajarishi mumkin — bunday serverni ko’pincha qo’shimcha (ilovali) server deb atashadi.
Server tarmoqda ko’pincha ixtisoslashtiriladi.
Ixtisoslashgan serverlar ma’lumotlar bazasini va ma’lumotlar arxivini yaratish va boshqarish, ko’p adresli faksimil aloqa va elektron pochtani qo’llash, ko’p foydalanuvchili terminallarni (printerlarni, plotterlarni va b.) boshqarish bo’yicha tarmoq ishidagi eng «zaif» joylarni bartaraf etish uchun ishlatiladi.
Ixtisoslashgan serverlarga misollar:
Fayl-server (File Server) — qiymatlar bazasi bilan ishlash uchun ko’pincha sig’imi terabaytgacha bo’lgan RAID diskli massivlardagi hajmli diskli eslab qolish qurilmalariga egadir.
Arxivli server (zahirali nusxalash serveri — Storage Express System) — ma’lumotlarni zahirali nusxalash uchun yirik ko’p serverli tarmoqlarda, sig’imi 5 Gbaytgacha bo’lgan almashtiriladigan kartrijli magnit lentadagi yig’uvchilar (strimmerlar) ishlatiladi; odatda, tarmoq ma’muriyati tomonidan scenariy bo’yicha (tabiiyki, arxiv katalogini tuzish bilan) serverlardan va ishchi stanciyalardan olingan ma’lumotlarni siqishtirish yo’li bilan kundalik avtomatik arxivlashtirishni bajaradi.
Faks-server (Net SatisFaxion) — samarali ko’p adresli faksimil aloqani tashkil etish uchun, bir nechta faks-modemli platali, uzatish jarayonida ruxsat etilmagan murojaat qilishdan ma’lumotlarni maxsus himoyali, elektron fakslarni saqlash tizimli ajratilgan ishchi stanciyasidir.
Pochtali-server (Mail Server) — xuddi faks-server kabi, lekin elektron pochtani tashkil etish uchun elektron pochta qutilari ishlatiladi.
Bosma serveri (Print Server) — tizimli printerlarni samarali ishlatish uchun.
Apparatli vositalar bilan bir qatorda AXT o’zining tarkibiga murakkab dasturli va ma’lumotli ta’minotni ham olishi kerak.


Test savollari
1. Kommunterli kanal kompyuterni internetga ulash uchun nima qilish kerak.
A. koaksial kabel
B. Modem
C. *Telefon linyasi
D. ADSL liniyasi
2. Internetdagi axborotlarni uzatish qoidalari ... deb ataladi.
A. Provayder
B.* Protokol
C. Web-sahifa
D. Web-sayt 


2-mavzu: Kommunikatsion kanalning o‘tkazish qobiliyati, signallarni modulyasiya va demodulyasiyasi, modemlar va ularni sozlash parametrlari
(2 soat ma’ruza)
Reja:
1. Kanalning o’tkazish qobiliyati.
2. Signallarni modulyasiya va demodulyasiyasi.
3. Modemlar.

Ma’lumotlarni uzatish uchun monokanaldan (monochannel — bir vaqtning o’zida bir nechta abonentlar ishlatadigan aloqa kanal i, masalan, shinali va ilmoqli topologiyali tarmoqlarda) foydalanadigan lokal hisoblash tarmoqlari uchun mijozlarning bu kanalga murojaat qilish masalasi juda dolzarb hisoblanadi. Murojaat qilishning samarali bo’lishi uchun maxsus mexanizm — murojaat qilish usullari lozim.

Monokanalga samarali murojaat qilishni tashkil etish uchun chastotali yoki vaqt bo’yicha modulyaciya bosh tamoyillari ishlatiladi. Oddiy tarmoqlarda vaqt bo’yicha modulyaciyalash, ya’ni monokanal bo’yicha uzatilayotgan axborotlarni vaqt bo’yicha ajratish tamoyili eng ko’p qo’llaniladi.
Vaqt bo’yicha ajratishga asoslangan murojaat qilish usullarining bir necha guruhlari mavjuddir:
• markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan;
• determinirlangan va tasodifiy.
Markazlashtirilgan murojaat qilish tarmoqni boshqarish markazidan, masalan, serverdan boshqariladi.
Markazlashtirilmagan murojaat qilish tarmoqning barcha ishchi stanciyalari tomonidan bajarishga qabul qilingan bayonnomalar asosida, markaz tomonidan biror-bir boshqaruvchi ta’sirlarsiz ishlaydi.
Determinirlangan murojaat qilish monokanalning eng to’liq ishlatilishini ta’minlaydi va har bir ishchi stanciyaga aniq bir vaqt ichida monokanalga murojaat qilishga kafolat beradigan bayonnomalar bilan tasvirlab chiqiladi.
Tasodifiy murojaat qilishda stanciyalarning monokanalga murojaat qilishi istalgan vaqtda bajarilishi mumkin, lekin har bir shunday murojaat qilishda ma’lumotlarni samarali uzatishni amalga oshirish imkoniyatiga kafolat yo’qdir.
Markazlashtirilgan murojaat qilishda har bir mijoz monokanalga quyidagi tartibda murojaat qilish huquqiga ega bo’lishi mumkin:
• oldindan tuzilgan jadval bo’yicha — kanal vaqtini statik bo’lib chiqish;
• elektron kommutator bilan beriladigan aniqlangan vaqt oraliqlari (masalan, har 15 sekundda) orqali qatiy pakt bo’yincha kommutaciyalash — kanal vaqtini dinamik determinirlashgan bo’lib chiqish;
• tarmoq markazidan ishchi stanciyalarining, murojaat qilishning kerakligini aniqlash borasidagi so’rovini bajarish jarayonidagi amalga oshiriladigan moslashuvchan vaqt bo’yicha kommutaciyasi bo’yincha — kanal vaqtini dinamik soxta tasodifiy bo’lib chiqish;
• maxsus paket — marker ko’rinishidagi vakolatni olganda.
Birinchi ikki usul kanalning samarali yuklanishini ta’ninlamaydi, negaki murojaat qilish mumkin bo’lganda ba’zi bir mijozlar qiymatlarni uzatishga tayyor bo’lmasliklari mumkin va kanal ular uchun ajratilgan vaqt oraliqda bo’sh turib qoladi.
Suroqlash usuli boshqarish markazi aniq ifodalangan tarmoqlarda va ba’zida ajratilgan abonentlik aloqa kanalli tarmoqlarda (masalan, radial topologiyali tarmoqlarda markaziy server resurslariga murojaat qilishni ta’minlash uchun) ishlatiladi.
Vakolatni uzatish usuli markaz deb ataladigan (ba’zida «estafeta tayokchasi») paketni ishlatadi.
Marker — aniq bir formatli xizmat paketa bo’lib, unga tarmoq mijozlari o’zlarining ma’lumot paketlarini joylashtirishlari mumkin. Markerning bir ishchi stanciyadan boshqasiga uzatish ketma-ketligi server (boshqaruvchi stanciya) tomonidan beriladi. Uzatish uchun ma’lumotga ega bo’lgan ishchi stanciya mar-kerning bo’shligini tahlil qiladi. Agar marker bo’sh bo’lsa, stanciya unga punktlari ma’lumotlari paketini (paketlarini) joylashtiradi, unda bandlik belgisi o’rnatiladi va markerni yana tarmoq bo’yicha uzatadi. Axborot yuborilgan stanciya (paketda albatta adresli qism bo’ladi) uni qabul qiladi, bandlik belgisini tashlab yuboradi va markerni yana uzatib yuboradi.
Markazlashtirnlmagan determinirlangan usullarga quyidagilar kiradi:
• aralashib ketadigan segmentlar usuli;
• segmentni ulash usuli.
Ikkala usul asosan ilmoqli (halqali) topologiya tarmoqlarda ishlatiladi va tarmoq bo’yicha maxsus paketlarni uzatishga asoslanadi.
Aralashib ketadigan segmentlar usuli segment deb ataladigan paketni ishlatadi. Segment — bu tarmoq bo’yicha erkin aylanib yuradigan paket bo’lib, u standart vaqt oralig’ini aniqlaydi. Segment «band» yoki «bo’sh» bo’lishi mumkin. Agar segment bo’sh bo’lsa, segment etib borgan stanciya unga punktlari ma’lumotlari paketini/paketlarini qo’yishi mumkin, segmentni band deb belgilaydi va uni uzatib yuboradi. Bu usul ko’p jihatdan vakolatni o’zatish usuliga o’xshashdir, lekin segment harakatini tarmoq markazidan boshqarilmaydi.
Segmentni ulash usuli ham segment deb ataladigan, tarmoq bo’yicha erkin aylanib yuradigan paketni ishlatadi. Segmentni olgan ishchi stanciya, xatto agar kelgan segment band bo’lsa ham, punktlari ma’lumotlarini uzatishi mumkin. Keyingi holatda stanciya kelgan segmentning harakatini to’xtatib turadi (uni vaqtincha buferli xotiradi eslab qoladi) va uning o’rniga punktlari ma’lumotlar paketi ulangan yangi segmentni shakllantiradi. Stanciya tarmoq bo’yicha oldin punktlari yangi segmentini, keyin esa oldin kelgan «begona» segmentni yuboradi.
Tasodifiy murojaat qilish usullari tarmoqning barcha stanciyalarini tent huquqliligiga va ularning istalgan vaqtda monokanalga ma’lumotlarni uzatish maqsadida murojaat qilish imkoniyatiga asoslangan. Bir nechta stanciyalar tomonidan bir vaqtning o’zida ma’lumotlarni uzatishga o’rinishlar mumkin bo’lganligi tufayli, ular o’rtasida ko’pincha janjallar (to’qnashuvlar) paydo bo’ladi, shuning hisobiga tasodifiy murojaat qilish usulini ko’pincha «tortishuvlar usuli» deb atashadi.
Janjalli holatlar sonini kamaytirish ma’lumotlarni uzatishni istagan stanciya tomonidan monokalning bandligini aniqlash uchun, monokanalni oldindan eshitib ko’rish yo’li bilan ta’minlanadi. Agar kanal band bo’lsa, stanciya ma’lumotlarni uzatishga punktlari o’rinishini uncha katta bo’lmagan vaqt oraliqridan keyin tiklaydi. Agarda ma’lumotlarni uzatishni bir vaqtning o’zida ikkita stanciya boshlasa, u holda to’qnashuv sodir bo’ladi va ma’lumotlar monokanalda bo’zilib ketadi. Ikkala tuknashgan stanciyalar o’zlarining ma’lumotlarini qaytadan uzatishga majbur bo’ladilar.
Tortishuvlar usuli monokanal kam yuklangan, abonentlar soni unchalik ko’p bo’lmagan tarmoqlarda ishlatish uchun tavsiya etilishi mumkin (tez-tez paydo bo’ladigan janjalli holatlar tufayli bu usul kanalning yaxshi yuklanganligini ta’minlay olmaydi).
Test savollari


1. Modem - bu ... uchun mo`ljallangan qurilma
A. axborotni chop etish 
B. axborotni saqlash
C. axborotni shu vaqtda qayta ishlash
D. *axborotni telefon kanallari orqali uzatish


2. Axborot uzatish tezligi 28800 bit/s bo`lgan modem 1 sek. da quyidagilar­dan qaysinisini uzata oladi?
A. * ikki saxifa matn (3600 bayt)
B. rasm (36 Kbayt)
C. audiofayl (360 Kbayt)
D. videofayl (3,6 Mbayt)