1-– мавзу кириш. Таъминлаш манбалари ва вагонлар электр юкламаларини таснифи

Электр жиҳозларини ўта кучланишдан ҳимоялаш 
Электр таъминоти тизимида кучланишни автоматик равишда ростлаш 
тизимида носозлик юз берганда кучланиш кескин кўтарилиши ва, натижада, 
истеъмолчига зарар етиши мумкин. Истеъмолчиларни бундай ўта 
кучланишлардан ҳимоя қилиш учун (масалан, 
ном
r
U
U
)
7
,
1
5
,
1
(


) ҳимоя 
маълум бир тезкорлик билан ишлаши лозим. 
Вагон электр истеъмолчиларини ўта кучланишдан ҳимоя схемаси (расм 
9.7,а) учта асосий орган: ўлчов, буйруқ (команда) яратиш ва бажариш 
органлари ўлчов органи датчик 2 дан иборат бўлиб, унинг чиқиш қисмидаги 
кучланиш генератор кучланишига мутаносиб равишда ўзгаради. Генератор 
11 куч тўғрилагичи 12 орқали истеъмолчи 13 га электр энергияси беради. 
Тиристорли регулятор 10 орқали эса уйғотиш чулғами 8 ни энергия билан 
таъминлайди. Буйруқ яратиш органи икки блок кучланиш ўрнатувчи 1 ва 3, 
қиёслаш блоклари 4,5 ва вақт релеси 6 дан иборат. Блоклар 1 ва 3 чиқиш 
қисмлари берилган кучланишлар 
1
2
1
y
y
y
U
U
ва
U

га мутаносиб ўзгаради. 
Ижрочи орган кучайтиргич 7, ҳимоянинг ижрочи куч органи 9 (у 
генераторнинг уйғотиш чулғами занжирига уланган) дан ташкил топган. 
4 ва 5 – блокларда датчик 2 билан ўлчанувчи генераторнинг чиқиш 
қисмидаги кучланиш 

U
ва ҳимоя ўрнатувчи кучланишлар 
2
1
y
y
U
ва
U
Электр таъминотининг нормал иш режимида генератор чиқиш қисми 
кучланиши ҳимояда ўрнатилган кучланишдан кичик ва қиёслаш блоклари 
чиқиш қисмидаги сигнал 4 ва 5 пайдо бўлмайди. Авария ҳолати юз бериб 

---

ўлчанувчи кучланиш ўсганда, 
)
(
2
1
y
y
U
U
ва
U
U




тегишли равишда 
қиёсловчи блоклар 4 ва 5 да сигналлар пайдо бўлади. 
Фараз қилайлик, генераторнинг чиқиш қисми 11 да кучланиш 
2
1
y
y
U
U
U



бўйича ўзгаради. Бу ҳолда қиёслаш блоки 4 да сигнал пайдо 
бўлади. Бироқ, ижрочи органга сигнал дархол етиб бормайди, қандайдир 
t

вақтига кечикади. Бундай имкониятни вақт релеси 6 яратади. 
y
t

вақти 
ўтиши билан генератор кучланишини
2
1
y
Г
y
U
U
U


чегарада ушлаб туриш 
учун, кучайтиргич 7 кириш қисмига вақт релеси чиқиш қисми 6 дан сигнал 
юборилади: у кучайиб, ижрочи ҳимоя аппарати 9 ни ишлатиб юборади. 
Натижада, генератор уйғотиш чулғами 8 таъминот занжиридан узилади ва 
генератор кучланишини пасайишига олиб келади. Ҳимоя схемасидаги 
кучайтиргичга хожат шундан иборатки, ўлчов, команда ҳосил қилиш 
схемалари элементларини кам қувватли элементларда йиғиш имкони 
ораласин. Бу эса ҳимоя қурилмаси ишлаши аниқлигини оширади ва қурилма 
ўлчовлари ва вазнини камайтиради.
 
 
 
 
 
 
Расм 16.2. Вагон электр жиҳозларини ўта кучланишдан 
 ҳимоялашнинг функционал (а) ва соддалаштирилган (б) схемалари 
Агар ўта кучланиш вақти вақт релеси 6 нинг кечиктириш вақти 
y
t

дан 
кичик бўлса, унда сигнал ижрочи органга келмайди ва ҳимоя ишламайди. 

---

Генератор чиқиш қисмидаги кучланиш 
2
y
Г
U
U

бўйича ўсса, сигнал 
кучайтиргич 7 га келади. Ўрнатилувчи кучланиш
2
y
U
энг кичик вақтда 
ўсабориш (бу вақт ҳимоя тезкорлиги билан аниқланади) ҳимояни ишга 
тушириб, генератор уйғотиш чулғами 8 ни таъминловчи манбадан узилишга 
олиб келади. Ҳимоянинг тамойилий схемаси келтирилган функционал 
схема асосида қурилади. Унинг конкрет жорийси у қайси элементларда (ярим 
ўтказгичлар, контактли ёки микросхемаларда) йиғилганига боғлиқ. Шунга 
кўра битта функционал схема бир қанча жорий этиш вариантларига эга 
бўлиши мумкин.