1- mavzu: Iqtisodiy geografiya fanining

teoritik
  («teo»  -  din) 
shakli  ham  mavjud.  Bunday  tipdagi  davlatlarda  (Vatikan,  Saudiya 
Arabiston,  Vrineya)  davlat  boshlig„i  ayni  vaqtda  diniy  boshliq 
hisoblanadi.  Vatikanda    monarx  Rim    Papasi,  Saudiya  Arabistoni  esa 
barcha rahbarlik (Bosh vazir, Oliy sudiya, Oliy qumondon va hoakazo) 
faqat yakayu-yagona qirolga bo„ysinadi. 

---

 
35 
Davlat  tizimining  riyespublika  shakli  ham  ancha  qadimiy  (yeng 
qadimiy  respublika  San-Marino  Respublikasi  bo„lib  u  301  yilda  tashkil 
topgan).  Respublika  ham  o„z  navbatida  prezident  va  parlament 
respublikasi  shaklida  bo„ladi.  Birinchisida  saylangan  prizident  ayni 
vaqtda  davlat  va  xokimiyat  boshlig„idir;  hatto  parlament  oldindan 
tarqatib  yuborish  hududiga  ham  ega.  Respublikaning  bunday  ko„rinish 
AQSH, Braziliya, O„zbekiston, Qozog„iston va boshqa davlatlarda  amal 
qiladi. 
Parlamentar  respublikada  prizident  huquqi  biroz  cheklangan 
bo„lib,  unda  hokimiyat  parlamentga  shaklan  bo„ysinsada  u  amalda 
asosiy 
boshqaruvchi 
shaxs 
hisoblanadi 
(Germaniya 
Federativ 
Respublikasi, Malayziya, Hindiston, Avstriya, Rolsha, Italiya va b,). 
Hozirgi    davrda  yer  sharida  respublika  tizimidagi  davlatlar 
ko„pchilikni  tashkil  qiladi.  Ularning  umumiy  soni  150  ga  yaqin, 
monarxiyaga esa taxminan 30 ta davlat kiradi.  
Davlat tizimi mamlakatning ma‟muriy-hududiy tuzilishi bilan ham 
bog„liq,  davlatlar  ma‟muriy  –  hududiy  tuzilishning  ikki  –  unitar  va 
federativ  shakli  mavjud.  Unitar  davlatlarga  qonun  chiqaruvchi  va  ijro 
etish organi bitta, konstitutsiya ham yagona. Ularning ishidagi ma‟muriy 
birliklar,  masalan,  viloyat,  rayon  kabilarning  hududi  uncha  katta  emas. 
Bunday  davlatlar  soni  juda  ko„p:  Fransiya,  Ukraina,  Turkmaniston, 
Belorus, Qozog„iston, Yaponiya va h.k. 
Federativ davlatlarning ichki siyosiy tuzilishi ancha murakkab: bu 
yerda  «davlat  ichida  davlatlar»  mavjud  bo„ladi.  Yagona  davlat 
tarkibidagi  respublika,  shtat,  okrug,  kanton,  provinsiya  kabilar 
o„zlarining konstitutsiyasi, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi organlariga 
ega. Ularning siyosiy jihatdan huquqi ancha yuqori. Chunonchi, AQSH, 
Braziliya, Hindiston, Meksikaga, uxshash 20ga yaqin federativ davlatlar 
tarkibida  shtatlar  (shtati,  shtat  –  davlat  demakdir),  GFRda  yerlar, 
Rossiyada – respublikalar mavjud. 
Davlat  ma‟muriy  tuzilishining  konfedratsiya  shaklida  uning  ichki 
birliklari  o„zlarining  mustaqilligini  tula  saqlagan  bo„ladi.  Bunday  tizim 
Shvesariyada  kuzatiladi;  «Shvesariya  konfederatsiyasi»  22  ta 
kantonlardan iborat. 
Dunyo  siyosiy  xaritasida  tom  ma‟nodagi    mustamlakalar  deyarli 
yo„qolgan  bo„lsa-da,  siyosiy  jihatdan  qulay  yoki  buysinuvchi  hududlar 
hanuzgacha  bor.  Bularga  Portugaliya,  Daniya,  Fransiya,  Buyuk 
Britaniya  kabi  davlatlarning  yer  sharining  turli  chekkalarida  qolgan 
avvalgi  mustamlakalari,  kichik,  to„la  mustaqil  bo„lmagan  hududlari 

---

 
36 
kiradi.  Ular,  masalan,  Janubi-Sharqiy  Osiy,  Okeaniya,  Karib  dengizi 
havzasida bor. 
Shu  o„rinda  Buyuk  Britaniya  boshchiligidagi  Hamdo„stlik 
davlatlariga  ham  to„xtalib  o„tish  lozim.  Ma‟lumki,  «Buyuk  Britaniya» 
dastavval 1707 yilda Angliya, Shotlandiya va Irlandiyani qo„shilishidan 
tashkil  topgan  edi.  1931  yilda  vujudga  kelgan  Buyuk  Britaniya 
Hamdo„stligiga  hozirgi  vaqtda  50  dan  ortiq  davlatlar,  shu  jumladan, 
Avstraliya,  Yangi  Zelandiya,  Kanada  kiradi  (umumiy  maydoni  30  mln. 
km
2
, aholisi esa dunyo aholisining 1/6 qismini tashkil qiladi).