|
KLASSISIZM (lat. klassik- namunali) - chegara Evropa san'atida badiiy yo'nalish XVII - XVIII - 19 -asr boshi, 17 -asr oxirida Frantsiyada shakllangan. Klassitsizm davlat manfaatlarining shaxsiy manfaatlardan ustunligini, fuqarolik, vatanparvarlik motivlari, axloqiy burch kultining ustunligini tasdiqladi. Klassitsizm estetikasi badiiy shakllarning zo'ravonligi bilan ajralib turadi: kompozitsion birlik, me'yoriy uslub va syujetlar. Rus klassitsizmining vakillari: Kantemir, Trediakovskiy, Lomonosov, Sumarokov, Knyajnin, Ozerov va boshqalar. Klassitsizmning eng muhim xususiyatlaridan biri - antiqa san'atni model, estetik standart (shuning uchun trend nomi) sifatida qabul qilishdir. Maqsad - antiqa tasvirlar va o'xshashlikdagi san'at asarlarini yaratish. Bundan tashqari, klassitsizmning shakllanishiga ma'rifatparvarlik va aqlga sig'inish g'oyalari (aqlning qudratli ekanligiga va dunyoni oqilona asosda qayta qurish mumkinligiga ishonish) katta ta'sir ko'rsatdi.
Klassikistlar (klassitsizm vakillari) badiiy ijodni qadimiy adabiyotning eng yaxshi namunalarini o'rganish asosida yaratilgan oqilona qoidalarga, abadiy qonunlarga qat'iy rioya qilish deb bilishgan. Bu oqilona qonunlarga asoslanib, ular asarlarni "to'g'ri" va "noto'g'ri" ga bo'lishdi. Masalan, hatto Shekspirning eng yaxshi spektakllari ham "noto'g'ri" deb tasniflangan. Bunga Shekspir qahramonlarida ijobiy va salbiy fazilatlar birlashtirilgani sabab bo'lgan. Va klassitsizmning ijodiy usuli ratsionalistik tafakkur asosida shakllandi. Qahramonlar va janrlarning qat'iy tizimi mavjud edi: barcha belgilar va janrlar "poklik" va aniqlik bilan ajralib turardi. Shunday qilib, bitta qahramonda nafaqat yomonlik va fazilatlarni (ya'ni ijobiy va salbiy fazilatlarni), balki bir nechta illatlarni birlashtirish qat'iyan man qilingan. Qahramon har qanday xarakterli xususiyatni o'zida aks ettirishi kerak edi: yo xasis, yoki maqtanchoq, yo qo'pol, yo ikkiyuzlamachi, yo yaxshilik, yo yomonlik va boshqalar. Klassik asarlardagi asosiy ziddiyat qahramonning aql va his o'rtasidagi kurashidir. Shu bilan birga, ijobiy qahramon har doim aql foydasiga tanlov qilishi kerak (masalan, sevgi va davlat xizmatiga to'liq taslim bo'lish zarurati orasidan ikkinchisini tanlashi kerak), va salbiy - his qilishning foydasi.
Xuddi shu narsani janr tizimi haqida ham aytish mumkin. Barcha janrlar yuqori (ode, doston, fojia) va past (komediya, afsona, epigram, satira) ga bo'lingan. Shu bilan birga, ta'sirli epizodlar komediyaga, kulgili epizodlar esa fojeaga kiritilmasligi kerak edi. Yuqori janrlarda "namunali" qahramonlar - monarxlar, "namuna bo'la oladigan generallar" tasvirlangan.
Dramatik asarlar uchun maxsus qoidalar mavjud edi. Ular uchta "birlik" ni - joy, vaqt va harakatni kuzatishlari kerak edi. Joyning birligi: klassik drama sahnani o'zgartirishga ruxsat bermadi, ya'ni butun o'yin davomida qahramonlar bir joyda bo'lishlari kerak edi. Vaqt birligi: asarning badiiy vaqti bir necha soatdan oshmasligi kerak, o'ta og'ir holatlarda - bir kun. Harakatning birligi faqat bitta hikoya chizig'ining mavjudligini nazarda tutadi. Bu talablarning barchasi klassiklar sahnada qandaydir hayot illyuziyasini yaratmoqchi bo'lganligi bilan bog'liq.
XVIII asrda "romantik"epiteti sarguzasht va qahramonlik mavzularini va roman tillarida yozilgan asarlarni(klassik tillarda yaratilganlardan farqli )xarakterlashga xizmat qilgan.XVIII asrda bu so‘z O‘rta asrlar va Uyg‘onish davri adabiyotini anglatadi.XVIII asr oxirida Germaniyada ,keyinchalik Yevropaning boshqa davlatlarida,jumladan Rossiyada romantizm so‘zi o‘zini klassizmga ,realizmga qarama-qarshi qo‘ygan badiiy harakat nomi bilan atalib boshlanadi.Romantizmda g‘ayrioddiy narsalarga badiiy adabiyotga,xalq an‘analariga ,o‘tgan asrlarga va ekzotik tabiatga intilish yuqori bo‘ladi va bu xususiyat bilan klassizmdan farq qiladi.Ular hayoliy holatlar va favqulodda ehtiroslarning maxsus dunyosini yaratadi.
Klassizmdan farqli ,shaxsning ma'naviy boyligiga katta e‘tibor beriladi.Romantizm insonning ma‘naviy dunyosi murakkab va chuqurligini, "o‘ziga xos" o‘ziga xosligini("odam bu kichik olam")ochib beradi.Turli xalqlarning milliy ruhi va madaniyatining o‘ziga xosliklariga ,turli xil tarixiy davrlarning o‘ziga xosligiga romantiklarning e‘tiborlari sabab bo‘ladi.Romantizm faqat kitoblarda mavjud:tushunarsiz,aql bovar qilmaydigan va hayoliy hodisalar ,shu bilan birga,insonning ma‘naviy va ijodiy faoliyati tasdiqlanishi ,voqea -hodisalar ,ifoda etilgan ehtiroslar ,his-tuyg‘ular fonida ro‘y beradi.Barcha qahramonlar yorqin namoyon bo‘lgan va ko‘pincha isyonkor ruhga ega bo‘ladilar. Romantizmda "ishq"tushunchasi asosiy detal va markaziy tushuncha.O‘zbek mumtoz adabiyotida Alisher Navoiyning "Xamsa"dostoni tarkibidagi asarlar,undagi Farhod va Shirin,Mehinbonu,Xusrav,Sheruya,Layli va Majnun,Bahrom va Dilorom ,Iskandar obrazlarida ilohiy ishq ,hayoliy orzu va istaklar ,mo‘jizalar tarannum etiladi va ba‘zi romantizmga xos belgilar namoyon bo‘ladi.
O‘zbek adabiyoti va san‘ati XVIII asrga qadar va undan keyingi davrlarda o‘ziga xos taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgani uchun o‘zbek romantizmi yo‘g‘risida fikr yuritish o‘rinsizdir.Ammo XX asrning10-20- yillarida jadid adabiyotida taraqqiyparvarlik g‘oyalarining targ‘ib etilishi Cho‘lponning "Do‘xtur Muhammadiyor",Abdulla Qodiriyning "O‘tgan kunlar" ,ayniqsa 30-yillarda o‘zbek adabiyoti va san‘atiga rus madaniyati an‘analarining kirib kelishi natijasida milliy adabiyot va san‘atda romantik tasvir uslubi shakllana boshladi.Cho‘lponning"Go‘zal"she‘ri ,Oybekning"O‘zbekiston",G‘afur G‘ulomning "Bog‘","Sog‘inish",shuningdek ,Hamid Olimjon,Uyg‘un va boshqa shoirlarning ko‘plab she‘rlarida yor,vatan,ona ,muallim obrazlari romantik tasvir bo‘yoqlari yordamida yaratildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
