1- maruza Kirish. Ekologiya kursi, vazifasi, maqsadi, tuzilmasi va tarixi, fanni o‘rganish usullari. Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy asoslari. Populyatsiyalar va ekotizimlar ekologiyasi. Reja

 

 

 Ekotizimlar ekologiyasi.

 

Reja. 

1.

 

Biotsenoz, ekotizmlar, ularning tarkibiy qismlari, ekotizimda moddalar va energiya aylanishi.  

2.

 

Ozuqa zanjiri, suktsessiya, ekologik piramida. 

Tayanch so’zlar:

 Jamoa, biotsenoz, biogeotsenoz, qavatlilik, fitotsenoz, ekologik tuzilma, ozuqa 

zanjiri. 

5.1

 

 Biotsenoz,  ekotizmlar,  ularning  tarkibiy  qismlari,  ekotizimda  moddalar  va  energiya 

aylanishi.  

Yashash sharoiti wxshash va wzaro munosabati natijasida bir-biriga tasir kwrastuvchi h‘ar xil 

turga  mansub  bwlgan  birgalikda  yashovchi  organizimlar  yig‘indisiga  ekologik  tizim  deyiladi. 

Wrmon chwl, wtloq, suv xavzasi ekotizimga misol bula oladi. Ekotizim tushunchasi fanga a‘9qo‘ yili 

ingliz ekologi A.tansli tomanidan kiritilgan. Ekotizim kontsepsiyasining rivojlanishiga parallel xolda 

biogeotsenoz  talimoti  sham  muvaffaqiyatli  rivojlanib  bordi.  Biogeotsenoz  tushunchasini  esa  rus 

botanik  olimi,  akademik  V.N.Sukachev  takliv  qilgan.  ("bios"  -xaet,  "geo"-er,  "tsenoz"-umumiy  eki 

jamoa)  manosini  beradi.  Kupincha  ekotizim  va  biogeotsenoz  tushunchalari  bir-birining  sinonimi 

sifatida qwllaniladi va deyarli bir xil manoni bildiradi, ammo bazi bir tomanlari bilan farqlanadi. 

---

Biogeotsenozning  asosiy  komponentlari    atmosfera,  tog‘  jinislari,  suv,  o‘simlik  va  h‘ayvonot 

dunesi 

shisoblanadi. 

Uning 

organik 

dunesi 

(o‘simliklar, 

shayvonlar, 

zambrug‘lar, 

mikroorganizimlar)-biotsenoz deb atalib, muxit esa - ekotop deyiladi. Ekotop wz navbatida klimatop 

(atmosfera) va edafatop (tuprok) kabi tarkibiy qismlardan iborat. Biogeotsenozlar h‘ar xil wlchamda, 

yani  kichik  va  katta  maydonda  bwlishi  mumkin.  Botqoqlikdagi  dunglik,  wrmondagi  tunka,  biror 

shayvon  uyasi  atrofi,  akvarium  kabilar  kichik  biogeotsenozga  misol  bwlsa,  wrmon,  dasht,  chıl, 

wtloqzor va boshqa maydonla yirik biogeotsenozga misol bwla oladi. 

A.Tensli tarificha ekotizim ichki va tashqi doiralarda moddalar va energiya almashinuviga ega 

bwlgan  tirik  va  jonsiz  komponentlarning  cheksiz  barqaror  tizimi  xisoblanadi.  Demak,  ekotizis-

mikroorganizimlarga ega bulgan  bir  tomchi  suv,  wrmon,  tuvaqdagi  usimlik, kosmik  kema,  biosfera 

va  xokazolar.  Ekotizimlar  biogeotsenozga  nisbatan  kengroq  tushuncha  xisoblanadi.  Har  qanday 

biogeotsenoz  wz  navbatida  ekotizim  bwla  oladi,  ammo  h‘ar  qanday  ekotizimni  biogeotsenoz  deb 

bulmaydi.  

Ekotizimlarda  moddalar  aylanishini  taminlash  uchun  malum  miqdorda  zarur  anorganik 

moddalar  zaxirasi  va  bajaraetgan  ishi  jixatidan  uch  xil  ekologik  guruxlarni  tashkil  etuvchi 

organizmlar  bulishi  kerak.  Bular  produtsent-xosil  qiluvchilar,  konsumentlar  -istemol  qiluvchilar, 

redutsentlar-parchalovchilar. 

1.

 

Produtsentlar-yashil o‘simliklar bulib, ular quruqlikdagi xar qanday biogeotsenozning asosiy 

tarkibi  va  energiya  manbai  sifatida  xizmat  qiladi.  Ular  assimilyatsiya  jaraenida  tuplangan 

energiyasini  boshqa  organizimlarga  beruvchilardir.  Fotosintez  qiluvchi  organizimlar  quesh 

energiyasi  ishtirokida  organik  moddalarni  sintez  qilib,  erug‘lik  energiyasini  bog‘langan  kimeviy 

energiya sifatida tuplaydi. 

2.

 

Konsumentlar-bu  guruxga  xayvonlar  kiradi.  Ular  usimliklar  tomonidan  tuplangan  organik 

moddani  istmol  qiluvchilar  xisoblanadi.  Birinchi  tartibdagi  konsumentlarga  produtsentlar  bilan 

oziqlanuvchi  utxur  xayvonlar  kiradi.  Quruqlikdagi  keng  tarqalgan  birinchi  tartibdagi  konsumentlar 

xashoratlarning  kupchilik  vakillari,  sudralib  yuruvchilar,  qushlar,  sut  emizuvchilardir.  Eng  muxim 

birinchi  tartibdagi  konsumentlar  sut  emizuvchilarning  utxur  guruxlari,  kemiruvchilar  va  tueqlilar 

xisoblanadi.  Ularga  ot,  tuya,  kuy,  echki  va  qoramollar  kiradi.  İkkinchi  va  uchinchi  tartibdagi 

konsumentlar.  İkkinchi  tartibdagi  konsumentlar  utxur  xayvonlar  bilan  oziqlanadi.  Bular  uchinchi 

tartibdagi  xayvonlar  bilan  birga  utxur  xayvonlar  deb  qaraladi.  İkkinchi  va  uchinchi  tartibdagi 

konsumentlar  yirtqichlar  bulishi  mumkin.  Shuningdek.  uljasa  bilan  oziqlanishi  eki  parazit  xayvon 

xam bulishi mumkin. 

 

Zamburug‘lar biotsenozda turlicha rol uynaydi. Ular orasida usimlik va xayvonlarda tekinxur 

xolda  yashovchi  va    kupchiligi  organik  moddalarni  mineral  moddalarga  parchalovchilar  bulib,  ular 

redutsentlar  deyiladi.  Ammo  shu  bilan  birga  kupchilik  zamburug‘larning  meva  tanalari  jamoadagi 

xayvonlar  uchun  sevimli  ozuqa  bulishi  xam  mumkin.  Bunda  ular  konsumentlar  xisoblanadi. 

Bakteriyalar birinchi navbatda redutsentlar xisoblanib, ular organik moddalarni mineral moddalarga 

parchalab  beradi.  Demak  yuqarida  aytib  utilgan  organizimlar  guruxi  urtasida  keskin  chegara  quyib 

bulmaydi,  chunki  konsumentlar  (xayvonlar,  zambrug‘lar,  tekinxur  usimliklar)  ayni  vaqtda 

redutsentlar vazifasini xam bajarishi mumkin. 

Epifitlar,  asosan  produtsentlar  xisoblansa  xam  oziqlanish  vaqtida  daraxt  tanasi  pustlog‘i 

parchalangan usimlik qoldiqlaridan foydalanadi, yani bir vaqtda redutsentlar vazifasini xam bajaradi. 

3.

 

Redutsentlar  usimlik  qoldig‘i  va  xayvon  jasadi  uzida  energiya  saqlaydi.  Novud  bulgan 

usimlik va xayvonlardagi organik modda mikroorganizimlar, yani saprofit xolda yashovchi bakteriya 

va  zambrug‘lar  tasirida  parchalanadi.  Bunday  organizimlar  redutsent  deb  ataladi.  Saprfitlar  uzidan 

maxsus  fermentlar  ajratib  chiqaradi.  Organik  qoldiqlar  sekin  -asta  bakteriyalar  va  zambruqlar  xaet 

faoliyatida parchalanib xazm buladi. Parchalanish tezligi xam xar xil bulishi mumkin. Xayvon jasadi, 

axlatlari bir necha xaftalar talab etsa, qulab tushgan daraxt tanasi va moxlar bir necha yilda chirishi 

mumkin.  Biogeotsenoz  populyatsiyalari  orasidagi  bog‘lanishlarni  turlarning  oziqlanish  xarakteri  va 

energiya xosil qilish usullari belgilaydi. Organizimlar oziqlanish usuliga qarab ikki guruxga bulinadi: 

Avtotroflar  (asosan  yashil  usimliklar.  Organik  moddalarni  sintezlash  uchun  avtotrofdagi  anorganik 

birikmalardan foydalanadi). 

Geterotroflar (xayvon, odam, zambrug‘, bakteriyalar. Avtotroflar xosil qilgan tayer organik moddalar 

bilan oziqlanadi). 

---

  Mah‘suldorlik deganda mah‘sulot ishlab chiqarish qobiyaliti tushuniladi. Biotsenozda birlamchi va 

ikkilamchi mah‘sulotlar ajratiladi. Birlamchi maxsuldorlik (BM) produtsentlar tomonidan anorganik 

moddalardan  h‘osil  bılgan  mah‘sulot  xisoblansa,  konsumentlar  va  redutsentlar  maxsuli  ikkilamchi 

(İM)  xisoblanadi.  Shuningdek,  yalpi  birlamchi  mah‘sulot  va  sof  birlamchi  mah‘sulotlarga  ajratadi. 

Yalpi  birlamchi  mah‘sulot  (YaBM)  malum  vaqt  oralig‘ida  o‘simliklar  tomonidan  h‘osil  qilingan  

h‘amda  nafas  olishda  sarf  bwlgan  va  geterotroflar  tomonidan  ızlashtirilgang  mah‘sulotlardan  iborat 

bwladi.  Agarda  yalpi  mah‘suldorlikdan  nafas  olishga  sarf  bwlgani  chiqarib  tashlansa,  birlamchi 

maxsuldorlik  qoladi.  Sorf  birlamchi  mah‘suldorlik  (SBM)  esa  nafas  olishga  sarf  bwlganidan  swng 

getertotrof  organizimlar  h‘aetini  wtkazish  uchun  qolgan  mah‘sulotdir.  Energiya  oqimi. 

Ekotizimlardagi  organizimlarning  h‘aet  faoliyati  va  moddalarning  aylanishi  uchun  energiya  talab 

etilai.  Yashil  o‘simliklar  h‘aet  uchun  zarur  bwlgan  kimeviy  moddalarni  olib,  fotosintez  jaraenida 

organik birikmalar twplaydi va quesh energiyasi kimeviy energiyaga aylanadi. Bunday organizimlar 

-avtotroflar  deyiladi.  Usimliklar  va  boshqa  jonivorlar  bilan  oziqlanib  yashovchi  geterotroflar  esa 

oziqlanish jaraenida organik moddalarni karbonat angdrid, suv va mineral tuzlarga aylantiradi. Ular 

organik  modalarni  o‘simlik  takror  foydalanishi  uchun  yaroqli  bwlgan  darajagacha  parchalaydi. 

Shunday qilib, biogen moddalar tabiatda uzliksiz aylanib turadi. 

   

Geterotroflar  -  yani  h‘ayvonlar,  zambrug‘  va  bakteriyalar  ikki  guruxga  bwlinadi.  Bulardan 

birinchisi  -istemol  qiliuvchilar,  yani  konsumentlar  bwlib,  ozuqa  sifatida  tirik  organizimlardan 

foydalanib, organik moddalarni uzgartiruvchi. qisman parchalovchilardir. Lekin bu organizimlarning 

biror  turi  h‘am  o‘simliklardagi  organik  moddalarni  oxirigacha  parchalay  olmaydi.  Ular  organik 

modalarni  muayyan  darajagacha  parchalay  oladi.  Bunday  turlardan  qolgan  chiqindilar  boshqa 

geterotrof  organizimlardagi  murakkab  organik  moddalarni  parchalab  odiy  mineral  birikmalarga 

aylantirib  beradi.  Bu  birikmalar  yana  tabiiy  muh‘itga  qaytadi  va  avtotrof  oorganizimlar  (yashil 

usimliklar)  tomonidan  qaytadan  wzlashtiriladi.  Moddalarning  bunday  davriy  aylanishi  -h‘aetning 

davom  etishi  uchun  zarur  sharoit  xisoblanadi,  bu  uzoq  evolyutsiya  jaraenida  vujudga  kelganlar. 

Shunday  qilib,  uzoq  evolyutsiya  jaraenida  vjudga  kelgan  bir-biriga  bog‘liq  turlardan  barqaror 

zanjirlar  paydo  buladiki,  bular  boshlang‘ish  ozuqa  moddlardan  energiya  va  moddalarni  birin  -ketin 

olib, turli ywllar bilan tabiatda moddalarning davriy aylanishini tminlab turadi. Organizimlar quesh 

energiyasini  kimeviy,  mexanik  va  issiqlik  energiyalariga  aylantiradi.  Bunda  boradigan  h‘amma 

wzgarishlar energiyani ywqotish bilan bog‘liq bwlib, u oxirida issiqlikga aylanib tarqalib ketadi. 

   

Jamoalardagi  ozuqa  zanjirlari  juda  murakkab  bwlib,  ular  aslida  yashil  o‘simliklar  tomonian 

h‘osil  qilingan  energiyani  4-6  bwg‘in  orqali  wtkazadi.  Bunday  qatorlar  boshlang‘ich  energiyaning 

sarflanish ywli h‘isoblanib, ozuqa zanjiri deb ataladi. Shunday qilib, organizimlar orasida oziq uchun 

wzaro munosabatlar wrnatadi. Natijada oziqlanish zanjiri h‘osil bwladi. Oziq zanjiri esa uchta asosiy 

zvenodan  iborat  bwladi,  yani  produtsentlar,  konsumentlar,  redutsentlardan.  Har  bir  oziq  zanjirida 

malum  bir  trofik  bosqich  shakllanadi,  yashil  o‘simliklar  -organik  moddalarni  h‘osil  qilib,  birinchi 

trofik  bosqichni,  fitofaglar  ikkinchi,  etxwrlar  uchinchi  va  h‘akazo  bosqichlarni  h‘osil  qiladi.  Oziq 

zanjiridagi h‘amma zvenolar wzaro bog‘liqdir. Bularning orasida birinchisidan to oxirigacha modda 

va energiya berilishi amalga oshiriladi. 

5.2