1 – ma’ruza ijtimoiy ekologiya fani reja

Falsafada tabiat deb

 ob’ektiv borliq, ya’ni bizni o‘rab turuvchi olam va 

uning xilma-xil shakllari tushuniladi. Amaliyotda yoki tabiiy fanlarda uni kishilarni 

moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish manbai bo‘lgan atrof tabiiy muhit deb 

qaraladi. Falsafiy yoki astronomik nuqtai nazardan qaraganda, birinchi keng ma’no 

tug‘ridir. CHunki yulduzlar, sayyoralar, osmon va uning cheksiz kengliklari, albatta, 

inson  ishtirokisiz  kelib  chiqqan  va  tabiiydir.  Lekin  inson  kundalik  hayotiy 

faoliyatlarida  ulardan  foydalanmaydilar  va  ulardagi  jarayonlarga  o‘z  ta’sirini 

o‘tkaza  olmaydilar.  Balki  o‘zini  o‘rab  turuvchi  atmosfera  havosi,  suv,  er,  er  osti 

boyliklari, o‘simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiat ne’matlaridan «oldi-orqasi»ga 

qaramasdan  foydalanadilar  va  ularga  ta’sir  etadilar.  Nafaqat  inson,  balki  butun 

jonzodlar ham bundan istisno emas. Inson Er kurrasining jonli qobig‘i - biosferada 

yashovchi tirik organizmlar turkumiga kiruvchi, lekin u murakkab hayotiy faoliyat 

yurgazuvchi  individdir.  Ularning  muayyan  bir  hududlarda  tarixan  qaror  topgan 

guruxi yoki majmui - jamiyatdir. Huddi ana shu insonlar jamoasi tabiat bilan juda 

uzviy munosabatda bo‘ladilar. Insonning yakka o‘zi uncha katta kuch emas, lekin 

---

uning  ongli  ravishda,  biron-bir  maqsadni  ko‘zlab,  takomillashtirilgan  mehnat 

qurollaridan foydalangan tarzda tabiatga bo‘lgan munosabati ko‘p narsani belgilab 

beradi. Agarda ushbu maqsad tufayli uz ehtiyojlarini qondirishni tabiatdan qidirsa, 

atrof-muhitda juda sezilarli darajada salbiy o‘zgarishlar yuz beradi. Aksincha, ushbu 

jamoat  kuchi  tabiatni  yaxshilashga  qaratilgan  bo‘lsa,  ijobiy  ko‘rsatkichlarga  olib 

kelishi ham mumkin. Insonlarning muayyan xududda uyushgan qismi - davlat orqali 

salbiy yoki ijobiy jarayonlarga ta’sir etishi esa tabiatni, xususan, atrof tabiiy muhitni 

keskin o‘zgartirib yuborishi muqarrardir. Lekin tabiatning muayyan hududda, salbiy 

yoki ijobiy o‘zgarishi, albatta, o‘zga ma’muriy birlik va ulardagi inson, jamiyat va 

davlatga salbiy yoki ijobiy ta’sir etishi isbot talab etmaydi. Xullas, inson, jamiyat va 

davlat o‘zaro uzviy bog‘langan, biri ikkinchisidan, ikkinchisi uchinchisidan kelib 

chiqadigan  ijtimoiy  munosabatlarning  turli  shakllaridir.  Ular  doimo  atrof  tabiiy 

muhit  bilan  uzviy  bog‘lanishdadirlar.  Xar  kanday  ekologik-xukukiy  tizimda, 

avvalambor,  muayyan  davlatning  yoki  uyushgan  jamiyatning  tabiatga  nisbatan 

kanday  munosabat  shaklida  bulishi,  sungra  xalk  irodasini  aks  ettiruvchi  dunyo-

karashlar tizimi (ekologii konsepsiyalar) va unga monand ravishda ekologik siyosat 

shakllantiriladi.  Davlatning  ekologik  siyosati  esa  uning  ekologik  konunchilik 

tizimini  yaratishga  asos  bo‘ladi.  Agar  jamiyatda  va  tabiat  o‘rtasidagi  o‘zaro 

munosabatlarga  insoniyatning  tarixi  nuqtai  nazaridan  qaraydigan  bo‘lsak,  ularni 

qo‘yidagi munosabat shakllariga ajratish mumkin: oddiy, oddiy-iqtisodiy, iqtisodiy, 

itisodiy-ekologik, ekologik. abiiy muhitni inqirozga, ijtimoiy muhitni falokatga olib 

kelmaslik uchun  biz  yakin kelajakda ekologik munosabat shakliga o‘tib olishimiz 

kerak  bo‘ladi.  Ekologik  munosabat  shaklida  davlatning  boshkaruv  tizimi, 

avvalambor,  ekologik  nobop  xydud  va  ob’ektlarni  tiklashga  karatilgan  bo‘ladi. 

Bunda  ishlab  chikarish  texnologiyasi,  birinchi  navbatda,  kam  chiqindili  yoki 

yopikchiqindisiz siklda bo‘lishni talab etadi. Ekologik ong va madaniyat kishilarn 

jamiyatda  tutgan  o‘rnini  belgilovchi  mezon  bo‘lib  qoladi.  Ekologik  qonunlar  va 

normativ  xujjatlar  nafaqat  bevosita,  balki  bilvosita  ham  ekologiyalashtirilgan, 

amaliy tatbiqi esa ekologik-xuquqiy mexanizmga to‘liq, asoslangan bo‘lishni taqozo 

qiladi. Tabiiy resurslardan foydalanishni cheklash va tabiiy ob’ektlarni qayta tiklash 

mamlakat  miqyosida  emas,  balki  ekologik  xavfli  hududlar  bo‘yicha  amalga 

oshiriladi  va  davlatlarning  alohida  muxofaza  etish  ob’ektiga  kiritiladi.  Ekologik 

muammolar davlatlarning yangi barkaror rivojlanish konsepsiyasi nuqtai nazaridan 

hal  qilinadi.  Bo‘linadigan  tabiiy  resurslariga  doimo  yoki  vaqtinchalik  ikki  yoki 

undan 46 ortik mamlakatlar xududlarida joylashgan dengiz (Boltiq, Oxota, Xitoy), 

daryo (Dunay, Sirdaryo, Amudaryo) va ko‘llar (Buyuk kullar, Kaspiy, Orol) kiradi. 

Bo‘linadigan tabiiy resurslarni huquqiy tartibga solish, asosan, undan manfaatdor 

mamlakatlar  o‘rtasidagi  tuzilgan  shartnomalarga  tayangan  holda  amalga 

oshiriladi.Ushbu me’yoriy xujjatlarda ulardan foydalanish, ularni muxofaza qilish, 

---

ularga  oid  nizolarni  hal  qilish,  to‘lovlar,  takroriy  ishlab  chiqarish  masalalari  aks 

etadi. Boshqaruv organi sifatida turli shakldagi ekologik komissiya yoki qo‘mitalar 

tuziladi.  Unda  tabiatga  zarar  keltirmaslik  choralarini  ko‘rish,  tegishli  texnik 

uskunalar  bilan  ta’minlash,  iflosliklarni  o‘lchab  turish,  tozalash  inshootlarining 

sifatli  ishlashini  nazorat  qilish,  mutaxassis  va  rahbar  xodimlarning,  tabiat 

muhofazasiga aloqador ishchilarning malakasini oshirish kabi vazifalar belgilangan. 

Tabiat muhofazasi planetamizdagi eng asosiy muammolardan biri bo‘lib, unga BMT 

1960 yildan so‘ng jiddiy e’tibor bera boshladi. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy 

resurslardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish masalalari bilan BMT ning maorif, fan 

va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkiloti  - YUNESKO shug‘ullanadi. Tabiatni 

muhofazalashga bag‘ishlab BMT 1972 yil iyulda Stokgolmda konferensiya o‘tkazdi. 

SHu yili 15 dekabrda BMT Bosh Assambleyasining XXVII sessiyasida davlatlararo 

hamkorlikning tashkiliy va moliyaviy tadbirlarini belgilab, "Tashqi muhit bo‘yicha 

BMT ish dasturi" (YUNEP) va uning boshqaruvchilari Kengashini ta’sis etdi. 1973 

yil  iyulda  Kengashning  1-sessiyasida  Stokgolmda  qabul  qilingan  "Atrof  muhit 

sohasidagi  harakat  dasturi"  muhokama  qilinib,  xalqaro  hamkorlikning  eng  asosiy 

yo‘nalishlari belgilandi. Bularga: kishilar sog‘lig‘i va farovonligini muhofaza qilish, 

tuproq  va  suvni  muhofaza  qilish,  cho‘llarning  kengayishiga  qarshi  kurashish,  bu 

sohaga oid ta’lim va malaka oshirishni kuchaytirish, axborot tarqatish ishlarini olib 

borish,  okeanlarni  muhofaza  etish,  o‘simliklar,  yovvoyi  hayvonlar  va  genetik 

resurslarni  muhofaza  etish,  energetika  resurslari  masalalari  va  boshqalar.  Bu 

yo‘nalishdagi  ishlarni  hal  etish  uslubiga  qarab,  ikki  guruhga  bo‘lish  mumkin. 

Birinchi  guruhdagi  ishlar  inson  faoliyati  ta’sirida  bo‘layotgan  ekologik 

o‘zgarishlarni kuzatish va sifatini boshqarish bilan hal etiladi. Ikkinchi guruhdagi 

ishlardan maqsad insonning tabiat bilan munosabatini yaxshilash uslubining texnik 

taraqqiyotini takomillashtirish, mehnat unumdorligini oshirish, kam chiqindi ishlab 

chiqarishga o‘tish orqali tabiiy muhitni toza saqlab, xalq farovonligini yaxshilashdir. 

48  Tabiatni  muhofaza  qilish  va  tabiiy  imkoniyatlardan  oqilona  foydalanish 

maqsadida  er  to‘g‘risida,  o‘rmon,  hayvonlar,  suv,  qazilma  boyliklar,  atmosfera 

to‘g‘risida  respublikamizda  qator  qonunlar  qabul  qilingan  va  bir  necha  marta 

hukumat  qarorlari  chiqqan.  Jumladan,  O‘zbekiston  Konstitutsiyasida  fuqarolar 

tabiatni  muhofaza  qilishlari,  uning  boyliklarini  qo‘riqlashlari  shart  ekanligi 

ko‘rsatilgan. 1992 yil 9 dekabrda Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida O‘zbekiston 

Respublikasining  qonuni  qabul  qilingan.  Tabiatni  muhofazalashda  davlat 

tashkilotlaridan  tashqari  Respublikamizda  1992  yili  tashkil  etilgan  «Ekologiya  va 

salomatlik xalqaro jamg‘armasi» - EKOSAN jamoa tashkilotining hissasi ham katta. 

EKOSAN  ning  asosiy  vazifasi  xalqaro  tashkilotlarni,  olimlarni,  mutaxassislarni, 

siyosiy  arboblarni  ekologiyaning  dolzarb  muammolarini  o‘rganishga,  Markaziy 

---

Osiyo  va  boshqa  davlatlarning  ekologik  siyosatini  ilmiy  asoslashning 

takomillashuviga, ekologik fikrlash va tarbiyalashga qaratilgan.  

Nazorat savollari 

 1. Tabiat to‘g‘risisda umumiy tushunchalarga nimalar kiradi?  

2.  Ekologik inqiroz deganda nimani tushunasiz?  

3. Tabiatni muxofazalash bo‘yicha qanday huquqiy xujjatlar bor?  

4. Tabiatni muxofazalash bo‘yicha qanday me’yoriy xujjatlar bor?  

5. Tabiatni ifloslantiradigan omillarga nimalar kiradi?  

6. Tabiatni muxofazalashda qanday xalqaro tashkilotlar ish olib boradi? 

7. EKOSAN tashkilotining asosiy vazifalari nimaladan iborat? 

 

 

 

---