1-
ma’ruza:
Fanning mazmuni va rivojlanishi. Issiqlik texnik
uskunalarini ishlab chiqarishdagi o’rni. Fanning predmeti va ob’ekti.
Fanning maqsad vavazifalari
Reja:
1.
Issiqlik texnikasi fanining qisqacha tarixi
2.
Issiqlik texnikasi va texnik jixozlar fani.
3.
Fanning axamiyati va qurilish materiallari ishlab chiqarishda tutgan o’rni.
Issiqlik texnikasi fani issiqning olinishi va undan foydalanishni o’rgatadi.
Issiqlikdan foydalanishning ikki xil turi mavjud. Ya’ni: Energetika va texnologiya
uchun. Energetik issiqlikdan mexanikaviy ish bajarish uchun foydalaniladi. Bu
jarayonlarni texnikaviy termodinamika fani o’rganadi. Issiqlikni ishga
aylantiruvchi energetik qurilmalarga issiqlik dvigatellari deb ataladi.
Issiqlikning texnologik jarayonlarda foydalanishga texnologik foydalanish
kiradi. Bularga texnologik jarayonlar uchun issiqlikdan foydalanish, turli xil
pechlar, sushilkalar, kaloriferlar, isituvchi uskunalar aytish mumkin.
Issiqlik texnikasining
uzoq tarixi bu sharq olimlari, eramizgacha bo’lgan
olimlarning ilmiy fikrlari va ishlarini aytish mumkin. Fan texnika taraqqiyotining
rivojlanish va amalda tadbigi talablar sababli fan sifatida asoslanishga Yevropa
olimlari va ayniqsa rus olimi M.V. Lomonosovning xizmatlari buyukdir. 1740-
1750 yillarda e’lon qilingan ilmiy ishlar izlanishlari natijalari issiqlik texnikasi
fanining asos solinishiga sabab bo’ldi. XVIII va XIX asrlarga kelib Yevropa va
Amerika mamlakatlari olimlarining ilmiy izlanishi natijalari issiqlik texnikasi
fanining rivojlanishiga olib keldi.
Issiklik texnikasi fanining rivojlanishi natijasida binolarni markazlashgan
issiqlik ta’minoti orqali isitish tizimlari ixtiro qilindi. Suv bilan isitiluvchi isitish si
sitemalari Rossiyada 1834 yilda muxandis P.G. Sobolevskiy
tomonidan taklif
qylindi. X1X-asrdan boshlab esa binolarni isitish, ayniqsa, yirik binolarni,
saroylarni, tomoshobin komplekslarini isitishda foydalaniladi. XX- asr boshlarida
issiqlik ta’minoti fani paydo bo’ldi. 1903 yilda prof. V.M. CHaplin bug suv bilan
isitiluvchi isi- tish tizimini ishlab chiqdi. 1925 yilda prof. V.D.Machinskiy
«Grajdan kurilishi binola- rida issiklik texnikasi» kitobini chop etib, kurilish
issiqlik texnikasiga asos soldi. Keyingi paytlarda
bu fanning rivojlanishga
mamlakatimiz va MDX mamlakatlarining bir qator olimlari bir qator ilmiy
izlanishlari orqali katta hissa qo’shmoqda.
Qurilish materiallari va buyumlari ishlab chiqarish texnologiyasida «Issiqlik
texnik uskunalari» fani muxim axamiyatga egadir.
Bu fan issiklik bilan bog’liq bo’lgan barcha jarayonlarni, issiqlik beruvchi
tabiiy va sun’iy issiqlik manbalari, issiqlik dinamikasi,
issiqlik natijasida
bajariladigan barcha turdagi ishlarni moxiyatini ochib beradi.
Fan asosan ikkita katta bo’limdan iborat:
1-
Bo’lim issiqlik xarakatini, ideal gazlarda issiqlik xolatini, suv bug’ini,
ichki va tashqi issiq va massa almashinuvini, yoqilg’i turlari va ularning yonishida
kechadigan jarayonlarni o’rgatadi.
2-
Bo’lim issiqlik beradigan uskunalar, jixozlar va qurilmalarni tuzilishi,
ishlash printsiplari bilan tanishtiradi. Bu jixozlar turli xil markalardagi quritish
uskunalari,
pishirish xumdonlari, bug’ qozonlari, avtoklav va boshka jixozlar
kiradi.
Issiqdan insoniyat juda qadim zamonlardan foydalanib kelayotgan bo’lsada,
uning fizik va texnologik xossalarini, issiqlikning mexanikada va elektr
ta’minotidagi ishlatish 18 asrdan boshlandi.
Issiqlikdan qurilish materiallari va buyumlari ishlab chiqarshda foydalanish
juda qadim zamonlardan beri ma’lum. Masalan, loyni xumdonlarda pishirib loydan
turli xil qurilish
buyumlari tayyorlangan, tabiiy tosh materiallaridan gips toshi va
oxak toshi pishirib ulardan boglovchi moddalar olishni bilganlar.
O’tgan asrda gidravlik boglovchi modda-portlandtsement kashf etilishi va bu
boglovchi moddalar asosida turli xil maqsadlarga ishlatiladigan betonlarni paydo
bo’lishi xamda oxak-qumli bog’lovchilarni topilishi, issiqlikning bir turi bo’lib
xisoblangan nam issiqlik ta’sirida yuqorida ko’rsatib o’tilgan bog’lovchi
moddalarga va betonlarga ishlov berish uchun issiqlik jixozlarning paydo bo’lishga
olib keladi.
Issiqlik jismlardagi molekulalarning ilgarilanma xarakati natijasida paydo
bo’lgan kinetik energiya bilan o’lchanadi. molekulalarning
ilgarilanma xarakati
qancha tez bo’lsa issiqlik xam shuncha yuqori bo’ladi. Issiqlik xaroratini o’lchash
turli xil o’lchov asboblarida amalga oshiriladi.
Issiqlikni barcha xossalari issiqlik texnikasi fanida chuqur o’rganiladi.
Issiklik texnikasida issiqlikdan foydalanish ikki yunalishda foydalaniladi:
energetik va texnologik. Energetik yunalishda issiklikni mexanik ishda aylantirish
nazarda tuttilsa, texnologik yo’nalishda jismlarni turli xil xossalarini o’zgartirish
nazarda tutiladi.
Issiqlik uzatish turlari 3 xil elementar qurilishdagi issiqlik almashinuvidan
iboratdir: issiqlik o’tkazuvchanlik, konvertsiya va nurlanish.
Issiqlik o’tkazuvchanlik asosan kattik jismlarga xos bo’lib
bir zarrachaning
ikkinchi zarrachaga uzatishni tushunamiz.
Issiqlik jismlardagi molekulalarning ilgarilanma harakati natijasida paydo
bo’lgan kinetik energiya bilan o’lchanadi. molekulalarning ilgarilanma harakati
