1- Laboratoriya mashg‘uloti.
Mavzu:
SETUP dasturi yordamida kompyuterlarni sozlash.
BIOS haqida boshlang’ich ma’lumotlar
BIOS (Basic Input/Output System) — asosiy kiritish-chiqarish tizimi bo‘lib, motherboard
(материнская плата)’da alohida chip sifatida ishlaydi. Bu chipning vazifasi kompyuter va
operatsion tizimni bir-biriga bog‘lashdan iborat. Har safar kompyuter yoqilganda dastlab bios
ishlaydi, kompyuter uskunalari parametrlarini tekshiradi va operatsion tizim yuklanuvchi
fayliga(dasturiga) o‘z ishini beradi(NTLDR, bootmgr).
Kompyuter yongandagi har xil yozuvlar va tovushning chiqishi, ROM(Read Only Memory)
xotirada yozilgan biosning ishi.
BIOS quyidagi vazifalarni bajaradi:
— kompyuterni faollashtirish, barcha elementlarini boshlang‘ich holatga keltirish;
— kompyuter qurilmalarini dastlabki tekshiruvini amalga oshiradi(POST-test);
— kompyuter qurilma qismini dastlabki sozlash ishlarini amalga oshiradi;
— tizim resurslarini taqsimlaydi;
— PCI qurilmalarini ro‘yxatdan o‘tkazish va sozlash;
— operatsion tizimni dastlabki yuklanishini amalga oshiradi(bootmgr);
— qurilmalarni bir-biri bilan moslashuvini tekshiradi;
— elektr ta’minotini boshqarish, kompyuterni o‘chirish, uxlash holatiga o‘tkazish.
BIOS’ni to‘g‘ri sozlash, kompyuter ishlashiga ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun dastlab shu
dasturchani yaxshi o‘rganib olish lozim. Har xil turdagi motherboar’lar har xil BIOS turlarini
ishlatishadi, shuning uchun bitta yagona qo‘llanma qilishning iloji yo‘q, lekin asosi baribir bir xil.
Protsessorlarning turi rivojlangan sari, BIOS sozlashlari ham qiyinlashib bormoqda. Bu esa,
qo‘shimcha qiyinchiliklar tug‘dirmoqda.
BIOS dasturini asosan quyidagi firmalar ishlab chiqishadi:
— American Megatrends (AMI);
— Award Software;
— Phoenix Technologies.
BIOS turiga qarab, uning ko‘rinishi ham o‘zgarib boradi, uning turidan tashqari bir necha
versiyalari ham mavjud, bu versiyalar ham yangilanib borishi lozim.
Maqolalarda Award Software tomonidan ishlab chiqilgan BIOS dasturlarini misol qilib olaman,
chunki eng ommalashgan turi shu. Sal tushunarli bo‘lishi uchun BIOS’ning ba’zi versiyalarini
rasmda ko‘rsatib o‘taman.
Award BIOS versii 4.51 PG
AWARD BIOS versii 6,0
AWARD + PHOENIX. birgalikda ishlashgan, zamonaviy platalarda shunaqa.
BIOS’ versiyasi va ishlab chiqgan firmasini Windows operatsion tizim orqali quyidagicha ko‘rish
mumkin:
Пуск -> Выполнить -> msinfo32
Bundan tashqari, Everest, Sandra, siw kabi utilitalar orqali ham kompyuteringizga o‘rnatilgan
BIOS haqida ma’lumot olishingiz mumkin bo‘ladi.
BIOS'ning "разгон"chilar uchun chiqarilgan menyusi - Tiger Central Control Unit
Navbatdagi menyu Tiger Central Control Unit deb nomlanadi va u ikkinchi bo‘lib
joylashgan. Bu menyu bilan ishlash unchalik tavsiya qilinmaydi, chunki bu orqali kompyuterni tez
ishtan chiqarishingiz mumkin. Elektr qism bilan ishlanadi(kuchlanish, chastota).
Bu menyu o‘zida bir necha menyularni saqlaydi va ularning soni biroz ko‘proq, asosiylarini ko‘rib
o‘tamiz.
Smart Power LED - bu funksiya kompyuterdagi svetodiodni boshqaradi. Muammo paydo
bo‘lsa(kuller ishdan chiqsa, tezkor xotira ishga yaroqsiz holga kelsa, monitor, videokartada
muammolar paydo bo‘lsa, undan tashqari POST tekshiruv yaxshi o‘tmasa), muammoning turiga
qarab bir necha marotaba yonib o‘chishi mumkin. Buning uchun bu funksiya yoqilgan holda
(ENABLED) bo‘lishi kerak. Odatiy holi o‘chiq(Disabled).
Smart Boot Menu - Enabled qiymatga ega bo‘lsa, kompyuter yonishida, qaysi diskdan
yuklanish kerakligini ko‘rsatuvchi xabar chiqadi, so‘ng, belgalagan disk orqali kompyuter
yuklanadi. Bu holda BIOS'da o‘rnatilgan yuklanuvchi disklar darajasi hisobga olinmaydi.
Auto detect PCICLS - kompyuterdan tarqaladigan elektr nurlanishni kamaytiradi, bunga u
ishlatilmayotgan slotlarga elektr toki bermasdan erishiladi. Nurlanish kam darajada kamaytirilgani
bois, bu funksiyani o‘chirib (Disabled) qo‘yish ham mumkin.
DRAM Configuration - bu funksiyani o‘zgartirmagan, to‘g‘rirog‘i umuman kirmagan
yaxshi, tezkor xotiraning nozik sozlashlari o‘rnatiladi, ba'zi qismlarini o‘zgartirib ham bo‘lmaydi,
xullas bu sozlashlarni o‘zgartirmaymiz.
Tiger Intelligent Stepping - funksiya, kompyuterni ishlashini tezlashtiradi(razgon), bu
haqida alohida maqola qilishga harakat qilaman. Tezlashtirishni, kompyuter elementlarini
maksimal darajada ishlatish orqali erishiladi, ya'ni maksimal chastotada, buning natijasida
kompyuterning umri qisqaradi. Default qiymat bersangiz, kompyuter o‘zi qay darajada ishlashini
belgilaydi, agar, Manual qiymat bersangiz, siz o‘zingiz belgilaysiz(kompyuter bilan endi ish
boshlaganlarga bu funksiyani o‘zgartirish umuman tavsiya qilinmaydi).
CPU Frequency - protsessorning shina tizimiga chastota qiymatini berish, bu ham
razgonning bir turi hisoblanadi.
PCIE Clock - PCI Express shina chastotasini o‘rnatish, odatiy qiymati 100 Mgs.
CPU Clock Multiplier - protsessor turiga qarab, protsessor chastotasi va tizim shina
chastotasi orasidagi bog‘lanish. Odatiy holi Auto. Kompyuterni kuchaytirguvchilar(razgon)
menyusi.
AMD K8 Cool control - AMD korxonasi tomonidan chiqarilgan texnologiya bo‘lib, elektr
quvvatini kam sarflashini ta'minlaydi. Agar kompyuterga unchalik katta yuklama tushmasa,
chastotalar avtomat kamaytiriladi, shu hisobiga elektr ta'minoti ham kamayadi. Har
doim Auto qiymati turish tavsiya qilinadi.
PCI/SATA/HT Spread Spectrum - elektromagnit nurlanishni kamaytiriruvchi funksiya,
bunga u 3 ta shina(PCI/SATA/HT Spread Spectrum)ga kamroq signal berish orqali erishadi,
kamroq deganda, kuchsizroq nazarda tutiomoqda, kompyuterni kuchaytiruvchilar uchun
emas(ular ishlatishmaydi).
CPU Vcore Over Voltage Setting - protsessor yadrosiga kuchlanishni berish,
odatda Default qiymat turadi(o‘zgartirishga maslahat berilmaydi), bu orqali avtomat kuchlanish
beriladi, agar kuchaytirish(razgon) bilan shug‘ullansangiz, o‘zingiz bilib kuchlanish qiymatini
berishingiz mumkin bo‘ladi. Shuni bilinki, katta qimat berib yuborsangiz, protsessor darhol ishdan
chiqishi mumkin, yana bir narsa, biroz kuchlanishni oshirish bilan, protsessor qizishi tezlashadi,
darhol kullerni kattasini o‘rnatish lozim. Xullas bu funksiyaga tegmang!
DRAM Voltage Select - tezkor xotira moduli kuchlanishini o‘zgartirish, o‘zgartirish
umuman tavsiya qilinmaydi(!), bu ham kompyuterni kuchaytiruvchilar uchun. Bu ishni qilish
uchun boy tajribaga, elektr ta'minoti bilimlariga va kompyuter qurilmalari haqida to‘liq bilimga
ega bo‘lishingiz lozim.
DRAM Voltage Select - tizim kontrolleri chipsetga kuchlanishni o‘rnatish, default
qiymatni o‘zgartirmang, bu ham razgonchilar uchun.
Asosiy funksiyalar bilan tanishtirib o‘tdim, xulosa qiladigan bo‘lsak, bu menyu asosan
kompyuter ishlashini tezlashtiradiganlar(razgon, overloking) uchun chiqarilgan. Bu funksiyalarni
o‘zgartirish umuman tavsiya qilinmaydi. Bu orqali siz o‘z kompyuteringiz hayotini uzaytirgan
bo‘lasiz.
Tezlashtirishga, kompyuter elementlarini chastota va kuchlanishlarini oshirgan holda
erishiladi. Bu esa standart qiymatlardan chetlanish hisoblanadi va hech kim barqaror ishlashiga
javob bermaydi.
BIOS'ning STANDART CMOS FEATURES menyusi haqida
Odatda BIOS dasturi bilan ishlaganda, klaviaturaning tepa-past va chap-o‘ng tugmalari
ishlatilad, albatta ENTER tugmasidan ham foydalaniladi (tanlash uchun), demak boshladik.
STANDART CMOS FEATURES. Shu nomli menyuni tanlab ENTER tugmasini bosamiz.
Bu menyu orqali vaqt, kun va qattiq disk parametrlarini o‘zgartirish mumkin (diskdan tashqari,
DVD qurilmalar, ba'zi BIOS turlarida fleshkalarni ham). Kerakli diskni tanlab ENTER tugmasini
bosamiz yoki oldingi holga qaytish uchun ESC tugmasini bosamiz. Bu menyuda quyidagi
menyuchalar bor.
IDE Channel 0 Master - bu menyuchada qattiq disk (umumiy holda накопитель)ning
xarakteristikasi keltirilgan (agar IDE raz'yemiga ulangan bo‘lsa). Master- ya'ni asosiy disk. Asosiy
yuklanuvchi disk.
IDE Channel 1 Master - bu ham komyuterga ulangan qattiq disk (umumiy holda
накопитель) xarakteristikasidir (agar IDE raz'yemiga ulangan bo‘lsa). Slave - ya'ni yordamchi
disk, asosiydan diskdan keyin yuklanadigan disk. Agar bu menyuchalarga qanday diskni
o‘rnatishni bilmasangiz, qiymat sifati AUTO'ni tanlang, shunda kompyuter vinchester ulanishi
asosida o‘zi aniqlashtirib oladi.
Fizik ulanish jarayonida Master va Slave qilib belgilash "перемычка" (jumper) orqali
amalga oshiriladi yoki kabel orqali.
Qolgan menyuchalar, SATA raz'yemi orqali ulangan qattiq disklarni xarakteristikalaridir,
bularda faqat Master tushunchasi bor (slave tushunchasi eskirgan) va bu Master'larning
darajalari raqamlar orqali belgilanadi.
Qattiq
disklarni
SATA
ulanishi
darajalarini
Motherboar'dagi
SATA
raz'yemlarining raqamlari orqali ham aniqlashtirish mumkin.
Pastroqda, eski 3.5 dyumli diskovod ham borligi ko‘rsatilgan, bu disk "A" disk sifatida belgilanadi.
Bu menyuning quyi qismida, kompyuterning umumiy xotirasi haqida ma'lumot
keltiriladi.Har bir menyu tegida, BIOS dasturida ishlatiladigan klaviatura tugmalari haqida
ma'lumot mavjud. Agar sizda BIOS turi va versiyasi boshqacha bo‘lsa, shu ma'lumotdan
foydalanib klaviatura tugmalarni vazifalarini aniqlashtirib olishiniz mumkin.
BIOS menyulari haqida umumiy tushuncha
BIOS oynasidagi dastlabki menyular haqida yozib o‘taman, keyingi maqolalardan boshlab
har birini ichini yozib o‘taman.
Maqolalarda, PHOENIX+AWARD nomli firmaning BIOS'i asosida ko‘rsataman, bu firma oldin
ikkita firma ko‘rinishida bo‘lib, hozir birgalikda BIOS chiqarish bilan shug‘ullanishmoqda, ko‘p
kompyuterlarda aynan shu firma BIOS'i ishlatilmoqda.
Demak, kompyuteringiz orqali BIOS'ga kirsangiz, BIOS oynasiga duch kelasiz.
Ichidagi meyularni umumiy qilib ko‘rib o‘tamiz:
1. Standard CMOS Features - menyuda, tizim tomonidan ko‘rsatiladigan vaqt, kun kabi
axborotlar, undan tashqari disklarni sozlash va POST xatolar haqida ma'lumotlarni ko‘rish va
ularni sozlash mumkin bo‘ladi.
2. Tiger Central Control Unit - menyuda, tezkor xotira(RAM), protsessor(CPU)kabi
kompyuter elementlarini ishlashini sozlash va ular haqida axborot olish mumkin bo‘ladi. Aynan
shu menyu orqali kompyuter ishlashini tezlashtirish(разгон) imkoni mavjud.
3. Advanced BIOS Features - kompyuter yuklanishni qanday amalga oshirish kerakligi,
protsessor sozlashlari va xotirani keshlash kabi sozlashlar amalga oshiriladi. Undan tashqari
kompyuter yoqilishida qaysi diskdan yuklanishi kabi savollarga ham javob topiladi.
4. Advanced Chipset Features - bu menyu motherboar'dagi chipsetni sozlash va tezkor
xotira ishlash parametrlarlarini belgilash uchun ishlatiladi..
5. Integrated Peripherals - motherboard'da mujassamlashgan elementlarni sozlash
uchun(audio, video, kontrollerlar,...).
6. Power Management Setup - kompyuterning elektr ta'minotini boshqaradi, undan
tashqari bu menyu orqali kompyuterni o‘chish va yoqilishini avtomatlashtirish ham mumkin.
7. PnP/PCI Configurations - tizim resurslarini qurilmalarga taqsimlash va PCI sozlashlarni
amalga oshiradi.
8. PC Health Status - bu menyu orqali kompyuter ishlashini monitoring qilish mumkin
bo‘ladi. Ba'zi elementlarning haroratini, kullerlarning aylanish tezligini va hakazo.
9. Load Fail-Safe Defaults - oldingi maqolada aytib o‘tgan funksiya, ya'ni BIOS
sozlashlarini eski holatiga qaytaruvchi menyu. Bu menyu, bilib-bilmasdan BIOS
sozlashlarini o‘zgartirib qo‘ygan va orqaga qaytarishni bilmagan foydalanuvchilar uchun
qulaydir.
10. Load Optimized Defaults - bir necha qiymatlarni bergan holda, kompyuter ishlashini
optimizatsiya qilish uchun ishlatiladi.
11. Set Supervisor Password -BIOS dasturiga parol o‘rnatish(superfoydalanuvchiga,
administratorga), bu ishni juda ehtiyotkorlik bilan amalga oshiring.
12. Set User Password - bu ham yuqoridagi kabi parol qo‘yish uchun ishlatiladi, lekin
administratorga emas, balki oddiy foydalanuvchiga, bu foydalanuvchi sozlashlarni ko‘rishi
mumkin bo‘ladi, lekin o‘zgartiraolmaydi.
13. Save & Exit Setup - qilingan barcha ishlar(sozlashlar)ni saqlab, BIOS'dan chiqish.
14. Exit Without Saving - qilingan barcha ishlar(sozlashlar)ni saqlamasdan BIOS'dan
chiqish.
BIOS sozlashlarini oldingi holatiga qaytarish yo'llari
BIOS dasturida har xil sozlashlar mavjud bo‘ladi va bu sozlashlarni bilmasdan o‘zgartirish,
kompyuter bilan sodir bo‘ladigan har xil nohushliklarga olib keladi. Shuning uchun, BIOS bilan
ishlaganda ehtiyot bo‘ling, agar bilmasdan buzib qo‘ysangiz, darhol BIOS dasturidagi sozlashlarni
ishlab chiqarilgan paytdagi sozlashlarga (odatiy sozlashlarga) qaytaring (сброс настроек по
умолчанию).
Sozlashlarni odatiy holga qaytarishning quyidagi usullari mavjud.
№ 1 variant.
Kompyuterni o‘chiring va tok manbaidan uzing, undan so‘ng, kompyuter ichini oching va
u yerdan BIOS dasturi sozlashlarini odatiy holga qaytaruvchi tugmani bosing. Bu tugma faqat
ma'lum bir platalrda mavjud. Natijada, BIOS sozlashlari zavodda chiqarilgan sozlashga
qaytariladi.
№ 2 variant.
Agar sizning platangizda bunday tugma bo‘lmasa, navbatdagi usul yordamida BIOS
sozlashlarini orqaga qaytaring.
BIOS bir necha kichik dasturlardan iborat bo‘ladi, sozlashlar amalga oshiriladigan
dastur BIOS Setup deyiladi. Qachon siz maxsus tugmalar orqali BIOS'ga kirganingizda, siz faqat
BIOS sozlashlariga kirgan bo‘lasiz. Bu sozlashlar maxsus mikrosxemada joylashgan bo‘ladi
va CMOS deb yuritiladi. Sozlashlarni oldingi holatiga qaytarish uchun, CMOS "перемычка"sini
olib, yonidagisiga bir necha sekundga ulaymiz va orqaga qaytaramiz. Shunda BIOS sozlashlari
orqaga qaytadi, bu "перемычка" BIOS batareyasi yonida joylashgan bo‘ladi.
№ 3 variant.
Agar yuqoridagi usullar orqali sozlashlarni oldingi holatiga qaytaraolmasangiz, eng sodda
usulini taklif qilaman. Bu BIOS batareyasini bir necha soniyaga (30-45 soniya) olib, qaytadan
qo‘yishdan iborat. Bu unchalik qiyin emas, faqat batareykani topsangiz bas. Batareyka kottaroq
va dumaqloq ko‘rinishga ega va 3V dan iborat. Agar bu batareyka ishdan chiqsa, kompyuterning
ba'zi sozlashlari(vaqt, kun) buzilib ketadi va kompyuterni yoqganingizda "CMOS-cherksum error"
yoki "Battery Low Lewel" degan xatoliklar chiqadi.
№ 4 variant.
BIOS sozlashlarini oldingi holatiga qaytarishning yana bir usuli bu BIOS'ga kirganda
ma'lum bir menyu orqalidir. Bu menyu "Load Fail - Safe Defaults" deb nomlanadi. BIOS turi va
versiyasiga qarab har xil joyda joylashgan bo‘lishi mumkin. Odatda BIOS Setup oynasida bo‘ladi.
BIOS dasturiga kirish yo'llari
BIOS haqida dastlabki bilimlarga ega bo‘ldingiz. Endi, bu dastur ichiga qanday qilib
kirishni ko‘rsatib o‘taman. BIOS bilan ishlash bo‘yicha tajribangiz bo‘lmasa, xavfsizlik
qoidalariga rioya qilishni maslahat beraman, ya'ni kerakli fayllaringizni boshqa kompyuterga yoki
boshqa vinchesterga olib qo‘ying, bu juda nozik ish bo‘lib, bilmasdan BIOS'ga doir biror boshqa
sozlashni o‘zgartirib qo‘ysangiz, kompyuteringiz ishlamay (yonmay) qolishi mumkin.
BIOS dasturiga, operatsion tizim ishlab turgan paytda kirib bo‘lmaydi, bu xavfsizlik
sababli qilingan. Uning uchun kompyuterni qayta yuklash lozim. Kompyuter yonganda, ekranda
bir muddat BIOS'ga qanday kirish haqida axborot chiqadi, odatda "Press DEL to enter SETUP"
ko‘rinishida bo‘ladi. Agar bu xabarni o‘qiy olmasangiz, bu haqidagi ma'lumot Motherboard
(Материнская плата) qo‘llanmasida ham bo‘ladi, shu yerdan bilib olishingiz mumkin.
Agar qo‘llanma bo‘lmasa va BIOS'ga qanday kirishni bilmasangiz, havotirlanmang,
kompyuter yonganda Delete, F1 yoki F2 tugmalaridan birini tez-tez bosib natijasini kuting, agar
operatsion tizim yuklanishi boshlanib ketsa, demak bilinki siz bosgan tugma BIOS dasturiga
kirishni amalga oshirmaydi, qolgan ikki tugmani bosib harakat qilib ko‘ring. Kirish amalga
oshganligini ekranga chiqadigan ko‘k fonli, bir necha menyulardan tashkil topgan oynadan bilish
mumkin.
Notebook'larda, chiqarilgan firmaga qarab, BIOS'ga standartdan tashqari (delete, F1,F2)
tugmalar orqali kiriladi, ya'ni firma o‘zi belgilaydi, qaysi tugma orqali BIOS'ga kirish
mumkinligini.
Do'stlaringiz bilan baham: |