1- кисм indd

3.5. Меҳнат бозорининг моделлари
Иқтисодиёт фанида меҳнат бозори тўғрисидаги таълимотнинг назарий 
пойдевори классик мактаб вакиллари томонидан қўйилган. Бу йўналиш асос-
чиларидан А. Смит ва Д. Рикардо ўз асарларида давлатнинг меҳнат бозори 
фаолиятига аралашмаслиги зарурлигини назарий жиҳатдан савдо ва тадбир-
корлик эркинлиги, давлатнинг хусусий тадбиркорлиги мисолида асослашга 
ҳаракат қилганлар. Улар бу сиёсатни «ҳамма вақт ва ҳамма учун идеал», деб 
ҳисоблаганлар.
Бу назария кейинроқ И. Бентам ва Ж. Б. Сей каби таниқли иқтисодчи 
олимлар томонидан қўллаб-қувватланди ва ривожлантирилди. Мазкур мактаб 
вакиллари иқтисодий қонунлар, рақобат, ҳар қандай аралашувдан эркин 
бозор хўжалик юритишни ўзи тартибга солади, адолатли фойда олиниши ва 
бу билан иқтисодиётни ривожлантиришни таъминлайди, деб ҳисоблаганлар.
Бу мактаб вакилларининг фикрига кўра, уй хўжаликлари институти эрта-
ми-кеч талаб ва таклифнинг саноат механизми томонидан барбод қилинади, 
мазкур механизмнинг моҳияти мутаносибликни ўрнатишга қаратилган, шу-
нинг учун у иш кучи ортиқча бўлиши ёки етишмаслигига, шунингдек, номи-
нал пул массаси ортиқча бўлиши ёки камомадлигига, нархлар белгиланган 
норма даражасидан ортиқ ўсишига йўл қўймайди. Давлатнинг иқтисодиётга 
аралашуви эса боқимандаликни туғдиради, ишлаб чиқарувчининг салоҳияти-
ни пасайтиради, коррупция ва бюрократизмга йўл очиб беради. Бунинг оқи-
батида эса ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиши орқага кетади (3.9-
расм).
Классик назарияда фақат ишсизликнинг икки шакли: фрикцияли, яъни 
ходимнинг бир корхонадан иккинчисига ўтиш пайтида иш жойини йўқотиши 
ҳамда ихтиёрий ишсизлик, яъни ходим онгли равишда ишлашдан бош 
тортиши ҳоллари бўлиши мумкин, деб ҳисобланар эди. Бошқача айтганда, 
ишсизликнинг бу икки шакли ҳам амалда иш билан тўла бандликни англатган.
Классик мактаб вакилларининг иқтисодиёт фани ва амалиётида фритред-
чилик номини олган мазкур йўналиш тарафдорларининг босими остида XIX 
асрда божхона тизими ислоҳ қилина бошлади: божларни бекор қилиш ва па-

---

119
3.5. Меҳнат бозорининг моделлари
сайтиришга, сирпанувчан шкалаларни жорий қилишга киришилди. Бироқ шу 
аср ўрталарига бориб, фритредчилик фақат Буюк Британияда ғалаба қозона 
олди. Бу империя «жаҳон устахонаси»га айланиб, иқтисодиётга давлат арала-
шувидан воз кечиб, «эркин савдо»га ўтди.