1- кисм indd

бўлган иқтисодиёт. Бундай иқтисодиётда инсон капиталининг иш билан 
бандлиги кафолатланади ҳамда инсон капиталининг етарлича заҳирасига эга 
бўлган меҳнат бозори давлат томонидан самарали тартибга солинади.
6. Сифат жиҳатдан янги тармоқ таркибига эга иқтисодиёт. Бундай 
иқтисодиётда ахборот технологиялари ҳамда қўшимча қиймат ишлаб 
чиқариши асосида ривожланаётган тармоқларга устуворлик берилади.
Лекин иқтисодиётнинг айрим тармоқларида (масалан, фан ютуқлари 
ва юқори технологияларга асосланган тармоқлар) бундай ходимларга 
талаб катта бўлса, бошқалари, жумладан, қишлоқ хўжалигида камроқ. 
Шу сабабли иш билан бандликнинг ҳозирги даврдаги тенденцияси айни 

---

III боб. Меҳнат бозори: моҳияти, шаклланиши ва ривожланиши
106
пайтда тармоқ тенденцияси ҳам ҳисобланади. Ушбу иш билан бандликнинг 
тармоқ тенденцияси иш билан бандлик ва ишсизлик тўғрисидаги анъанавий 
тасаввурларни ўзгартирмоқда. Чунки:
– миллий иқтисодиёт бугунги кунда анъанавий иқтисодиёт бўлиб қо-
ладими, демак, иш билан бандликнинг тармоқ тенденциясини ҳисобга олган 
ҳолда тегишли институционал ислоҳатлар ўтказишни ўзи танлаб олиши керак;
– иш билан бандликнинг анъанавий хусусиятларини сақлаб қолишни 
танлаган миллий иқтисодиёт ўзини жаҳон иқтисодиётининг ҳозирги даврдаги 
тенденциялари, жумладан, иш билан бандлик соҳасидаги тенденцияларидан 
ҳимоя қилади, оқибатда, инсон капиталини ривожлантириш масалаларига 
эътибор сусаяди, «пинҳона» иш билан мустақил бандликнинг ривожланишига 
йўл очиб беради;
– ҳозирги даврдаги иш билан бандлик тенденциясига мувофиқ инсти-
туционал ислоҳотлар ўтказишни танлаган миллий иқтисодиёт бу орқали иш 
билан бандлик таркибини ўзгартириш чора-тадбирларини кўради, натижада, 
фан ютуқларига асосланган ишлаб чиқаришга талаб ортади, бу эса инсон ка-
питалига бўлган эҳтиёжни ҳам кучайтиради.
Шуни таъкидлаш муҳимки, бевосита техника тараққиётига киритиладиган 
инвестициялар ишлаб чиқаришни кенгайтириш (маҳсулот ишлаб чиқариш 
ва хизматлар кўрсатиш ҳажмини кенгайтириш учун ишлаб чиқариш 
қувватларини кўпайтириш)га қаратилган инвестициялардан фарқ қилади. 
Жумладан, инновация натижаларини жорий этишнинг пировард мақсади 
ишлаб чиқарилаётган маҳсулот бирлигига ҳаражатларни камайтириш, яъни 
меҳнат сарфини қисқартиришдан иборатдир. Ишлаб чиқаришни кенгайтириш 
билан боғлиқ инвестициялар эса ўсиб бораётган харидга қодир талабни 
қондиришдан иборат. 
Бироқ, ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун киритиладиган инвестицияни 
техника тараққиётини инвестициялаш билан узвий боғлайдиган хусусиятлар 
ҳам мавжуд эканлигини кўрсатиш зарур. Гап шундаки, талабнинг кўпайиши 
(ишлаб чиқаришни кенгайтиришга, инвестиция киритишга рағбат) техника 
тараққиёти натижасида иқтисодий субъектлар реал даромадларининг ортиши 
билан боғлиқдир. Бу эса янги эҳтиёжларни қондириш учун катта харид кучини 
ҳосил қилади.
Шундай қилиб, бир томондан, инвестициялар бевосита инновацияларни 
жорий этишга йўналтирилган тармоқ ва ишлаб чиқаришларда, одатда, иш 
кучи қисқариши содир бўлади, иккинчи томондан, инвестициялар ишлаб 
чиқаришни кенгайтиришга йўналтирилган тармоқ ва ишлаб чиқаришда эса 
ишлаб чиқариш омиллари, шу жумладан, иш кучига ҳам талабнинг ортиши 
кузатилади. 

---

107
3.3. Меҳнат бозорининг турлари
Меҳнатга лаёқатли аҳоли сонига таъсир кўрсатувчи омиллар ўртасида 
демографик жараёнлар устувор ҳисобланади. Муайян мамлакат ёки минтақада 
аҳолининг такрор ҳосил этилиши хусусиятлари фақат меҳнат ресурсларининг 
миқдоригагина эмас, шунингдек, уларнинг таркиби ва сифати (ёши, жинси, 
саломатлиги ва ҳоказолар)га ҳам таъсир кўрсатади. Бундай омилларнинг 
амал қилиши нисбатан катта даврни ўз ичига қамраб олади. Чунки туғилиш 
даражасининг ўзгариши меҳнат ресурслари таклифига 15–20 йилдан сўнг 
таъсир кўрсата бошлайди.
Шу билан бир қаторда, фаол ва нофаол меҳнат ресурслари ўртасидаги 
нисбатлар ўзгаришининг мавжуд тенденцияларини ҳам ажратиб кўрсатиш 
керак. Умуман олганда, аҳолининг иқтисодий фаоллигини шакллантириш 
муаммоси меҳнат мотивацияси билан узвий боғлиқдир. Аммо бу муаммоларни 
ўрганиш бизнинг тадқиқотимиз вазифалари доирасига кирмайди. Фақат шуни 
қайд этиш лозимки, ўтиш иқтисодиётида меҳнатни рағбатлантириш тизими 
қуйидаги таркибий қисмлар жамланмасидан иборат бўлиши керак:
– биринчидан, бу – меҳнатни моддий, пул билан рағбатлантириш 
тизимидир. Унинг моҳияти меҳнатга муайян даражада иш ҳақи тўлашдан 
иборат бўлибгина қолмай, шунингдек, ходимнинг ўз меҳнат сарфи ва 
бунинг учун олаётган пул даромади миқдорини ижобий қабул қилишини 
таъминлашдан иборатдир;
– иккинчидан, ижтимоий хусусиятга эга (пул шаклида бўлмаган) моддий 
рағбатлантириш тизимидир. Бу тизимга ходимларга муносиб меҳнат 
шароитлари яратиш, меҳнат мотивациясини ижодий, мазмун жиҳатдан 
бой меҳнат жараёнига ўтиш орқали таъминлаш, бўш вақт ажратиш билан 
рағбатлантириш, жамоада қулай муҳитни яратиш киради; 
– учинчидан, инсонни фақат ишлаб чиқариш функцияларини бажарувчи 
механизм эмас, балки шахс сифатида мотивациялашга йўналтирилган 
рағбатлантиришдир.
Юқорида қайд этилган меҳнатни рағбатлантиришнинг уч усули алоҳида 
шахс ҳамда жамоага нисбатан қўлланувчи меҳнат мотивациясининг яхлит 
тизимини ташкил этиши лозим. 
Шу билан бирга, фаол ва нофаол меҳнат ресурслари ўртасидаги чегара 
жуда ҳаракатчан бўлиб, унинг ўзгаришига ҳам иқтисодий, ҳам ноиқтисодий 
омиллар: аҳоли ва алоҳида шахснинг турмуш даражаси, иш ҳақи ҳамда иш 
билан бандлик бошқа шартларидаги ўзгаришлар, меҳнат ресурсларининг 
демографик таркиби, миллий анъаналар, аҳоли турли гуруҳларининг 
ижтимоий меҳнатда иштирок этишини тартибга солиш ва ҳоказолар таъсир 
кўрсатади.
Меҳнат ресурслари ва иш кучи сифатига таъсир кўрсатувчи муҳим 
кўрсаткич – уларнинг касбий-малака таркиби ҳисобланади. 

---

III боб. Меҳнат бозори: моҳияти, шаклланиши ва ривожланиши
108
Ҳар бир алоҳида ҳолатда меҳнат ресурсларининг касб-малака таркиби 
таълим ва касбий тайёргарлик тизими билан белгиланади. Меҳнат қилаётган 
иш кучи сифатини баҳолашда (айниқса, ўтиш даврида) унинг касб ва ҳудудий 
ҳаракатчанлиги даражаси тобора ортиб бориш муҳим аҳамиятга эгадир. Бу 
даража қатор хусусиятлар: миллий анъаналар, бозор инфратузилмалари 
ривожланганлиги даражаси, турар жой бозори мавжудлиги билан белгила-
нади. 
Аҳолининг иш билан бандлиги даражасини шакллантиришга меҳнат 
қонунчилиги ҳам бевосита таъсир кўрсатади. Ишсизликни тартибга солувчи 
ҳуқуқий ҳужжатлар (ишсизликни аниқлаш, мазкур мақомни олиш тартиби, 
ишсизлик аниқ шаклига боғлиқ равишда статистика ҳисоботини олиб бориш 
хусусиятлари) давр талаби асосида муттасил такомиллаштириб борилиши 
лозим.
Жумладан, ҳозирги пайтда ишсизни рўйхатга олиш босқичидаёқ тегишли 
йўриқномаларнинг мукаммал эмаслиги сезилиб қолади. Натижада, Иш 
билан бандликка кўмаклашувчи марказлар ишсизлар сифатида фақат иш 
қидирувчиларнинг бир қисмини ҳамда иш билан бандлик органларига 
мурожаат этган ишсиз фуқароларнигина рўйхатга оладилар. Кўпчилик эса 
ўзи мустақил иш қидиради ва амалда улар расмий статистика билан қамраб 
олинмаган, демак, тегишли имтиёзлардан ҳам фойдаланмайди.
Ўзбекистон Республикасида иш билан бандликни шакллантириш ва 
меҳнат бозорига қуйидаги омиллар бевосита таъсир кўрсатади:
– янги, устувор равишда кичик бизнесда иш ўринлари яратиш билан 
боғлиқ бўлган барқарор иқтисодий ўсиш тенденцияларини давом эттириш ва 
мустаҳкамлаш;
– иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар ҳамда бошқарув персонали сонини 
мақбуллаштириш (бу ходимларнинг ишдан бўшаши ва меҳнат бозорига 
ортиқча иш кучи кириб келиши билан боғлиқ);
– ширкат хўжаликларини фаол равишда фермер хўжаликларига айлан-
тириш (бунинг натижасида маҳсулот бирлигига меҳнат сарфи ўртача 8,0–10,0 
% кам бўлади);
– иш билан бандлик даражасини янги деҳқон хўжаликларини ташкил этиш 
ҳисобига ошириш имкониятларининг камайганлиги;
– меҳнат ресурслари сонининг ўсиши;
– меҳнатга лаёқатли ёшда бўлган аҳоли миграцияси кўрсаткичлари;
– иқтисодиётда малакали иш кучига, энг аввало, тадбиркорлик фаолиятини 
амалга оширишга қодир бўлган ходимларга талабнинг ортиши.
Шундай қилиб, меҳнат бозори мамлакат макроиқтисодиётининг ривожла-
ниши билан ҳам, ходимнинг меҳнат мотивацияси билан ҳам боғлиқ мураккаб 

---

109
ва динамик ҳодисадир. Бу тушунча меҳнат бозорининг муайян даврдаги ҳола-
ти элементини англатувчи меҳнат хизматини сотиш-харид қилиш доирасидан 
ташқарига чиқади.