1 – Амалий машғулот. Нефтни қайта ишлаш ва яримфабрикатларни тозалаш

 
4.4. Дизел ёнилғисининг фракцион таркиби 
Дизел ёнилғисининг фракцион таркиби, бензинникига ўхшаш, махсус 
приборда 100 мл ёнилғини қиздириб аниқланади; ҳосил бўладиган буғ 
совитилади, конденсат ўлчов цилиндрига йиғилади. Ҳайдалиш жараёнида 50 ва 
96% ёнилғи қайнаб чиқиши ҳароратлари ўлчанади. 
Пуркалиш сифати ва ёнишнинг тўлиқлиги ёнилғининг фракцион 
таркибига боғлиқ. Агар дизел ёнилғисида енгил углеводородлар кўп бўлса ёниш 
жараёни бузилади (тирсакли вал 1 градусга бурилишида босимнинг ортиши 
кескин кўпайиб кетади). Оғир, қайнаш ҳарорати юқори бўлган ёнилғи 
пуркалганда йирик томчилар ҳосил бўлади, ёнувчи аралашма сифати 
ёмонлашади, ёнилғи сарфи кўпаяди. Ёнилғи сезиларли даражада оғирлашган 
бўлса форсункалар пуркагичларининг коксланиши салмоқли ортади, цилиндр-
поршен гуруҳи зонасида сўхта кўпаяди. Замонавий кучайтирилган дизеллар 
фақат фракцион таркиби меъёрлаштирилган ёнилғида ишончли ишлаши 
мумкин; 96% қайнаб чиқиши ҳарорати 340...360 
0
С дан (сортига қараб) 
ортмаслиги керак. 
Лов этиб ёниб ўчиш (вспышка) ҳарорати ёнилғининг фракцион 
таркибига боғлиқ; бу ҳароратда нефт маҳсулоти буғлари ҳаво билан ёнувчи 
аралашма ҳосил қилади. Бу аралашма олов келтирилса алангаланади. Дизел 
ёнилғиси – енгил алангаланадиган суюқлик бўлиб, лов этиб ёниб ўчиш 
ҳарорати турли маркалари учун 35...80 
0
С оралиғида. Замонавий дизел 
ёнилғиларининг лов этиб ёниб ўчиш ҳарорати анча паст (35...40 
0
С), бу эса очиқ 
ҳавода ишлатиладиган двигателлар учун етарли. Бино ичида ишлатиладиган 
двигателлар учун лов этиб ёниб ўчиш ҳарорати 65...80 
0
С оралиғида бўлган 
махсус ёнилғилардан фойдаланилади. 
 
4.5. Дизел ёнилғисининг ўз-ўзидан алангаланиши 
Дизел двигателларида ёнилғи-ҳаво аралашмасининг алангаланиши 
ташқи ўт олдириш манбаъсисиз содир бўлади. Аралашма юқори ҳарорат 
таъсирида унда тез бораётган оксидланиш реакциялари туфайли ўз-ўзидан 
алангаланади. 4.1-расмда дизел двигателининг индикатор диаграммаси, яъни 
цилиндр ичидаги газ босими р нинг тирсакли вал бурилиш бурчаги 

га 
боғлиқлиги диаграммаси кўрсатилган. 
Форсунка ёниш камерасига ёнилғини пуркашни 1-нуқтада – ЮЧҲ га 
тирсакли вал бурилиш бурчаги бўйича 10...20 
0
етмасдан бошлайди. Ёнилғи 
пуркалишининг тугаши турли двигателларда ҳар хил: баъзиларда ЮЧҲдан 
кейин, бошқаларида ЮЧҲга етмасдан олдин тугайди. Ёнилғи пуркала 
бошланган ондан бошлаб ЮЧҲгача бўлган бурчак – ёнилғи пуркалиши 
илгарилиги бурчаги 
пур
дейилади. Ёнилғи пуркалиши давомийлиги ёнилғи 
пуркалиши бошланганидан тугагунича бўлган даврга мос бўлади. 

---

36 
4.1-расм. Дизелнинг ёйилган индикатор диаграммаси 
а – нормал ишлаганда; б – қаттиқ ишлаганда; 1 – пуркалашнинг бошланиши; 
2 – ёнилғининг ўз-ўзидан алангаланиши; 3 – тез ёниш охири; 4 – секин ёниш охири; 
5 – ёниб тамом бўлиш 
Ёнилғи-ҳаво аралашмасининг алангаланиши ёнилғи камерасига ёнилғи 
пуркала бошланишидан бир мунча муддат ўтгандан кейин бошланади. Бу вақт 
ўз-ўзидан алангаланишнинг тутилиши даври деб аталади. ёнилғи буғлари ўз-
ўзидан аланга олгунича (2-нуқта) маълум давр ўтади; бу даврда қатор 
физикавий ва кимёвий жараёнлар содир бўлади. Ёнилғи қизиган ҳавога 
пуркалади, унинг томчилари юқори ҳароратгача қизийди ва буғланади. Юқори 
ҳарорат ва кислород таъсирида ёнилғи таркибидаги углеводородлар кўп 
босқичли оксидланиш реакцияларидан ўтади. Ишчи аралашмада кислородли 
бирикмалар тўпланиб боради, кейинчалик улар иссиқликнинг бир қисмини 
(10...15%) ва кислородни чиқариб парчалана бошлайдилар. Совуқ алангали 
оксидланиш аралашма ҳароратининг ортишига ва алангаланишнинг бир нечта 
ўчоқлари пайдо бўлишига олиб келади. Ушбу пайтда «совуқ аланга» деб 
аталувчи зангори нурланиш пайдо бўлади. Аралашма ҳароратининг ортиши 
натижасида кимёвий реакцияларнинг тезлиги ортади, унинг алангаланиши 
содир бўлади, яъни «иссиқ аланга» пайдо бўлади. 
2-нуқтада ёнилғи ёниши бошланади. Бу пайтда пуркалган ёнилғининг 
кўп қисми буғланиб улгуради ва ёниш жараёни ёнилғи-ҳаво аралашмасини янги 
порцияларини қамраб ола бошлайди. Форсунка ёниш камерасига ёнилғини 
пуркашда давом этади; бу ёнилғи ҳаво билан интенсив аралашади, буғланади ва 
тез ёнади. Ёнилғининг тез ёниши натижасида цилиндрдаги босим кескин 
ортади. Тез ёниш даври 2-нуқтадан 3-нуқтагача давом этади. Бу даврда 
циклавий узатиладиган ёнилғи иссиқлигининг асосий қисми (70% гача) 
ажралиб чиқади, форсунка ёнилғини пуркашда давом этади. Тез ёниш охирида 
(3-нуқта) босим ортиши деярли тўхтайди, ёниш тезлиги секинлашади. 
3-нуқтадан кейин секин ёниш даври бошланади, босим деярли 
ўзгармайди. Ёнилғи пуркалиши тугайди, лекин ёниш жараёни давом этади, газ 

---

37 
ҳарорати ортиб боради. Бу даврда иссиқликнинг тахминан 20% и ажралиб 
чиқади. Бу давр охирида босимнинг пасайиши (4-нуқта) поршен ҚЧҲга қараб 
ҳаракатида ёниш камераси ҳажмининг ортиши туфайли бўлади. Секин ёниш 
даврининг охири деб шартли равишда 4-нуқта қабул қилинган; бу нуқтада ёниш 
камерасидаги газларнинг ҳарорати максимал қийматга етади. 4-нуқтадан кейин 
ёнмасдан қолган ёнилғи ва чала ёниш маҳсулотлари ёниб тугайди. Ёнилғи 
қанчалик оғир бўлса, унинг қовушқоқлиги ва зичлиги қанчалик катта бўлса, 
ёниб тугаш даври шунчалик узоқроқ бўлади. 
Ёнилғи-ҳаво аралашмасининг ўз-ўзидан алангаланишининг тутилиб 
қолиш даври катта бўлганда двигател цилиндрида ёнилғининг катта қисми 
тўпланади ва бирданига ёнади. Бу тирсакли вал буралишининг ҳар бир 
градусига мос келадиган босимнинг кескин ортишига сабаб бўлади, натижада 
дизел «қаттиқ» ишлайди; бунда КШМ деталларига катта динамик кучлар 
таъсир қилади, шовқин пайдо бўлади, деталлар ейилиши тезлашади. Агар 
тирсакли вал бурилишининг 1 
0
да ёниш камерасидаги босим 0,25...0,50 МПа 
ортса двигател нормал ишлайди, 0,5...0,9 МПа ортса – қаттиқ, 0,9 МПа дан кўп 
ортса – дизел ўта қаттиқ ишлайди.