0‘zbekistonda ichki turizmni rivojlantirish mexanizmlari

Iqtisodiyotda mexanizmga quyidagi tarifni herishimiz mumkin: mexanizm - iqtisodiy resurslar va ulami o'zaro uyg¹ unlashtiruvchi jarayonlar majmuidir.
Taklif qilinayotgan tushunchaning farqli jihati unda jarayonli yondashuvning mavjudligi hamda mexanizmning jarayonga buysu- nuvchanligidir. Ushbu holatda iqtisodiy mexanizmni boshqaruvdan farqlash ko‘zda tutilgan boiib, mexanizm - jarayonning boshqariladigan resursidir.
Iqtisodiy mexanizmni loyihaJashtirish deganda ko‘p sonli iqtisodiy vazifalarning o‘zaro uyg‘unlashuvi va iqtisodiy resurs- laming o‘zaro guruhianishini ifodalovchi gipotetik jarayon tushuniladi. Iqtisodiy mexanizmni shakllantirish quyidagi ketma- ketllikda amalga oshiriladi:

• 
  mexanizmning amal qilinishi uchun zarur resursni kozda tutuvchi jarayonning boshlanishini tahJii qilish;
  
• 
  jarayonning yakuniy bosqichini taiilil qilish - resurslaming tarkibi va o‘zaro aloqa, uning asosiy parametriari va xususiyati, moMjallanganhgi, iqtisodiy samarasi, bazaviy jarayonga muvofiq kelishi;
  
• 
  jarayon boshqaruvini loyihalash: asosiy qonunchilik va me’yoriy-huquqiy hujjatlashtirish, rahbarlik, dasturliy ta’minot, turli ko‘rsatma va tavsiyalar.;
  

Iqtisodiy mexanizmning shakllanish jaryoni 38-rasmda keltirilgan.
Rcspublikasi Qonunchiligi rahbariyat moddiy resurslar



Iqlisodiy jarayon tavsifi

Iqtisodiy mcxanizm
Moliyaviy resursfaf Xqti_sodiy mexanizmni Mehngtresurslar ' _{ish!ab chiqish} mfratuzilma.
Bizncs analilik
38-rasm. Iqtisodiy mexanizmning shakilanish jarayoni.
Keltirilgan diagrammadan ko'rinib turibdiki, jarayonning boshlanishida tarqoq xarakterga ega turli resurslar yoki ayrim resurs potensiali keltirilishi mumkia Jarayon yakunida esa mazkur resurslarning o‘zaro bog'lanishi hamda aloqadorligini aks ettiruvchi mexanizmni kuzatish mumkin. Masalan, energiyatejamkor loyihalami investitsiyalash mexanizmini yaratish uchun quyidagilar talab etiladi:

1. 
   Moddiy resurslar - investitsiyaiaming harakatini ta’minlab beruvchi obyektlar.
   
2. 
   Moliyaviy resurslar - korxona yoki davlat budjcti mablag‘lari, pay shaklidagi investitsion fondlar, banklar, investorlar tomonidan kiritilgan mablagMar va shu kabilar.
   
3. 
   Mehnat resurslari - investitsion jarayonda band boMgan xodimlar.
   
4. 
   Infratuzilma nomoiiyaviy korporatsiyalar, moliya muassa- salari va ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar.
   

Jarayonni boshqarish sifatida esa energiyatejamkor loyihalarni yaratish uchun zarur bo'lgan shart-sharoit, tartib qoidalarm ishlab chiqish tizimini tushunamiz.
Biznes-analitik ko‘rsatilgan resurslarning o‘matilgan tartib qoida va ko‘rsatmalar asosida uyg‘unlashuvini taminiaydi, natijada

energiyatejamkorlikka enshish mexanizmi (moddiy, mehnat, moliyaviy resurslar va infraluzilma) shakllanadi.
Mazkur mexanizmning asosiy farqli jihati shundan iboratki, u mustaqil holda amal qilmaydi. Aynan shu xususiyat uning yangi tushuncha ekanligidan dalolat beradi. Faqatgina zaruriy dasturlar ishlab chiqtlishi va amalda qo‘llanilishi bilan mazkur iqtisodiy mexanizm harakatga keladi. Ta’kidlash joizki, iqtisodiy
mexanizmning taklif etilayotgan loyihasi boshqa sohalarda ham sezilarli o‘zgarishlarsiz qo‘llanilishi, zaruriy resurslaming samarali uyg‘uniashuvini ta’minlashi mumkin.
“Iqtisodiy mexanizm” tushunchasi yangi, aniqroq va turli noaniqiiklardan holi hisoblanadi. Bundan tashqan, ushbu atamamos keluvchi turli jarayonlami e’tiborga olgan holda ishlab chiqilgan bo‘lib, zamonaviy iqtisodiyotdagi mavjud nazariy tariflardan sezilarli farq qiladi.
Ko‘pgina ilmiy manbalami tadqiq qilish shuni ko'rsatmoqdaki, zamonaviy iqtisodiyot nazariyasida mexanizm atamasi jarayon sifatida talqin qilingan. Mexanizmni ushbu jarayon tarkibiga kiruvchi resurs va ularning o‘zaro aloqadorligi sifatida talqin etish iqtisodiy jarayon laming yaxlit tizim sifatida ifodalash imkonini beradi².
Xalqaro turizmning rivojlanishini o'rganishimizdan ma’lum boMadiki, turizm rivojlangan davlatlarda uning barcha sohalari va turlarini nvojlantirish to*liq yo^fclga qo‘yilib, davlatning milliy tunzmi nomini olgan. Davlatning bu milliy turizmida esa asta- sekinlik bilan ochiq raqobat yuzaga kelib chiqqan. Xalqaro turizm va turizm rivojlangan davlatlardagi bu holatni O'zbekislonning turizmida ко⁴rib chiqadigan boMsak, mamlakatimizdagi turizmning ancha notekis rivojianayotganligi va shakllanayotganligini namoyon bo‘ladi. Bu notekislik mamlakalimizda turizm sohasining tashkil qilinishi va nvojlanishining quyidagi bosqichlarida ham ko‘rinib tunbdi:

1. 
   1991-1995 yy.
   
2. 
   1995-1999 yy
   
3. 
   1999-2000 yy.
   
4. 
   2000-2005 уу.
   
5. 
   2005-2016 уу.
   
6. 
   2016-yildan boshlandi³.
   

Qayd qilingan bosqichlarda turizm sohasining tashkiliy- huquqiy me'yorlari, davlatimizning turizmni rivojlantirish dasturlari yaratildi va bu yo^lnalishiarda asosan xalqaro turizmni rivojlantirishga urg‘u berildi.
0‘zbekistonda xalqaro turizm mustaqillik yillarining dastlabki kunlaridan o‘z rivojlanishini boshladi. Chunki, davlatimizning mustaqilligi e’lon qilingandan boshlab jahondagi ko‘p!ab davlatlar mustaqil O'zbekistonni xalqaro miqyosda tan olib, vatanimizda o‘z davlatlarining elchixonalarini, vakolatxonalarini ochishga kirishdi- lar, mustaqil CTzbekiston bilan har taraflama rivojlanish bitimlarini, shartnonialarini tuza boshladilar. O'zaro teng shartnomalarga asosiangan bunday do'stona munosabatlami mustabkamlasb va rivojlantirish uchun xalqaro hamkorlikda albatta xalqaro turizmni rivojlantirish zanirati ham kelib chiqqan edi.
0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirayoyevning «0‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2016-yil 2-dekabrdagi PF- 4861-sonli Farmoni⁴ da:
“Mamlakatda turizmni jadal rivojlantirish, mavjud ulkan turizm salohiyatidan yanada to‘liq va samarali foydalanish, an’anaviy madaniy-tarixiy turizm bilan birgalikda turizmning boshqa salohiyatli turlarini, ichki, kirish va dtiqish turizmini kompleks rivojlantirishning milliy va hududiy dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish" belgilangan. Bu farmon mamlaka- timizda turizmni bir tekis rivojlantirish masalalarini tatbiq etishda, turizmnining sohalarini, barcha turlarini hududiy va mintaqaviy tekis rivojlantirish uchun asosiy dastur bo‘lib xizmat qiladi.
Shumngdek, 0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018-yil 7-fevraldagi “Ichki turizmni rivojlan­tirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g^lrisida”gi PQ-3514-sonli
Qarori hududlami barqaror va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim omillaridan biri ichki turizmni jadal nvojlantirish, fuqarolami mamlakatimizning madaniy-tarixiy merosi hamda tabiiy boyliklari bilan tanishtirishni maqsad qilib qo^kydi⁵ Shu nuqtayi nazardan ham, mamlakatimizda ichki turizm sohasini zamonaviy tashkil qilish va rivojlantirish vatanimizning milliy turizmini rivojlantirishdagi eng dolzarb, davlat ahamiyatiga molik masala hisoblanadi.
Ichki turizmni rivojlantirishda eng muhim omillardan birmchisi aliolining turizm sohasi va ichki turizm sohasi haqida axborotlanganlik darajasi hisoblanadi. Ikkinchisi esa, ichki turizm sohasida tadbirkorlami tayyorlashdir. Uchinchi masala ichki turizm sohasiga rivojlantirishga ixtisoslashgan turistik firmalar va turistik tashkilotlarni tashkil qilish hisoblanadi.
Ichki turizmni rivojlantirishda yana bir muhim omilga e’tibor berilishi kerak-ki, ichki turizmning xizmatlari va mahsulotlari xalqimizning barcha iqtisodiy qatlamlariga, yosh tarkiblariga mos kelishi, xalqimizning ijtimoiy-iqtisodiy darajalari har xil bo‘lgan oilalari bu turistik xizmatlar va mahsulotlami sotib olishlari imkoniyatlari yaratiiishi va shunday talablarga javob beruvchi turistik mahsulotlar va turistik xizmatlarni ichki turizm bozoriga chiqarishimiz lozim.
Qayd qilingan masalalarni hal qilish 0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018-yil 7-fevraldagi ‘‘Ichki turizmni rivojlantirishni ta'minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3514-sonli Qarorining quyidagi bandlarida berilgan:

5. 
   Belgilab qo‘yilsinki, Dastur doirasida 0‘zbekiston Respublikasi fuqarolariga turistik-ekskursiya turlari uchun to‘lovlar bilan bog‘liq xarajatlar:
   

• 
  ta’lim muassasalari o‘quvchilari uchun - o‘z mablag‘lari va 0‘zbekiston yoshlar ittifoqi mablag^llari hisobidan,
  
• 
  yetim bolalar, kam ta’minlangan oilalar farzandlari, nogironligi bo4gan shaxsiar uchun ularning umumiy sonidan kamida 20 foizi qamrab olinishi ta’minlangan holda - xayriya mablagMari, shuningdek, har yili 0‘zbekiston Respublikasi Daviat budjeti ko'rsatkichJarida nazaida. tutilgan mablagMar hisobidan;
  
• 
  pensionerlar hamda umsh va mehnat faxriyiari uchun-o‘z mablagMari, 0‘zbekiston faxriylarining ijtimoiy faoliyatini qoMlab- quwatlash «Nuroniy» jamg‘armasining mablagMari va xayriya mablagMari hisobidan;
  
• 
  faol xotin-qizlar uchun-o‘z mablagMari, O‘zbekiston Xotin- qizlar qo‘mitasi mablagMari, «Mahalla» xayriya jamoat fondi mablagMari va xayriya mablagMari hisobidan;
  
• 
  mahalla faol lari va yosh oilalar uchun-o‘z mablagMari, «Mahalla» xayriya jamoat fondi mablagMari hisobidan tenglik asosida qoplanadi.
  

6. 
   Daviat organlari va boshqa tashkilotlar rahbarlariga:
   

• 
  jamoaviy shartnomalarga rag⁴batlantirish chorasi sifatida daviat organlari va boshqa tashkilotlaming budjetdan tashqari mablagMari hisobiga o‘z xodimlarining kamida 10 foizini oila a’zolari bilan birgalikda har yili dam olishga (ichki turizmga) yuborishni nazarda tutadigan xodimlaming jamoaviy va oilaviy dam olishini tashkil qilish normasini kiritish;
  
• 
  xodimlarga mehnat qonunchiligiga muvofiq ular uchun qulay boMgan vaqtda sayohat qilish va dam olish uchun ta’tilning foydalanilmay qolgan qismi hisobidan dam olish kunlari (otgul) berish.
  

Ichki turizm sohasini rivojlantirish xaiqimizning madaniy va ma’rifiy hayotida ham kutilgan samaralami beradi. Ichki turizm sohasini rivojlantirishda aholi ish bilan ta’minlanishi ortadi, ijtimoiy-iqtisodiy yashash tarzi oshadi, ichki turizm infratuzil- malarini yaratishda va ichki turizmda xizmatlar qilishda aholining turistik faoliyati kuchayadi, viloyatlar va tumanlarda yashayotgan aholilaming bir-biri bilan tanishishi va do‘stlashuvi kuchayadi. Viloyatlardagi aholilar boshqa viloyatlardagi, tumanlardagi turistik resurslardan va ayniqsa rekreatsiya, davolanish va muqaddas ziyoratgohlardan xabardor boMishadilar.
Ichki turizm sohasi turistik ekskursiya xizmatlarini tashkil qiladi va rivojlanishini ta’minlaydi. Ayniqsa, bolalar ekskursiya- larining rivojlanishi natijasida boMg‘usi avlodning vatanimizni va uning boylikJarini bilishi, betakror tabiatini o‘rganishi xaJqimizning madaniy-ma’rifiy taraqqiyotida muhirn va ahamiyatli hisoblanadi.
lchki turizm sohasini “shaharlar-qishloqlarga+ qishloqlar- shaharlarga shiori va dasturi asosida rivojlantirish Yevropa davlatlarida o‘tgan asming 80-yillaridan mukammaJ amalga oshirilib keiinmoqda. Ayniqsa, qishloqlardagi maktab o‘quvchilarini shaharlar hayoti va diqqatga sazovor joylari bilan tanishtirish ekskursiyalarini muntazam tashkil qiiish va aksincha shaharlik maktab o‘quvchilarini qishloq hayoti bilan tanishtirish, dam oldirish ekskursiyalarini muntazam tashkil qiluvchi turistik firmalarga ko‘plab imtiyozlar yaratish Yevropa davlatlarida ichki turizmni rivojlantirish dasturlariga kiritilgan.
Ichki turizm sohasini rivojlantirishda viloyatlar va tuman hokimliklari yangi ish o‘rinlarini yaratish, aholining dam olish tizimini samarali tashkil qilishda ichki turizmni rivojlantirish imko- niyatlaridan unumli foydalanish salohiyatlari juda katta ekanlildarini e’tiborga olishlari lozim. Bu haqida 0‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning ‘Turizm sohasini rivojlan­tirishda mahalliy hokimiyat organlarining mas’uliyatini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorida quyidagilar belgilangan⁶:

• 
  hududda turizm sohasida davlat siyosatini amalga oshirish, soha bo‘yicha qabul qilingan konsepsiya va dasturlaming ijrosini ta’minlashga qaratilgan tadbirlami belgilash;
  
• 
  turizm sohasining iqtisodiy, ekologik, ijtimoiy, madaniy va boshqa yo‘nalishlardagi infratuzilmasini takomillashtirish va turizm yo‘nalishidagi diqqatga sazovor joylar, ulami yaxshilash bo‘yicha amq chora-tadbirlami belgilash hamda amalga oshirish;
  
• 
  turizm sohasida turizmni rivojlantirishning hududiy dasturlarini ish lab chiqish va amalga oshirishni muvofiqlashtirish;
  
• 
  turizmni rivojlantirish masalalari bo‘yicha mas’ul vaziriik, idora va qo‘mitalaming hududiy boshqarmalari ish faoliyatini muvofiqlashtirish.
  

Davlat qo'mitasining «ichki turizmni rivojlantirish» bo‘limi

Davlat qo‘mitiusining «Axborot turlarini muvofiqlashtirish boshqarmasi
Ichki turizmni rivojiantirishda eng muhimi, qayd etilgan hujjatlar viloyatlar hokimliklarining viloyatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish rejalariga kiritilishi kutilgan maqsadlami berishi aniq. Shu bilan birga, bizning nazarimizda ichki turizmni rivojiantirishda turistik firmalar va turistik tashkilotlar o‘rtasida ochiqlik, tashabbuskorlik va o‘zaro hamkorlik kuzatilmayapti. Yevropa davlatlaridagi turistik firmalar sohalar va turizmning turlari bo‘yicha ixtiyoriy-tashabbus va axborot markazlarini tashkil qiladilar va 0‘zlarimng faoliyatlari, yaratgan turistik mahsulotlari bo'yicha aholiga va xalqaro axborot tizimlariga reklamalarini, axborotlarini uzluksiz ravishda tarqatib boradi.



Viloyatlarda ichki turizm
tadbirkorligini tashkil qilish va
rivojlantirishni muvofiqlashtiruvchi
axborot markazlari

Davlat qo'mitasining
«J iudiKlIarning turizm
salohiyati
rivojlanishini
muvofiqlashtirish,
turizm sohasidagi
dasturlami ishlab
chiqish va amalga
osbirishni monitoring
ailish boshaarmasi»
Viloyatlarda ichki turizm bozorini
tashkil qilish axlx>rol markazi