0‘zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi erkin Egamberdiyev mikroiqtisodiyot

AК

Sk.k=—; (4)

Skt.=

p-	-Xu.
L —	К ’
	,-Xm.
	к
ACM 1*1'
II ^1	±кау'
xm,	-Хтгш

Sn.t.=

Stns=

Kas ^±Kay

(5)

(6)

(7)

(8)

•Л- ...

Bu muddat belgilangan normativ me’yoridan qancha kam bo‘lsa, samaradorlik darajasi shuncha yuqori hisoblanadi. Formulalarning aksi bir so‘mlik xarajat hisobiga qancha foyda olinishini ko‘rsatadi. Resurs- larning foydalilik koeffitsiyenti qancha ko‘p «1» ga intilsa, foydalilik darajasi shuncha yuqori hisoblanadi.

Bu yerda: Tx.F - korxonada olingan foyda yoki xarajatlaming kamayishi hisobiga xarajatlarni qoplanish muddati;

К - kapital;

X_m, Хщ₂ — chora-tadbirlar amalga oshirmasdan va amalga oshiril- gandan keyingi maksimal foyda — MR (Q).

Qiymat ko'rsatkichlardan tashqari, ularning kamchilligini to‘ldirish uchun qo‘shimcha ravishda natural ko‘rsatkichlardan ham foydalaniladi.

Bular: materiallar sig'imi, fond qaytimi, xomashyoni mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan natural miqdoridagi sarfi va boshqalar.

Bozor talabini qondirishning, turli xil xo‘jalik va texnik vazifalami hal etishning variantlari, yo'llari ko‘p. Shulardan eng foydalisini ajratib olish iqtisodiyotning asosiy maqsadi. Ular qo'yidagilar:

• 
  yangi korxonani qurish yoki ishlab tuiganini kengaytirish va qayta jihozlash;
  

• 
  bir-birining o‘mini bosa oladigan xomashyolardan foydalanish va mahsulotlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo'yish;
  
• 
  eski texnika o'rniga yangi, takomillashgan, unumdor va sifat- lilarini kiritish;
  

• 
  ishlab chiqarishni ixtisoslashirish va korxonalarning yirikligini tanlash;
  

• 
  quriladigan korxonalarning joyini tanlash;
  

• 
  ishlab chiqarish quwatini oshirish yo'llari va ishlab chiqarishni tahlil etish usullarini tanlash.
  

Demak, iste’mol bozorining sanoat mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirish yo‘llarini tanlashda uning ishlab chiqarishda ketadigan ijtimoiy mehnat sarfining eng kam miqdorda bo‘lishiga yoki xarajatlar eng ko‘p iqtisodiy samaradorlikni ta’minlashga asoslahishi zarur. Bu optimallashtirish usullaridan foydalanish asosida hal etiladi.

Bir variantning ikkinchi variantga nisbatan afzalligini va foydalilik darajasini aniqlash usuli nisbiy samaradorlik usuli deyiladi.

Nisbiy samaradorlik variantlardan birontasining afzalligini, foy- daliligini texnik iqtisodiy jihatdan asoslash uchun hisoblab chiqariladi. Bunda natija sifatida mahsulot tannarxining kamayishi o‘rganiladi. Yangi texnika yoki yuqorida ko‘rsatilgan boshqa tadbirlar uchun sarflanadigan kapital mablag‘lari (sarmoyalar) samaradorligini ta’minlash bir xil hajmdagi mahsulot tannarxini pasaytirish hisobiga erishiladi:

X+EnK-min

Bunda: En — samaradorlikni normadagi koeffitsiyenti — 0,15 ga teng.

Eng foydali variantlarni tanlash ishlab chiqarishning mutlaq samaradorligi ko‘rsatkichlarini taqqoslashning maxsus usullari bilan topiladi.

Isy=[(X_mi + EnK₁)-(X_m2+En-K₂)]Q₂

2. 
   Foydani maksimallashtirish.
   

Qisqa davrda foydani maksimallashtirish

Qisqa muddat oralig‘ida firma doimiy kapital miqdori bilan ish ko‘radi va ishlab chiqarish omillarining (mehnat va materiallarning) hajmini shunday tanlashi lozimki, bunda foyda maksimallashsin.

Masalaning muhimligi tufayli foydani oshirishni ta’minlaydigan mahsulot hajmini aniqlash zarur bo'ladi.

20-jadvalda firmaning daromadi va foydasi bo‘yicha ma’lumotlar to'plangan. «Raqobat bozorida firma o‘z mahsulotining bir donasini bozor bahosida 40 dollar sotadi» deb faraz qilinsa, bunda sotiladigan mahsulot miqdori uncha qiziqtirmaydi. Lekin o'rtacha daromad (ya’ni baho) doimiy bo'lgani uchun firmaning daromadi ishlab chiqa- riladigan mahsulot hajmiga proporsional ravishda ortadi. Doimiy ishlab chiqarish xarajatlari 50 dollar, lekin 20-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, to‘liq xarajatlar mahsulot hajmi bilan birga ortib bormoqda. Firma foydasi daromad bilan to‘liq xarajatlaming farqiga teng bo‘ladi:

P(q)=R(q)-TC(q).

Ishlab chiqarish hajmi kam bo‘lganda firma foydasi salbiy miqdorga ega bo‘lib, doimiy va o'zgaruvchan xarajatlarni qoplash uchun daromad yetarli emas. Ishlab chiqarish hajmi ortib borishi bilan foyda ortib boradi. Bu misolda mahsulot miqdori 8 birlikka yetguncha foyda ortadi; undan so‘ng foyda kamayadi. Pirovard daromad (MR) pirovard xarajat (MC)ga yaqin kelgandagina Q=8 ga teng boMadi va foyda maksimal darajaga etadi (72-chizma).


20-jadval