0‘zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi erkin Egamberdiyev mikroiqtisodiyot

Xaridorlar va sotuvchilar o‘zaro munosabatda bo‘lib bozorni yaratdilar. Bozor xaridorlar va sotuvchilar yig‘indisini tashkil etib, ularning o‘zaro aloqadorligi pirovard natijada ayirboshlash imko- niyatini yaratadi.

Bozor bir sanoat tarmog‘i miq’yosida tugamaydi. Sanoat tarmogM deb bir xil, o‘xshash turdagi mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi va sotuvchi korxona va firmalar yig‘indisiga aytiladi.

Bozorlar iqtisodiy faoliyatning markazida turadi va eng muhim iqtisodiy muammolar bozorining amal qilishi bilan bog‘Iiq boMadi. Masalan, ayrim bozorlarda atigi bir nechta firmalar raqobatda bo'la- dilar, shu bilan bir vaqtda boshqa bozorlarda juda ko‘p kompaniyalar ishtirok etadilar. Savol tug‘iladi — iste’molchilar manfaati uchun raqobatdagi firmalarni ko‘p bo'lishi shartmi? Agar bozorda atigi bir nechtagina firmalar ishtirok etsa davlat aralushvi zarurmi? Nima uchun ayrim bozorlarda baholar oshib ketadi va tezda tushadi, boshqalarida esa baho bir xil darajada turadi? Endigina ish boshlovchi tadbirkorlar uchun qanday bozorlar yaxshi imkoniyatlar yaratadi?

Demak, bozorda ishlab chiqaruvchilar ko’p bo'lsa, bunday bozorlar raqobatli hisoblanmaydi, kam bo‘lsa raqobatli bozor hisoblanadi... Bularga jahon neft bozori, aviatsiya yordamida yuklarni tashish va boshqa sohalar misol bo'la oladi. Xaridorlar bilan sotuvchilar o‘rtasidagi kelishuvlar, bitimlar ma’lum darajadagi baholar yordamida amalga oshiriladi.

Raqobatli bozorda beshta uovarning bozor bahosi amal qiladi. Ma'lum vaqtlarda, albatta tovarning bozor bahosi o‘zgarib turishi mumkin; ayrim hollarda juda tez o‘zgaradi. Misol uchun fond bitjalari yuqori darajada raqobatda bo'ladilar, unda odatda har qanday ak- siyalarni sotib oluvchi xaridorlar va sotuvchilar ko‘p bo‘ladi. Fond birjalaridagi operatsiyalarda ishtirok etgan kishilar buni yaxshi biladilar. Ayrim aksiya baholari har bir daqiqada qalqib turadi va kun mobaynida keskin o'zgarishi mumkin. Masalan, keng xalq iste’mol mahsulotlari boMgan bug'doy, loviya, kofe, neft, oltin, mis, yog‘och materiallari bahosi shunday tez o'zgarib turadi

Odatda biz tovarning hozirgi bahosini ilgari sotilgan bahosi bilan solishtiramiz, bahosi oshganmi yoki pasayganmi deb qiziqamiz. Bunday fikrlarga ma’no berish uchun ayrim xil tovar bahosini ularning umumiy darajasi bilan qiyoslab ko'rishimiz kerak. Shu bilan bir vaqtda turli davrlardagi baholarni taqqoslaganda inflatsiyaning ta’sirini yaxshilab hisobga olishimiz zarur. Bu degani baholar darajasini qiyoslash mumkin bo'lgan birliklarda o'lchash demakdir.

Tovarning amaldagi bahosi (joriy bahosi), bu uning nominal bahosidir. Masalan bir gallon benzin bahosi 1970-yili... 1980-yili... 2000- yili... 2005-yili... dollar bolgan.

Haqiqiy (taqqoslash mumkin bo‘lgan) tovar bahosi bahoning umumiy ko'rsatkichiga nisbatan, ya’ni iste’mol tovarlarining baho indeksiga (ITBI) nisbatan hisoblangan bahodir.

Masalan, 2005-yili 2000-yilga nisbatan benzin bahois oshganmi yoki pasayganmi? Buni bilish uchun inflatsiyaning ta’sirini hisobga olgan holda 2005-yildagi benzin bahosini 2002-yildagi bahoda (doll.) hisob- lab chiqamiz. Benzin bahosini oshganligi yoki oshmaganligi ma’lum bo'ladi. Buning uchun taqqoslashning umumiy bazasi bo‘lishi lozim.

Masalan, 2000-yildagi iste’mol tovarlarining baho indeksi 125,3 bo‘lib, 2005-yilda benzin bahosi bir litri uchun 425 so‘m bo'lgan bo‘lsa, 2000-yilgi benzin bahosi qancha bo’ladi?