0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta'lim vazirligi 0‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

rasm. Temir yo‘l izining ko‘rinishi.

konstruksiyadagi rels biriktirgichlari, birikmasiz yoi, temir-be- ton shpallar, strelkali o‘tkazgichlarning yangi konstruksiyalari va boshqaiar qo‘llanadi.
Temir yo‘l (2.1- rasm) ostki va ustki qismlardan tashkil to- padi. Yo‘lning ostki qismi yer polotnosi, o‘yiq, yarim ko‘tarma, yarim o'yiq, yarim ko‘tarma-yarim o‘yiqlar va sun’iy inshoot- lardan (ko‘priklar, tonnellar, quvurlar, tirgak devorlar va boshqaiar) iborat. YoMning ustki qismi ballast qatlami, shpal, relslar, biriktirgichlar, surilishga qarshi moslamalar, strelkali o‘tkazgichlar, ko‘prik va o‘tkazgich brus shpallaridan tashkil to- padi. Ballast qatlam shpallar orqali bosimni qabul qilib, uni yer polotnosining asosiy maydonchasiga uzatadi, bosim notekisligini yumshatadi hamda temir yo‘l izi barqarorligini ta’minlab, shpal- larning bo'ylama va ko‘ndalang siljishiga to‘sqinlik qiladi. Shpallar (iz) relslar orqali bosimni qabul qilib, uni ballast qatlamiga uza­tadi hamda relsli izlarning o‘zaro barqaror holatini ta’minlaydi.
Relslar harakat tarkibi gildirakiarini yoinaltiradi va ular bosimini qabul qilib shpallarga uzatadi.
Reis biriktirgichlari ularni o‘zaro biriktirish va shpallarga mahkamlash uchun qo‘llanadi. Relslarni va shpallarni yurayot- gan poyezd kuchlari ta’sirida siljishdan saqlash uchun surilishga qarshi moslamalar (противоугон) qo‘llanadi. Strelkali o‘tkazgichlar esa harakat tarkibini bir yoidan boshqasiga o‘tkazish uchun xizmat qiladi. Umuman, temir yo‘lning barcha qismlari yagona inshoot, konstruksiya sifatida ishlaydi.

2. 
   Yo‘Ining ostki tuzilishi. Yer polotnosi va uning ko‘ndalang kesimlari
   

Yer polotnosi — yer ustki qismiga ishlov berish natijasida yuzaga keladigan grunt inshootlari kompleksi bo‘lib, temir yo‘l ustki qurilmalarini qo'yish, yoining mustahkamligini ta’minlash, uni atmosfera va yer osti suvlari ta’siridan himoya qilish uchun moijallanadi. Yer notekis bo‘lganda unga temir yoi to‘g‘ridan- to‘g‘ri yotqizilmaydi. Yer polotnosi mustahkam, chidamli va uzoq muddat xizmat qiladigan, qurilish sarf-xarajatlari kam boiishi, uning holatini ta’minlash va ta’mirlash ishlarini keng mexani- zatsiyalash imkoniyatiga ega boiishi kerak. Yuqorida aytilgan ta- lablarni bajarish, yer polotnosi uchun grunt tarkibini to‘g‘ri tan- lash, qurilish vaqtida uni yetarlicha zichlashtirish, yer polot- nosiga ostki suvlarni qochiruvchi va yon bag‘irlarni mustahkam- lovchi loyihaviy ko‘rinish berish bilan olib boriladi.
Yo‘lning bo‘ylama o‘q chizig‘iga perpendikulyar kesim yer polot- nosining ko‘ndalang kesimi deyiladi. Yer polotnosining namunaviy va individual ko‘ndalang kesimi ko‘rinishlari bir-biridan farqlana- di. Namunaviy kesimning normal va maxsus turlari boiishi mum- -kin. Normal yer polotnosi uni mustahkamligi yetarlicha boigan tabiiy sharoitlardagi gruntlarda qurishda qo‘llanadi. Maxsus kesim- lar esa murakkab sharoitlarda qoilanadi (doimiy muzlik hududlari- da, suriluvchi qumliklarda, qoyaliklarda, zax va balchiqjoylarda va sh.t). Individual profillar murakkab topografik, gidrogeologik, geologik va iqlimiy sharoitlarda hamda yer polotnosi yonbag‘ri ba- landligi 12 m dan ko‘p boiganda qoilanadi. Bunday profillarning barcha oichamlari maxsus hisoblar bilan asoslanadi.
2.2- rasmda yer polotnosi grunt toicmasining namunaviy profili keltirilgan. Ballast, shpallar, relslar yotqiziladigan ustki qismi asosiy maydoncha deb ataladi. Bir yoilik uchast- kalarda asosiy maydonchaning ustki qismi kengligi 2,3 m va balandligi 0,15 m boigan tra- petsiya shaklida, ikki yoilik uchastkalarda esa balandligi 0,2 m boigan teng yon tomonli uch- burchak shaklida boiadi. Asosiy maydonchaning bunday tuzilishi unga ballast qatlami orqali o‘tadigan yomgir va qor suvlarini qochirish uchun xizmat qiladi.
Y