0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta'lim vazirligi 0‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

Temir yo‘ining ahamiyati
Yukli yo‘na!ishda yillik keltirilgan yuklanish nettosi, mln tkm/km
Теzyига г	Yo'lovchi poyezdlarining 160 dan 200 km/soatgacha tezlikda yurishi uchun magistral temir yo‘llar

1,1- jadvalning davomi

O'ta yuklangan	Katta miqdorda yuklar tashish uchun magistral temir yo'llar	50 dan ortiq
I	Magistral temir yo'llar	30 dan 50 gacha
II	Xuddishunday	15 dan 30 gaciki
III	Xuddishunday	8 dan 15gacha
IV	Temir yoliar. Bekatlardagi bog‘- lovchi va korxonalarga borish shoxobcha yo'llari	8 gacha Yuklanganligidan qat'iy nazar

T

L l-rwim. Yo.‘lga ajratma maydon belgisi.
emir yo‘I liniyasinmg trassasi — yer polot- nosi qosh chizig‘i sathidagi yo‘l bo‘ylama o‘q chi- zig‘ining fazoviy holatini belgilaydi. Trassaning gorizontal tekislikka proyeksiyasi uning rejasi deyiladi. Trassa chizig‘ining vertikal tekislikka yoy- masi liniyaning bo‘y!ama profili deyiladi.
Trassa yoqalab temir yo‘ini, lining boshqa inshoot va qurilmalarini, temir yo‘l posyolka- larini va shaharchalarini joylashtirish va o‘rmonzorlar barpo etish uchun ajratiladigan yer yoiga ajratraa maydon (polosa otvoda) deb nom- lanadi. Ajratma maydon chegaralari yo‘llarning rivojlanish istiqbollarini hisobga olgan holda maxsus ko^£rsatkichlar bilan (mejevoy znak — chegara belgisi) belgilanadi.

2. 
   Temir yoiiilng trassasi, rejasi va bo‘yiama profili
   

Loyihalash davrida yolning trassasini belgilash liniyani trassa- lash deyiladi. Trassaning eng ijobiy yechimi liniyaning rejada to‘g‘ri chiziq va yukli harakat yo‘naiishida bir maromdagi nishablik bo‘ylab joylashishidir. Ammo bunday yechim imkoniyati har doim ham bo‘lavermaydi, chunki temir yo‘lning aholi punktlari orqaii o‘tishi, tabiiy to‘siqlarni (tog‘iar, ko‘l!ar, botqoqliklar va sh.k.) aylanib o'tishi, yer ustki tuzilishining notekisliklaridan o'tishi va nilioyat qurilish xarajatlarini arzoniashtirish maqsadlarida trassa



1.2- rasm. Temir yo‘l liniyasining rejasi.

holatini rejada va profilda o‘zgartirishga olib keladi. Shuning uchun ham temir yo‘I litiiyasi rejada to‘g‘ri chiziqli uchastkalar va egri- liklardan, (1.2- rasm) profilda esa maydoncha deb nomlanuvchi gorizontal uchastkalar va qiyalik deb nomlanuvchi nishabliklardan tashkil topadi.

To‘g‘ri yoi uchastkatari darning uzunligi bilan tavsiflanadi. Egriliklarni esa burilish burchagi (©), burilish radiusi (R), egrilik

1.3- rasm. Bo‘yIama profil ko‘rinishi.

1.4- rasm. Aylanma egrilikning tuzilishi: EB - egrilik boshlanishi; EO - egrilik oxiri; BCH - burilish cho‘qqisi; R ~ egrilik radiusi;

burilish burchagi.

uzunligi (K) va langensi (7) kabi ko‘rsatkichlar bilan ifo- dalanadi (1.4- rasm).

Egriliklarning ushbu pa- rametrlari o‘zaro geometrik bog‘iangan. Belgilangan egri­lik radiusi R va burilish bur­chagi (p asosida tangens va egrilik uzunligini osongina topish mumkin:
Yangi temir yo‘l liniya- larini loyihalashda yo‘lning darajasi va mahalliy sharoit- iarni hisobga olib egrilik ra- diuslarining qabul qilinishi quyidagi 1.2- jadvalda kel- tirilgan:
TekistiUar Qiyaliklar
Yer usti

Temir yo‘Harda egrilik radiuslari
1.2- jadval

Temir yoi darajasi	Egrilik radiusi, m
	Tavsiya etiladiganlari	Rnxsat etiladiganlari
		Qiyin sharoitlar- da	0‘ta qiyin sharoitlar- da texnik- iqtisodiy asoslab	Boshqar- ma bilan keiishiigan holda
Tezvurar.	4000-3000	2500	1200	800
0‘ta yuklangan:	4000-2000	1500	1000	600
I	4000-2500	2000	1000	400
11	4000-2000	1500	800	400
III	4000-1200	800	600	300
IV daraja:
umumtarmoq
linivalari	2000-1000	600	350	200
tarmoq yoilari,	2000-600	500	200	200
bogiovchi yoilar.	2000-300	200	180	—

Harakat tarkibining aylanma radiusli burilishga ohista o‘tishini ta’minlash uchun bunday egriliklar to‘g‘ri uchastkalar bilan o‘tish egriligl (perexodnaya krivaya) yordamida birlashtiriladi. 0‘tish egriligining radiusi cheksiz 22 qiymatdan aylana egrilik radiusi R gacha bir tekis kamayib boradi. Yondosh egriliklar orasida yoi darajasiga qarab eng kam qiymati 30 m dan 150 m gacha uzun- likda boigan to‘g‘ri yo‘l boiaklari (egriliklarning yo‘nalishini hisobga olgan holda) qo‘yiladi.

Liniyaning bo‘ylama profili alohida bo‘lakIarining (elementlari- ning) qiyaligi va uzunligi bilan tavsiflanadi. Qiyalik profilning boshlang‘ich va oxirgi nuqtalari balandligi orasidagi tafovutni (h) shu ikki nuqta orasidagi masofa (I) ga nisbati bilan o‘lchanadi va ming- lik ulushda hisoblanadi. Boshqacha aytganda, qiyalik yo‘I sathi og‘ish burchagining gorizontga nisbati, ya’ni a burchak tangensi bilan ifo- dalanadi. 1.5- rasmda ko‘rsatilganidek, qiyalik, poyezd harakatiga ko‘tarilishni yengishga qo‘yiladigan qo‘shimcha qarshilik tug‘diradi:
Wf = Q ■ sin a ~ Q ■ tga = Q i • 1 O'³, bunda: Q — poyezd massasi;
i — ko‘tarilishning minglik soni.
P oyezdning massasi qiyalik tikligiga bog‘liq bo‘lib, temir yo‘llarni loyihalashda qiyalikni imkon qadar kamaytirishga harakat qilinadi.
Temir yoi liniyasining aso- siy parametrlaridan biri uning 1-5- rasm. Qiyalikni hisoblash yetakchi qiyaligidir. Yetakchi chizmasi.
qiyalik — bu eng katta, surunkali ko‘tarilish bo‘lib, uning qiy- mati bo‘yicha minimal hisobiy tezlikda yakka tortuvchi kuch bi- lan harakatlanuvchi poyezd massasining me’yori belgilanadi. Ushbu qiyaiik yo‘ining darajasiga va topografik sharoitlarga qarab yangi va qo‘shiladigan mavjud liniyalarda poyezd vaznini umu- miylashtirilgan (unifikatsiya qilingan) meyorlarga keltirishni hisob- ga olgan holda texnik-iqtisodiy hisoblar asosida belgilanadi.
Yetakchi qiyalik yangi tezyurar liniyalarda 0,002, o‘ta yuk- langan liniyalarda 0,009, I darajali liniyalarda 0,012, II darajali liniyalarda 0,015, III darajali liniyalarda 0,02 va IV darajali liniya­larda 0,03 dan katta bo‘lmasligi kerak.
Bo‘ylama profil elementlarining uzunligi kelajakda muomala uchun mo‘ljallangan poyezdning yarim uzunligidan kam bo‘lmasligi kerak. Bu holda poyezd ostida bir vaqtda profil sinishining ikkidan oshmasligi ta’minlanadi. Bo'ylama profilning alohida yondosh ele- mentlari vertikal tekislikda 15000 dan 3000 m gacha bo‘lgan radi- usli egriliklar bilan liniya darajasiga qarab o‘zaro bog‘lanadi.
Bo‘ylama profil qabul qilingan shartli belgilar bilan namunaviy (standart) shaklda rasmiylashtiriladi. Chizma masshtabi va ko‘rsatiladi- gan ma’lumotlar bo‘yicha to‘Iiq (подробный) va qisqartirilgan (сокращённый) bo‘ylama profillar o‘zaro farqlanadi.
To‘liq bo‘y!ama profil, odatda, loyihalash (tuproq ishlari liajmini topish, ikkinchi yoilarni loyihalash, bekatlarni rivoj- lantirish va sh.k.) maqsadlarida qo‘llanadi. Uning gorizontal masshtabi 1:10000 va vertikal masshtabi 1:200 olinib chizma- ning yuqori qismi profildan va quyi qismi to‘rdan (setka) iborat bo‘ladi. Bo‘ylama profil to‘rida liniya rejasi, piketlar, yeming mavjud va loyihaviy balandlik belgilari, loyihaviy qiyaliklar, joyning ho- lati va muhandislik-geologik tavsiflar ko‘rsatiladi.
Loyihaviy va yer sathi balandliklari orasidagi farq ishchi ba- iandligi deb ataiadi, o‘yma chuqurlik yoki to‘kma baiandlikni ifo- dalaydi. Profilda shartli belgilar bilan ko‘priklar, quvurlar, boshqa sun’iy inshootlar, bekat va boshqa ajratish punktlari, o^ltish joy- fari o‘qlari ham ko'rsatiladi.