0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta'lim vazirligi 0‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

Yoini o‘rtacha ta’mirlashda relslarni biriktirgichlari bilan yoppasiga almashtirish talab etilmaydi. Bunda ularni tanlab al- mashtirish ballast qatlam va shpallarni sogiomlashtirish va kucha- ytirish ishlari amalga oshiriladi.
Yoini kapital ta’miriash yoini yalpisiga sogiomlashtirish va kuchaytirish maqsadlarida bajariiadi. Bunda relslarni shu turdagi yoki yanada ogirroq turdagilari bilan yoppasiga almashtirish, shpallarni yoppasiga almashtirish, shcheben ballastlarni tozalash yoki boshqa turdagi ballastlarni toiiq yangilash, strelkali o‘tkazgichlarni almashtirish, barcha aylana va oiish egriliklarini asboblar bilan tekshirib to‘g‘rilash ishlari bajariiadi.

8. 
   Yoi ishlarining tasniflanishi va tashkil etilishi
   

•
Bajariladigan ishlar hajmi va har xil ta’miriash ishlarini ba- jarishning davriylik me’yorlari yoi ishlarining belgilangan tasnif- lanishida ko‘rsatiladi. Ushbu ishlarning asosiy turlari quyidagi-
lardan iborat: yo‘lning joriy holatini ta’minlab turish; yoini kolarma, o‘rta va kapital ta’mirlash, relslarni yangilari yoki eski yaroqlilari bilan yop- pasiga almashtirish va temir yo‘llarda kesib o‘tadigan joy- lami kapital ta’mirlash. Bun- dan tashqari, bekatlarda strel­kali o‘tkazgichlarni, o‘tkaz- gich bruslarini (chorqirra yog‘och tagliklarini) almash­tirish, strelkali o‘tkazgichlarni shchebenli ballastga qo‘yish va boshqalar bajariladi.
U

2.34- rasm. Temir yo‘lning og‘ir tipdagi ustki qismini ta'mirlash ketma-ketligi: Кар - kapital ta'mirlash; K~ kolarma ta’mirlash; О — o‘rta ta’mirlash.
chastka bo‘ylab tashilgan yuklaming mln. t brutto hisobidagi yol ta’mirlash davriyligi me’yori yol tuzilishi turiga qarab belgilanadi.
2.34-rasmdagi chizmada yol ustki tuzilishining oglr turlari- da yol ta’mirlash ishlarining galma-galligi ko‘rsatilgan boiib, raqamlar bilan yuklarni mln. t brutto hisobida olkazish me’yorlari ifodalangan.
Yol ishlarining asosiy turlaridan biri yol holatini joriy ta’mirlash boiib, yol buzilishining oldini olish, ularni bartaraf etish va noso- zliklarni keltirib chiqaruvchi sabablami aniqlashdan iborat. Barcha yol elementlarinmg doimiy butligini ta’minlash, ya’ni yoining joriy soz holatini ta’minlash ishlari quyidagilardan iborat: yoini, in­shoot va qurilmalami ko‘rik va tekshiruvdan olkazish va nazorat qilib borish; yoilaming shay holatini, shu jumladan, andozaviy va sathiy holatini ta’minlash; yoining bo‘ylama siljishi oldini olish va zarur hollarda relslarning tutashish joyi oraliglni rostlash; qisman ballast almashtirish, shpal, relslar, mahkamlagichlar, strelkali olkazgichlaming alohida qismlarini yakka tartibda almashtirish; suv olkazish yollarini tozalash va h.k.
Temir yol holati, yol va qurilmalari ko‘z hamda maxsus yol olchagich asboblar yordamida tekshirish bilan nazorat qilinadi. Yoini iz kengligi va sathi bo‘yicha tekshirishda, yol andazalari (shablon- lari), yol olchagich aravachalar va vagonlar qo‘llanadi. VNI1JT tomonidan yaratilgan yol olchagich vagonning ishchi tezligi 125 km/s gacha bo‘lib, izning kengligi va relslarning sathiy holatini av-
torr atik tarzda harakat davomida muntazam yozib borish imkonini ben di. Relslaming ichki ko‘rinmas darzlar, g‘ovak va boshqa nuqson- larii ri topishda nuqson izlovchi amvacha va vagonlardan foydalaniladi.
Yo‘lning holati jarima ballarini, rels va ballast turini hisobga olg^n holda har bir kilometr uchun (a’lo, yaxshi, qoniqarli va qon iqarsiz) baholanadi. Jarima ballari soni iz kengligi va relslar kalhgi sathida me’yoriy o‘lchamlardan og‘ishini, relsli izlarning vertikal va gorizontal holatidagi ravonligi, rels ulagichlaming, bal­last yer polotnosi, suv qochiruvchi va boshqa yo‘l inshootiari- nin;.; holatini hisobga olib aniqlanadi. Agar 1 km yo‘I uzunligiga to‘g‘ri kelgan ballar yig‘indisi 40—60 balldan oshmasa, yo‘l ho­lati «a’lo»; 500 balldan ortiq bo‘lsa, «qoniqarsiz» baholanadi.
YoMning doimiy holatini temir yo‘l va sun’iy inshootlar na- zor; itchilari va o‘tish joylari navbatchilari kuzatib boradilar. Joriy va ilavriy nazorat yo‘l dibekati boshlig‘i, uning o‘rinbosarlari, uchastka boshliqlari, yo‘l va ko‘prik ustalari, yo‘l va sun’iy in­shootlar brigadirlari tomonidan olib boriladi.
Femir yo‘llarning joriy holatini ta’minlash va ta’mirlash ishlarida elek trlashtirilgan va gidravlik asboblardan keng foydalaniladi. Elektr- lashirilgan asboblar elektrlashtirilgan shpal qoquvchi, elektrlashgan gayka kaliti (гаечный ключ), mix buragich, rels parmalagich va rels saycallagich stanoklaridan iborat. Gidravlik asboblarga domkratlar, rixt< ivka va rels oralig‘ini kengaytirgichlardan kiradi.
folni ta’mirlash ishlari namunaviy texnologik jarayon asosida. har bir alohida sharoitlar uchun moslashtirib bajariladi. Ta’mirlash ishlari davomiyligi 2 dan 8 soatgacha ajratiladigan «okno» vaqtida poy :zdlar harakatini imkon qadar kam to‘xtatadigan qilib olib boriladi. Yo‘lning o‘tkazish qobiliyatining olinishini kamaytirish mac sadlarida ta’mirlash ishlarini butun yo‘nalish bo‘yicha barava- riga. texnik material va meh.nat resurslarini har bir uchastka uchun markazlashtirib to‘plagan holda rejalashtirish va ishlami ommaviy tash ishlar boshlanguniga qadar tugatish ko‘zda tutiladi. Keyingi yil- larda ishlar zamonaviy radioaloqa vositalari yordamida dispetcherlik mar kazlashtirilish orqali boshqarilmoqda.
Yo‘l, inshoot va qurilmalami ta’mirlashda ishchilarning shaxsiy xavlsizligini, harakat xavfsizligini va poyezdlar harakat grafigining baja rilishini ta’minlash kerak. Bularning barchasi yo‘l va harakat xizmati xodimlarining hamkorlikda ishlashida texnikaviy foydala-

nish qoidalari, signallashtirish va harakat tashkil etish bo‘y icha yo‘riqnomalar talablariga qat’iy rioya qilish, yol ishlari vaqtida hai akat xavfsizligi talablarini toliq bajarish, ish joylarini tegishlicha muho- fazalash va signallashtirish, lokomotiv mashinistlarini tegishli ogohlantirish, bekat navbatchilarining maxsus jurnallarida tegishli yol bo‘ylab harakatni yopish va ochish haqidagi ma’lumot ami yozib borish orqali ta’minlanadi. Tezkor harakat liniyalarida yol ishlari alohida qo‘shimcha tadbirlar bilan olib boriladi.

8. 
   Temir yollarni qor, qum bosishlaridan va suv toshqinlaridan saqlash
   

Temir yol transpoitining qishki va murakkab iqlim sharoitl; irida muntazam va bir tekis ishlashi yoining qor va qum uyumlaridan, bo‘ronlardan va suv toshqinlaridan puxta himoyalanishiga hamda qor va qum bo‘ronlaridan o‘z vaqtida tozalanishiga bogliq, Yoining qor bilan ko‘milib qolishi uning har bir metriga eng noqulay q shki yoglngarchilik kunlarida yog‘adigan qorning m³ dagi hajmi bilan olchanadi. Bu asosan, yog‘adigan qor hajmi va jadalligiga, shamol tezligi va yo‘nalishiga, mahalliy sharoitlar va boshqalarga bcgliq boladi. 0‘zbekistonning ayrim mintaqalarida joylashgan temir yollar kamdan-kam bo‘lsa-da, qor va qum bo‘ronlariga uchrab turac i.
Qumlik va yarim qumlik dashtu biyobonlardan oladigan 12mir yollarni qum bo^£ronlarida ko‘milib qolishdan himoyalash zirur. Qum bo‘ronlaridan himoyalash uchun samarali vositalar ma /jud. Bunda qumlarni o‘simliklar o‘stirib mahkamlash yoki bitumli emulsiya (qorishma), qumoq tuproq, polimer qo‘shilgan tuproqli suspenziyalar bilan qoplash hamda har xil sun’iy to'siqlar qurish- lar mumkin. To‘siqlar sifatida baland bolmagan yaxlit yoki эап- jarali yog‘och devorlar, qamish va butalardan devor to‘siqlar yol yoqalab har xil burchaklar ostida bir yoki bir necha qator qiiib o'matiladi. Qum bosishidan eng yaxshi himoya vositasi c um- liklami butazorlar barpo qilib mahkamlash boiib, o‘simlklar sifatida chol sharoitlariga yaxshi moslashadigan daraxtlar (sckso- vul, cherkez, qum akatsiyasi va sh.k.), butalar (juzgun, sclyu- ga, grebenshik) yoki o‘tli o‘simliklar (elyakilad, selin, qum sulisi, chager va sh.k.) ekib o‘stiriladi. Yol yoqalab o'rnat.lgan himoya devorlari vaqtinchalik to‘siq sifatida qollaniladi.

Ill BOB. BEKATLAR УА ULARNING ASOSIY QURILMALARI TO‘G‘RISIDA TUSHUNCHALAR

1. 
   Bekatlarning tavsifi va tasniflanishi
   

Temir yo‘llar ajratish punktlari yordamida alohida uchastka- larga bo‘linadi. Ajratish punktlariga bekatlar, shu jumladan, Raz- ye2:d va quvib o‘tish punktlari hamda yo‘l postlari (yarimavto- blokirovkada) va o‘tish svetoforlari (avtoblokirovkada) kiradi.
Razyezdlar deb, bir yo‘llik uchastkalarda poyezdlarni o‘zaro 0‘tcazish va quvib o‘tish uchun yo‘l tarmoqlari boigan ajratish punktlariga aytiladi.
Bekatlar har xil yo‘l tarmoqlari va maxsus inshootlarga ega boigan ajratish punktlari boiib, ularda mavqeiga qarab quyidagi texnologik jarayonlar bajariiadi: poyezdlarni oikazish, qabul qilish va jo‘natish; yuklar bilan ishlash va yoiovchilarga xizmat ko‘rsatish; poyezdlarni tuzish va qayta tuzish bilan bogiiq boigan ishlar; harakat tarkibi- ning nazorati, ta’minoti, ta’miriash ishlari va boshqalar.
Ishlash xarakteriga qarab bekatlar yoiovchi, yuk va birlash- gari bekatlarga boiinadi. Shuningdek, ish hajmiga qarab bekatlar sinflanadi (yuqori va I-V sinflar).
Razyezdlar va quvib oiish punktlari yoining poyezd oikazish qobiliyatiga bogiiq boiib, ular orasidagi masofa odatda 6—15 km boiadi. Aholi zich joylashgan hududlarda oraliq bekatlar orasi­dagi masofa 10-15 km atrofida boiib, aholi kam hududlarda esa 40 km gacha cho'ziladi.
Uchastka bekatlari 120—200 km oraliq masofada joylashadi, saralash bekatlari oraligi esa 500 dan 1000 km gacha boigan uzoqlikda tashkil etiladi.
Yuk va yoiovchi bekatlari, odatda, yirik shaharlar yaqinida joylashadi.
Yoiovchi, saralash va bir nechta yuk bekatlarining bir rayonda joylashishi va o‘zaro temir yoilar tarmoqlari bilan birlashib, yagona texnologiya asosida ishni tashkil qilishi natijasida temir yoi tugunlari yuzaga keladi.

Ajratish punktlarining yoi tarmoqlari bosh yo‘IIar (peregon yo‘llarining bekatdagi davorai), bekat yoilari va maxsus vazifali yo‘Hardan iborat.
Bekat yo‘llari: qabul-jo‘natish, saralash, o‘tish, birlashtiruvchi, ortish-tushirish, lokomotiv va vagon xo'jaligi yo‘llariga bo‘linadi.
Maxsus vazifali yo‘l tarmoqlariga ehtiyot va tutib qoluvchi berk yo‘llar hamda korxona shoxobcha yoilari kiradi.
Ehtiyot va tutib qoluvchi berk yo‘llar harakat xavfsizligini ta’minlaydi, yondosh yo‘llarga harakat tarkibining chiqib qoli- shidan saqlaydi (ehtiyot berk yo‘li) hamda boshqaruvni yo‘qotgan harakat tarkibini tutib qolishni ta’minlaydi. Agar bekatga tepalik tomonidan katta uzunlikda surunkali qiyalik yoi tutashsa, bun- day murakkab topografik holatlarda bekatga kirish tomonidan tutib qoluvchi berk yo‘llar quriladi.
Ajratish punktlarida yoi tarmoqlari tegishlicha raqamlanadi, jumladan, bosh yo‘llar rim raqamlarida, bekat yoilari esa arab raqamlarida belgilanadi. Toq sonli poyezdlarni o‘tkazuvchi bosh yoilarga I va III raqamlari, juft yo‘nalish poyezdlari yoilariga esa

2. 
   va IV raqamlari beriladi. Yoi tarmoqlari ko‘p boimagan ajra­tish punktlarida ikki tomonlama harakat uchun ixtisoslashgan yoilar bosh yoilardan keyin yoiovchi binosidan qarama-qarshi dala tomonga qarab tartib bo‘yicha arab raqamlarida belgilanadi.
   

Ikki yoilik uchastkalarda yoilar juft va toq yo‘nalishlarda hara- katlanish uchun ixtisoslashgan boisa, u holda tartib bo‘yicha tegishli juft va toq raqamlar bilan belgilanadi. Yirik bekatlarda asosiy parklar alohida tartib raqamiga ega boiadi.

3. 
   Temir yo‘lIarda gabaritlar va bekat yo‘IIari orasidagi masofa
   

Bekatlarda har xil qurilma va inshootlar (signallar, kontakt tarmoqlari, tayanchlari aloqa'va yoritish tarmoqlari sim yog‘ochlari, yuk omborxonalari, platformalar, ma’muriy binolar va texnik qurilmalar)ning yoilarga nisbatan joylashishi hamda yoi o‘qlari orasidagi masofalar inshootlarning yaqinlashish gabariti va harakat tarkibi gabariti bilan belgilanadi.
Ushbu gabaritlar MDH davlatlarining barcha temir yol tarmoqla- ri uchun umumiy boiib, davlat standartlari bilan belgilangan.
Inshootlarning yaqinlashish S gabariti chegaraviy (yoi o‘qiga tik) ko‘ndalang olcham boiib, uning ichiga inshoot va qurilma- larning hech bir qismi kirmasligi kerak. S gabaritining asosiy ko'rinishi va olchamlari (mm hisobida)3.1- rasmda ko‘rsatilgan.
Harakat tarkibining T gabariti — chegaraviy (yol o‘qiga tik) ko‘ndaIang olcham boiib, unda to‘g‘ri gorizontal yolga qo‘yilgan yukli va bo‘sh tarkiblar chetga chiqib ketmasdan joylashishi shart.
Inshootlarning yaqinlashish gabariti ikki xil qoilanadi: yan­gi va rekonstruksiya qilinayotgan temir yoilarda inshootlarning yaqinlashishi S gabariti talablariga rioya qilishi kerak.
Zavod, fabrika, ustaxonalar, depo, yuk hovlilari, korxona, baza va omborlar, daryo va dengiz porti yollari, inshoot va korxo- nalar orasidagi yollar, inshootlarning yaqinlashish gabariti Sp talablariga javob berishi kerak. Sp va S gabariti o‘zaro olchamlari bilan farqlanadi.
MDH davlatlari temir yollarida ikki xil harakat tarkibi gabarit- lari 1 -T va T qollaniladi. Gabaritlarning ko‘rinishlari va olchamlari

1. 
   3.2- rasmlarda ko‘rsatilgan.
   

1. 
   T gabariti temir yoilaming umumiy tarmoqlarida, korxo- nalarga kirish va ichidagi yoilarda ishlatiladi. Shuningdek, T gabaritli harakat tarkiblari faqat S gabaritiga bo‘ysunadigan yollar, inshoot va qurilmalar orqali olishi mumkin.
   

Bundan tashqari, 0-T, 01-T, 02-T, 03-T harakat tarkiblari gabaritlari MDH davlatlarining 1520 (1524) mm va chet davlat- laming 1435 mm izli temir yollarida ishlatiladi.
Ajratish punktlaridagi yondosh yollar o‘qlari orasidagi masofa (3.1- jadval) poyezdlarning harakat xavfsizligini, shuningdek, turli operatsiyalami bajaruvi bekat xodimlari uchun xavfsiz va qulay- ligini,’shu bilan birga zaruriy hollarda signallarni, tayanchlarni, platformalarni va boshqa qurilmalarni jovlashtirish imkonini ta’minlashi lozim.
Yol uchastkasida ikki bosh yol orasidagi masofa 4,1 m ga teng boladi. Agar uchinchi bosh yol bolsa, 4,1 m va 5,0 m boladi. Bekatlarda qabul qilib jo‘natish yollari orasidagi masofa 5,3 m olinadi. Bekatdagi ayrim parklarning orasidagi masofa yoki katta parklarda har 5—8 yoldan keyin yol oraligl 6,5 m boiishi lozim.